Keçmişdəki ağrılar və
gələcəklə bağlı ümidlər
AKADEMİK
RAMİZ MEHDİYEVİN 2015-ci İLDƏ VİLNÜSDƏ
LİTVACA NƏŞR OLUNMUŞ “AZƏRBAYCANIN
KEÇMİŞDƏKİ İTKİLƏRİ VƏ GƏLƏCƏYİNİN
STRATEJİ GÖRÜNÜŞÜ” ADLI KİTABINA
YAZILMIŞ ÖN SÖZ
mahir.hemzeyev@post.skynet.lt
Cəsarətlə
demək olar ki, indiyədək Litva oxucusunun müasir Azərbaycan
ictimai-siyasi fikrinin inkişaf tendensiyaları ilə yaxından
tanış olmaq üçün
imkanları kifayət qədər olmayıb.
Doğrudur, müasir dövrdə dünyanın istənilən
bir məkanı haqqında məlumat əldə etmək
böyük problemlər yaratmır. Amma bununla
yanaşı, dəqiq bilgilər və hərtərəfli təhlillər
ehtiva olunmuş məlumatlar əldə etmək müqayisəolunmaz
dəyər olaraq qalır, həm də ki, həmin dəyər
oxuculara Litva dilində təqdim olunduğu üçün əhəmiyyəti
daha böyükdür. Bu baxımdan Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının akademiki Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın
keçmişdəki itkiləri və gələcəyinin
strateji görünüşü” adlı kitabının
2015-ci ildə Vilnüsdə Litva dilində nəşr
olunması bu ölkədə heç də tez-tez təkrar
olunan bir hadisə deyil.
Kitaba
müəllifin 2000 və 2012-ci illərdə Bakıda
işıq üzü görmüş iki əsəri - “Azərbaycanlılara
qarşı soyqırım gerçəklikləri” tarixi
oçerki və “XXI əsrdə Azərbaycan ideyası kreativ
millət kontekstində”adlı sosial-siyasi və fəlsəfi
essesi daxil edilib.
Birinci əsər Azərbaycanın yaxın
keçmişində olmuş dramatik olayların təhlilinə
həsr edilib.
İkinci yazıda isə müəllif Azərbaycanda
gələcəkdə daha da çiçəklənməkdə
olan dövlət və yetkin vətəndaş cəmiyyəti
yaratmağın imkanları barədə analitik
düşüncələrini təqdim edir. Bəri başdan qeyd edək ki, hər iki əsərdə
ifadə olunan fikirlər Litva üçün o qədər də
yad deyil.
Belə ki, “Azərbaycanlılara qarşı
soyqırım gerçəklikləri” oçerkində oxucu
Bakıda və Vilnüsdə törədilmiş dramatik
Yanvar hadisələri arasında mahiyyət əlaqələri
və heyrətamiz oxşarlıqlar sezə bilər. O zaman ərazi
bütövlüyünü müdafiə edən və Sovetlər
zindanından qurtulmağa çalışan Azərbaycan
1990-cı ilin yanvarında şiddətli konvulsiyalar içində
can verməkdə olan imperiyanın amansız zərbəsinə
“qardaş” respublikalar arasında birincilər sırasında məruz
qaldı.
1990-cı
ilin yanvarında Bakıda törədilmiş
qırğın 1991-ci il yanvarın 13-də
Vilnüsdə baş verən qanlı faciənin sanki proloqu
oldu və imperiyanın aqoniyalar içində son
çırpıntılarından birinə çevrildi. Bir dəfə
dişi qana batan sovet imperiyası artıq dayana bilmədi, o,
xalqların milli azadlıq mübarizəsinə qarşı
yalnız nifrət və qəddar silahlı qüvvələri
ilə çıxa bilərdi... Öncəki illərdə
Budapeşt, Praqa, Tbilisidə insanların gələcəyə
ümidlərini tankların tırtılları altında əzdiyi
kimi... Odur ki, 1990-cı ilin yanvarında SSRİ rəhbəri
Mixail Qorbaçovun Vilnüsə səfərindən dərhal
sonra, Kreml Azərbaycanın müstəqillik uğrunda hərəkatını
müvəqqəti də olsa, zor gücünə
dayandırmağa nail oldu. Kreml
yalan, saxtakarlıq və informasiya blokadası yolu ilə Qərbin
demokratik ölkələrini inandıra bildi ki, Sovetlərin 50
min hərbçidən ibarət vəhşi Ordası
Bakıya guya rusları qorumaq və burada yaşayan ermənilərin
qırğınlarının qarşısını almaq niyyəti
ilə gətirilib.
