Mir Cəlalın "Ədəbi tənqid" kitabı mənəviyyat məcrasında

Bugünlərdə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin və Milli Kitabxananın birgə layihəsi əsasında XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Əməkdar elm xadimi, professor Mir Cəlal Paşayevin ədəbi tənqidi məqalələrini əhatə edən "Ədəbi tənqid" kitabı nəşr olunub.

Milli Kitabxananın arxiv materialları əsasında tərtib olunan və ilk dəfə işıq üzü görən bu topluya professor Asif Rüstəmlinin yazdığı "Ön söz"ü cüzi ixtisarla oxuculara təqdim edirik.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Mir Cəlalın müxtəlif illərdə yazdığı ədəbi-tənqidi məqalələrini nəzərdən keçirdikdə gənc yazarların yaradıcılığına diqqət yetirdiyinin, onlara qayğı və sayğı ilə yanaşdığının şahidi oluruq. 1933-cü ildə çap etdirdiyi "Gəncliyin səsi" adlı məqaləsində Səməd Vurğunun "Fənər", Süleyman Rüstəmin "Yanğın", Mehdi Hüseynin "Bahar suları", Rəsul Rzanın "Bolşevik yazı", eləcə də "Azad qadın ədəbiyyatda" adlı yazısında Mikayıl Müşfiqin "Əfşan", S.Vurğunun "Kənd səhəri", Osman Sarıvəllinin "Əsrimizin qızı", Nigar Rəfibəylinin "Komsomol qızlar" və digər gənc müəlliflərin əsərləri təhlil edilərək obyektiv münasibət bildirilmişdir. Tənqidçinin adını vurğuladığımız son yazısında rəğbət və ehtiram hissi ilə qadın şairlərdən Mirvarid Dilbazinin və Nigar Rəfibəylinin poetik uğurları yüksək dəyərləndiri-lərək: - "Ədəbiyyat cəbhəmizdə Dilbazi, Nigar kimi irəli getmiş şairlərin olduğunu xüsusi qeyd etməliyik. Bu, fəxr etməli müvəffəqiyyətdir" - deyə qürur hissi ilə onlar gənc yazarlara örnək göstərilirdi.

Bədii nümunələrdə müsbət meylləri, işıqlı cəhətləri yüksək qiymətləndirən Mir Cəlal uzunmüddətli müşahidələrinə əsasən belə bir qənaətə gəlirdi ki, "Gəncləri-miz hələ də sxematizm, biologizm, sözçülük və xaltura ünsürlərindən yaxa qurtara bilməyirlər. Onlar yüksək sənət texnikasını mənimsəməyə, aldıqları mövzular ətrafında geniş surətdə işləməyə az fikir verirlər".

Göstərilən qüsurlar ədəbiyyatın oxucu qarşısında gözdəndüşməsinə, estetik zövqün korlanmasına səbəb olur, meydan açır. Qeyri-peşəkarlıq, səriştəsizlik və məsuliyyətsizlik ədəbiyyatı sxematizmə, xalturaya, sözçülüyə sürükləyən əsas amillərdir.

Mir Cəlal müəllimin tənqid hədəfləri abstrakt, mücərrəd olmur, fikrini, sözünü çox vaxt konkret yazıçıya ünvanlayır. Birbaşa müəllifin və əsərin adını nişan verir.

O, hələ 1934-cü ildə Məmməd Səid Ordubadinin "Dumanlı Təbriz" əsəri haqqında yazdığı "Böyük problemlər romanı" ("İnqilab və mədəniyyət" jur.,1934. №3-4. səh. 47-51) adlı məqaləsində müsbət məziyyətlərlə yanaşı, inandırıcı olmayan, səmimiyyətdən uzaq məqamlar haqqında da mülahizələrini bildirirdi: "Yumor yaxşıdır, lakin qondarma, qıraqdan gətirmə olduqda təsirini itirir. Yumor əsərin öz mündəricəsindən və ümumi hərəkatından çıxmalıdır. "Yumor üçün yumor" oxucuya heç bir təsir edə bilməz.

... Tiplərin hamısı eyni dildə danışdırılır. Hətta İran kübarları, Siqətil-İslam kimisi ilə (Təhminə xanımın) ifadəsi arasında fərq yoxdur. Müəllif hamını bir dildə danışdırır. Hətta 5 gün içərisində Rusiyadan gəlmiş Nina da xalis türkcə danışır". Əlbəttə, iradlar çox incə məqamlarla - sənətkarlıq məsələləri ilə bağlıdır.

Və yaxud Mir Cəlal müəllim 1939-cu ildə keçirilən nasirlərin konfransında "Dünya qopur" əsərinin dili haqqında söz açarkən deyirdi: "Əbülhəsən yoldaşın əsərləri az oxunur. Bunun başlıca səbəbi onun dilindəki nöqsanlı cəhətlərdir. Əbülhəsənin əsərlərində elə cümlələr vardır ki, dəfələrlə oxuduqdan sonra avtorun nə demək istədiyi güclə anlaşılır. Əbülhəsənin dilindəki qarışıqlıq, ağırlıq əsərin maraqla oxunmasına mane olur".

Problemə geniş miqyasdan baxan tənqidçi oxucu marağının müdafiəçisi olmaqla yanaşı, yazıçının ən yaxın məsləhətçisi, yolgöstərənidir. Mir Cəlalın təbi-rincə desək, "kənardan komanda vermək"lə problem həll olunmaz. Gərək yazıçının çəkdiyi psixoloji gərginliyin incəliyinə, dərinliyinə, müşahidələrinin zənginliyinə bələd olasan ki, məsləhət və tövsiyələr səmimiyyətlə qəbul edilsin. Bu baxımdan yazıçı-tənqidçilər öz həm-karları olan yazıçıların yaradıcılığına müraciət edəndə daha dəqiq və obyektiv fikirlər söyləməyi, əsəri realistcəsinə dəyərləndirməyi bacarırlar.

Mir Cəlal müəllim "Yaradıcı tənqid uğrunda" məqaləsində tənqidçinin bilik və bacarığı ilə yanaşı, mənəvi-etik dünyagörüşünün, insani keyfiyyətlərinin önəmliliyini gündəmə gətirir, əsərdə mənfi çalarlarla yanaşı, işıqlı məqamların vacibliyini də vurğulayırdı: "Tənqidçi öz əxlaqi məziyyəti, insani xasiyyəti, ictimai aləmdəki əlaqələri ilə də yazıçıya və oxucuya nümunə olmağa çalışmalıdır. Mən Ə.Əbülhəsənin və ya H.Mehdinin bir hekayəsində zərərli bir meyl, pis tərəflər görürəmsə, mütləq bunu müəllifə bildirməli, ondan bunun izahını və düzəltməsini istəməli, gözləməliyəm. Axı tənqidçi yaradıcının köməyi, inkişaf yolunda onun qolundan tutandır.

Tənqid yalnız yazıçılara və oxucalara "pis nümunələr" təqdim etməməlidir. Tənqid ədəbiyyatımızın parlaq, işıqlı tərəflərini də görməli və cəsarətlə göstərməlidir".

Bir neçə cümlə ilə müəllif müasir tənqidçi necə olmalıdır? - sualına cavab verir, mənəvi-əxlaqi portretini yaradır və onunla da kifayətlənmir. Bu portretin mükəmməlliyini artırmaq, təkmilləşdirmək üçün ona "Ədəbi söhbətlər"ində yeni ştrixlər əlavə edir: "Tənqidin və ya tənqidçinin sözü kəsərli, nüfuzu böyük olmalıdır. Belə bir nüfuza tənqidçi nə ilə nail ola bilər? Bizcə, hər şeydən əvvəl həqiqilik, obyektivliyi ilə. Əsərə təhlil və qiymət verəndə tənqidçinin qanunnaməsi məhz müqəddəs ...həqiqət, prinsipallıq, ...elmin müqəddəs hökmləri olmalıdır".

Müəllifin doğru qeyd etdiyi kimi, tənqidçi hər hansı bir əsəri təhlil edərkən və dəyərləndirərkən onun istinad nöqtəsi, güvənc yeri, söykəndiyi mötəbər dayaq şübhəsiz ki, yalnız həqiqət və elm arqumentlər olmalıdır. Əks halda tənqidçi ləyaqəti, tənqidçi nüfuzu üzərinə kölgə düşə bilər.