Bunun ağ yalan olduğunu hətta Ermənistan Xalq
Cəbhəsinin 20 yanvar 1990-cı ildə
açıqladığı bəyanat da təsdiqləyir:
“Bu, respublikada yaşayan erməniləri qorumaq
üçün deyil, əslində, Sovet hakimiyyətinin
mövcudluğuna təhlükə yaradan ciddi vəziyyəti
aradan qaldırmaq məqsədilə edilib. Bizim fikrimizcə,
bu hadisələr Azərbaycan Respublikasının suveren
hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirilməlidir...”
(Riqa, Latviya Xalq Cəbhəsinin “Atmoda” qəzeti,
5 fevral 1990-cı il, ¹ 6, səh.7).
Lakin M.Qorbaçovun məftun etdiyi Qərb dövlətləri
o zaman hələ Kremlin təbliğatına inanırdı,
beləliklə də, müstəqillik və ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizə meydanında
Azərbaycan tamamilə tək qalmışdı. Təəssüf doğuran haldır ki, Litvada həm
o dövrdə, həm də daha sonralar Qarabağ hərəkatı
ilə Litva Xalq Cəbhəsi “Sayudis”in fəaliyyəti
arasında qeyri-adekvat paralellər gətirilib geniş surətdə
yayımlanırdı. Odur ki, həm də buna
görə Litva ictimaiyyətində Qarabağ ermənilərinin
niyyətləri barədə milli dirçəliş, cəmiyyətin
demokratikləşməsi və onların müstəqilliyə
can atma ilə bağlı ictimai-siyasi qənaət hökmran
idi. Halbuki Qarabağın erməni
separatçılarının təşkilatı əslində,
M.Qorbaçovun yenidənqurma siyasəti və millətlərin
öz müqəddəratını təyin etmək
hüququ pərdəsi arxasında gizlənərək Azərbaycan
ərazisinin bir hissəsini zəbt etmək və onu Ermənistana
birləşdirmək məqsədi ilə
yaradılmışdı. “Sayudis” isə məlumdur
ki, Qarabağ hərəkatından fərqli olaraq,
qarşısına Polşada, Belarusda və ya Rusiyadakı
litvalıların yığcam yaşadıqları
torpaqları qoparıb Litvaya birləşdirmək məqsədini
qoymamışdı.
Bakı və Vilnüs Yanvar hadisələri sanki
klonlaşdırılmış qırğınlara bənzəyir. Çünki bu hadisələrdə
çox böyük oxşarlıqlar var: Biz həm Bakı, həm
də Vilnüs küçələrində barrikadalar gördük. Belə ki, İkinci Dünya müharibəsindən
sonra Moskva ilk dəfə olaraq silahsız insanlara qarşı
ağır hərbi texnikadan istifadə etdi. Qanlı hadisələrin eyni mərkəzdən idarə
olunması və ümumi bir ssenari üzrə gerçəkləşdirilməsi
də açıq-aydın görünürdü; Litvada
milli maraqların xəyanətkarları burokaviçyuslar və
yermolaviçyuslar idisə, Azərbaycanda vəzirovlar və
mütəllibovlar idi.
Təcavüzün
məzmun və mahiyyəti, ideoloji paralellər və uydurma səbəbləri
də bir-birinə bənzəyirdi: Vilnüsdə Sovet
ordusunun yeridilməsini israrla tələb edən “SSRİ vətəndaşlarını
müdafiə komitəsi” və “Yedinstvo” kimi interfront təşkilatlar
yaradıldığı zaman, rusları qorumaq və erməni
qırğınlarının qarşısını almaq pərdəsi
arxasında gizlənilməklə Bakıya ordu yeridilmiş və
vəhşicəsinə hərbi zor işlədilmişdi.
Olmazın qəddarlıqla həyata keçirilmiş hərbi
əməliyyatlarda və həm də bununla bağlı
atılmış digər addımlarda daha bir sıra ümumi
məqamlar da yer alıb. Dəyişməz qalan yalnız imperiyanın
ölüm mələyinin öldürücü
baxışı, Ana Vətənin susmayan harayı,
ağrı və əzablarla dolu fəryad səsləri,
xalqlarımızın kömək diləyən
çağırışları, Qərb
dünyasının isə bu faciəyə kar və kor
qalması, onların sanki laqeydlik mamırı ilə
örtülüb daşa dönmüş ağrıduymaz
ürəkləri idi...
Bəli,
çox ağrılı itkilərimiz olub, amma o hadisələrdən
ötmüş iyirmi beş ildən artıq bir zaman ərzində
biz get-gedə daha dərindən anlamışıq ki, 20
yanvar və 13 yanvar Azərbaycan və Litva üçün
böyük qələbə günləridir. Həmin
günlərdə Azərbaycanın və Litvanın
silahsız vətəndaşları Bakıda və Vilnüsdə
nümayiş etdirdikləri böyük mənəvi güc, əzm
və qətiyyət sayəsində, bütün dünyaya
sübut etdilər ki, həqiqət və istiqlaliyyətə
qovuşmaq istəklərinin qarşısı
alınmazdır və xalqlarımız öz
azadlığını müdafiə etməyə, müstəqil
dövlətlərini qurmağa tam hazırdırlar. Buna
görə də, Litva xalq şairi Yustinas Martsinkyavicyusun
(1930-2011) sözləri ilə desək, litvalılar hər
ilin 13 yanvarında həlak olmuş qəhrəman oğul və
qızlarının müqəddəs xatirəsi önündə
ehtiramla baş əyir, bir daha onları əbədi azadlıq
bayrağına bükürlər. Bəlkə də
Vilnüs və Bakı Yanvar hadisələri və həmin
qələbə günləri olmasaydı, sovetlər
imperiyası çökməyəcəkdi. O zaman
bugünkü Avropa və bütün dünya da tamamilə
başqa cür görünəcəkdi.
R.Mehdiyevin “Azərbaycanlılara qarşı
soyqırım gerçəklikləri” oçerki
Bakının Qara yanvarına daha dərindən nəzər
salmağa yaxşı imkan verir. Müəllif
addımbaaddım bu hadisələrin qaynaqlarını üzə
çıxarır və səbəblərini
açıqlayır, nəticədə, insanlıq və bəşəriyyətə
qarşı törədilmiş bu cinayətin təkcə
icraçılarının deyil, həm də
sifarişçilərinin adlarını çəkir.
Faciənin səbəb və nəticələrini geniş
araşdıran R.Mehdiyev, onun tarixi, dini, milli amillərini, həmçinin,
Qafqazla bağlı geosiyasi aspektlərini müəyyən
edib birbəbir çözələyir, Bakı yanvar hadisələrinin
Qarabağ münaqişəsi ilə birbaşa əlaqəsini
və başqa tarixi gerçəkliklər arasındakı
yerini əsaslandırılmış şəkildə təyin
edir. Əsər qırğının
günahsız qurbanlarının xatirəsinə sanki bir
Rekviyem kimi, gələcək nəsillərəisə Xitab
olaraq səslənən “Qanlı yanvarın ibrət dərsləri”
fəsli ilə başa çatır.
Litva və Azərbaycanın ən yeni tarixləri
arasındakı bir sıra paralellərə baxmayaraq, məsafəcə
uzaq, lakin mənən yaxın - Litva xalqı ilə dostluq
münasibətlərində olan Azərbaycan xalqının o
zaman yaşadığı ağrılı hadisələr
barədə litvalılar hələ də çox mətləbləri
bilmirlər.
Buna görə də inanıram ki, R.Mehdiyevin kitabı onlara
Azərbaycan xalqının tarixi taleyini, Azərbaycan
torpaqlarında davam edən münaqişənin köklərini
və mahiyyətini, ölkədə keçmişdə
yaşanmış qanlı olayların və bu gün də
davam edən dramatik hadisələrin əsl səbəblərini
daha yaxşı anlamağa imkan verəcək.