Heç kəsə gizli deyil ki, 1937-ci ildə ölkədə tüğyan edən repressiyalar dövründə bir çox alimlərin, şair və yazıçıların həbs olunması üçün bəzi "tənqidçilər"in donos səviyyəli cızma-qaraları məhkumluq orderi səviyyəsinə qaldırılmışdı. Həqiqətə, elmi dəlillərə söykənməyən, cəmiyyətdə sinfi parçalanma yaradan, asanlıqla mətbuata yol tapan "tənqidçi" iradları bəzən prokuror ittihamlarından sərt olurdu. Mir Cəlal həmkarlarının yanlış mövqeyinə, subyektiv müşahidələrdən qaynaqlanan baxışlarına aydınlıq gətirərək cəmiyyətdəki reallıqlardan "Sənət və həqiqət" məqaləsində müdrikliklə bəhs edirdi: "Bugünkü nəzəri mülahizələrdə ən yanlış və ən ziyanlı şey, cəmiyyəti bir-birinə zidd iki qütbə ayırmaq, hadisələri, insanları, duyğuları qara və qırmızı, pis və yaxşı deyə iki yerə bölməsidir. Belə olsaydı, cəmiyyət bu yazıçıların dediyi kimi iki bir-birinə zidd və bir-birindən ayrı bölünmüş olsaydı, bir günün içində oğrunu da, əyrini də, rüşvətxoru da, xaini də, canini də taxtabiti kimi lap dağ su ilə qırmaq, cəmiyyəti dincəltmək olardı. Amma təəssüf ki, cəmiyyət belə deyil və heç bir zaman belə olmamışdır..."

Bəli, doğrudan da cəmiyyət mürəkkəbdir və bu mürəkkəbliyi ilə bütöv, dolğun, cazibədar və qeyri-adidir. Yaxşıdan pisə, ağdan qaraya, işıqdan qaranlığadək nə qədər çalar, məqam və mərhələlər var?! Böyük ədibin ədəbi-tənqidi məqalələrində birinci komponent özünü gənc yazarlara münasibətdə daha qabarıq büruzə verir.

Mir Cəlal müəllim 1930-cu illərdə ədəbiyyata gələn gənclərdən Osman Sarıvəllinin və İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına fərqli rakurslardan yanaşaraq müsbət meylləri, fərqli xüsusiyyətləri zərgər dəqiqliyi ilə araşdırır, üzə çıxarır və qiymət-ləndirirdi. Tənqidçi "Gənc qələmlər" ("Ədəbiyyat qəzet". 1934. 30 may) yazısında Osman Sarıvəllinin yaradıcılıq mühitini ən xırda detalına qədər belə təsvir edir: "Osmanın yaradıcılığında ən dərin iz buraxan faktor onun öz bioqrafiyasıdır. Yaradıcılığının ta ilk addımlarından o yetişdiyi kəndin dağları, yamacları, dərələri, yaşıllıqlarını unutmur, unuda bilmir. Osman kənddə ağır zəhmətlər, ağrılar içərisində böyümüş və nəhayət oxumaq üçün şəhərə gəlmiş, Moskvada oxumuş... bir gəncdir".

Ədib bu istedadlı gəncin yaradıcılığını kənd mühitindən ayırmır, əksinə, təbiətə, torpağa, sevgiyə həsr olunmuş şeirlərinin gözəlliyini səmimiyyətdə və təbii-likdə arayır, müəllifə sayğı ilə yanaşaraq onun əsərlərini layiqincə dəyərləndirir.

Digər gənc və istedadlı yazıçı İlyas Əfəndiyevin 1939-cu ildə nəşr olunmuş ilk hekayələr kitabçası haqqında da eyni səmimiyyət və rəğbət hissi ilə "Yeni qüvvələr" ("Ədəbiyyat qəzeti". 1941. 5 may) adlı məqaləsində yazırdı: "Mən, İlyas Əfəndiyevin "Kənddən məktublar" kitabçasını oxuyanda çox sevindim. Bu qələmin sahibində, adi insanlarda, adi savadlı adamlarda olmayan bir sıra əlamətləri kitabça aydın göstərir. Bu əlamətlər: yazıçılıq hissindən, incə müşahidə qabiliyyətindən, mənəvi yüksəklikdən, təmkindən, sevinməyi, kədərlənməyi bacarmaqdan ibarətdir".

Mir Cəlal müəllim gənc yazarların işıqlı tərəflərini görməyi və qiymətləndirməyi bacarırdı. O, "Ədəbi söhbətlər"ində vurğulayırdı ki, Səməd Vurğun poeziyası yalnız respublikamızda yox, bütün Sovetlər İttifaqında şöhrət və hörmət qazan-mışdır. Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Rəsul Rza, Osman Sarıvəlli, Zeynal Xəlil, Əhməd Cəmil, Mirvarid Dilbazi və başqalarının müvəffəqiyyətli əsərləri oxucu kütlələrinin mənəvi qidası olmuşdur. Təcrübəli şairlərin ardınca H.Hüseynzadə (Arif), İ.Qabil, N.Babayev (Xəzri), B.Adil, Q.Qasımzadə, İ.Səfərli, B.Vahabzadə, Ə.Kürçaylı, H.Abbaszadə və sairləri kimi istedadlı gənclər gəlirlər... "Ədəbiy-yatımızın gənc qüvvələri" məqaləsində isə İkinci dünya savaşından sonrakı illərdə ədəbiyyata gələn yeni istedadlar sırasına İslam Səfərli, Hüseyn Hüseynzadə, Bəxtiyar Vahabzadə, Qasım Qasımzadə, Əliağa Kürçaylı, Ənvər Əlibəyli, Nəbi Babayev, Salam Qədirzadə, İsa Hüseynov, Seyfəddin Abasov, Pənah Xəlilov, Məsud Vəliyev, Qulu Xəlilov və başqalarının adını vurğulamışdır. Tənqidçi gənc ədiblərin ötən əsrin 50-ci illər dalğasına Əli Kərim, Sərdar Əsəd, Davud Ordubadlı, Məmməd İbrahim (Araz), İlyas Tapdıq, Famil Mehdi, Cabir Novruz, Ramiz Məmmədzadə, Tofiq Mütəllibov, Xəlil Xəlilov (Xəlil Rza Ulutürk), Sabir Əhmədli, Altay Məmmədov, Emin Mahmudov, Bayram Bayramov, Rauf İsmayılov, Ağamusa Axundov, Bəkir Nəbiyev və qeyrilərini daxil etmişdir. Tənqidçinin gənclərə bəslədiyi ümidləri özünü doğrultmuşdur. 1950-ci ilin ortalarında ilk əsərlərini oxuculara ünvanlayan tənqidçilər, şair və yazıçılar sonrakı dövrün tanınmış elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləridir.

Mir Cəlal müəllim gənc və istedadlı yazarların uğurlu əsərlərini mütəmadi oxuyar, ondan zövq alardı. Etimadını doğruldanların yaradıcılığı haqqında ağsaqqal sözü, ədəbiyyatşünas xeyir-duası verər, onlara xüsusi məqalə həsr edərdi. Belə şərəfə layiq görülən gənc istedadlardan Nəriman Həsənzadə, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Yəhya Seyidov, Məmməd Məmmədov, Nazim Axundov, Məmməd Əkbər və başqalarının ayrı-ayrı əsərləri haqqında mətbuatda dolğun fikirlər söylənilmişdir.

Mir Cəlal Paşayev 1965-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində dərc etdirdiyi "Ədəbi növlərin tədqiqinə diqqət" sərlövhəli məqaləsində gənc yazıçıların daha yeni bir qrupunun bu gününə inamını, gələcəyinə ümidlərini belə ifadə edirdi: "Azərbaycan oxucusu Qılman Musayevi, Seyfəddin Dağlını, Altay Məmmədovu, Gülhüseyn Hüseynoğlunu, İsa Hüseynovu, Salam Qədirzadəni, Bayram Bayramovu, Ələviyyə Babayevanı, Çingiz Hüseynovu, Sabir Əhmədovu, Emin Mahmudovu, Hüseyn İbrahimovu, Anarı, Yusif Səmədoğlunu və bir çox başqalarını yaxşı hekayə müəllifi kimi tanıyır".

Milli ədəbiyyatşünaslığımıza "altmışıncılar" terminini gətirən, özündə mühüm bir ədəbi mərhələni ehtiva edən, sovet rejiminin ideoloji basqılarına müqavimət göstərən, adları xüsusi vurğulanan bu ədəbi nəslin görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığına Mir Cəlal tənqidi təsirsiz qalmamış, onların bir yazıçı, tənqidçi, düşüncə adamı kimi yetişməsində ədibin xidmətləri böyük olmuşdur.

Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxananın direktoru, professor Kərim Tahirlinin təşəbbüsü və tərtibçiliyi ilə ilk dəfə küll halında toplanılaraq bir araya gətirilən Mir Cəlalın "Ədəbi-tənqid"ini nəzərdən keçirdikcə oxucuda dərin təəssürat yaranır, müəllifin peşəkarlığı, cəsarəti, zəhmətsevərliyi, geniş erudisiyası böyük maraq doğurur. O, 1955-ci ildə "Azərbaycan" jurnalında çap etdirdiyi "Ədəbi tənqid" məqaləsində tənqidçi və bu sənət sahəsinin problemləri ilə bağlı, öz təcrübəsinə əsaslanaraq çox fərqli və cəsarətli düşüncələrini bölüşmüşdür. Mir Cəlal müəllim tənqidin və tənqidçinin çətinlikləri barədə açıq yazırdı: "Təndiq yazmaq üçün mədəni - ədəbi səviyyə, müəyyənləşmiş zövq və bir qədər də cürət lazımdır. İkinci tərəfdən tənqid əsərini hər qəzet və jurnalda çap etdirmək o qədər də asan olmur. Ən yaxşı tənqidi məqalə uzaqbaşı bir dəfə çap olunur. Üçüncüsü - istər redaksiyalar, istər İttifaq rəhbərliyi tənqid yazanın fikir və mülahizələrini daha çox kontrol altına alır, yaradıcılıq işinə qarışır, nəinki şeir, ya nəsr yazanın...

... Bütün bu səbəblərə görə tənqid sahəsinə gələnlər azdır".

1955-ci ildə qələmə alınan, olduqca cəsarətlə söylənilən bu fikirlər sovet rejiminə, onun ideoloji əsaslarına qarşı açıq etiraz əlaməti idi. "İttifaq rəhbərliyinin tənqid yazanın fikir və mülahizələrini nəzarət altına alması" birbaşa fikir, söz azadlığının məhdudlaşdırılması, mətbuat azadlığının boğulması kimi qiymətləndirilməlidir.

Professor Mir Cəlal Paşayevin mətbuat, söz azadlığı haqqında sovet rejiminə qarşı bu cürətli düşüncə-ləri Sitalin repressiyalarından sonra siyasi mülayimləşmənin ilk simptomları, "altmışıncılar"a hazırlıq mərhələsinin başlanğıcı kimi də dəyərləndirmək olar. Altmışıncıların yaradıcılığı isə milli müstəqilliyə aparan yolda cəsur, mübariz, vətənpərvər istiqlalçılar nəslinin yetişməsində, formalaşma-sında mühüm rol oynadı.

Fəaliyyət sferasının mündəricəsini və mahiyyətini vizual nəzərdən keçirməklə böyük ədibin elm, tənqid cəbhəsində, bədii yaradıcılıq sahəsində göstərdiyi şücaəti, fəda-kar müəllim əməyi heyrət doğurur desək - bəlkə də görülən titanik işlərin sanbalı, əhəmiyyəti haq-qında gerçək, doğru mənzərənin ən zəruri təfərrüatlarını əks etdirməkdə çətinlik çəkmiş olarıq. Professor Mir Cəlal Paşayevin elmi, ədəbi-tənqidi araşdırmaları, bədii yaradıcılığı və pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan xalqının davamlı tərəqqisinə hesablanmış təmənnasız övlad borcu, müqəddəs vətənpərvərlik missiyasıdır.

Asif RÜSTƏMLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2019.- 18 yanvar.- S.6.