Kitabdakı digər əsərdə - “XXI əsrdə
Azərbaycan ideyası kreativ millət kontekstində” adlı
sosial-siyasi və fəlsəfi essedə akademik Ramiz Mehdiyev
“Ölkə ictimaiyyəti hansı istiqamətdə inkişaf
etməlidir?” sualına cavabın axtarışı ilə məşğuldur. Bu sualı
cavablandırmaq üçün R.Mehdiyev çoxlu sayda əlaqəli
mövzuları araşdırıb müzakirə edir. Həmin
mövzuların zənginliyi essenin ayrı-ayrı bölmələrinin
başlıqlarında da öz əksini tapıb: “Modernləşdirmə
və innovativ iqtisadiyyat”, “Kreativ zümrə cəmiyyətin
hərəkətverici qüvvəsidir”, “Milli kreativ
elitanın formalaşması”, “Milli identiklik”, “Vahid vətəndaş
milləti” və s.
Ramiz Mehdiyev bu essenin əsas qayəsini
formalaşdırarkən yalnız dünyanın
tanınmış mütəfəkkirlərinə istinad
etmir, eyni zamanda, onların bəzi mülahizələri ilə
polemikaya da girir. Bilgili Litva oxucusu əsərdə həm ona
yaxşı tanış olan, həm də
yeni adlara rast gələcək: D.Harrison, D.Bell, E.Toffler,
S.F.Hantinqton, R.Florida, Y.Q.Volkov, A.N.Okara və başqaları. Əminliklə demək olar ki, həm akademik
R.Mehdiyevin özünün, həm də onun
xatırlatdığı mütəfəkkirlərin fikirlərinin
sintezi ona XXI əsr azərbaycançılıq
ideyasının mahiyyətini və onun əsas məzmununu
aydınca ifadə edib təqdim etməyə imkan
yaratmışdır.
R.Mehdiyev liberal Qərb demokratiyası və vətəndaş
cəmiyyəti ideyasını şübhə altına
almamasına baxmayaraq, Azərbaycan üçün spesifik
üçüncü bir yol təklif edir. Onun fikrincə,
ölkənin innovativ müasirləşməsi
üçün milli ideya, güclü lider və
yaradıcı insanlar sinfi lazımdır. Müəllifin
sözlərinə görə, bu cür insanların
mühüm fərqləndirici xüsusiyyətləri
onların yaradıcı potensialı və mənəvi dəyərlərə
olan diqqətidir. Akademikin qənaətincə, kreativlik hər
hansı bir ictimai təbəqənin üstünlüyü
deyil və ola da bilməz - belə bir
potensial ən aşağı təbəqədən
tutmuş ziyalılara qədər hər kəsdə
vardır və hər kəs onu aşkar edə bilər. Odur ki, cəmiyyətin bütün qrupları
yaradıcı prosesdə öz yerlərini tapa bilər və
tapmalıdır.
R.Mehdiyev yazır ki, “Kreativ insanlardan yaradıcı təfəkkür,
yeni ideyalar və orijinal qərarlar irəli sürmək, yeni
texnologiyaları mənimsəmək bacarığı tələb
olunur”. Kreativ insanlara isə açıq ictimai məkan,
yeni ideyaların generasiya edilməsi üçün əlverişli
yaradıcı mühit gərəkdir. Buna
görə də, onun fikrincə, ölkənin təbii
ehtiyatları təkcə iqtisadi inkişaf üçün
deyil, həm də intellektual və elmi potensialın
yaradılmasına xidmət etməlidir.
Bu gün Azərbaycanda tərəddüd etmədən
danışırlar ki, essedə təklif olunan modernləşdirmə
layihəsinin faktiki olaraq alternativi yoxdur. R.Mehdiyevin
ideyaları burada yalnız ictimai və siyasi elmlər çərçivəsində
təqdim olunan maraqlı düşüncələr, aktual və
perspektivli fikri ifadələr kimi deyil, həm də ölkənin
müəyyən bir siyasi təcrübəsinin mümkün
istiqamətləri kimi dərk edilir. Fəlsəfi
baxımdan həmin ideyaları Aristotelin sözləri
çox gözəl əks etdirir. Şagirdlərinin:
“Uğurlara necə nail olmaq olar?” - sualına
bu qədim yunan mütəfəkkiri belə cavab verir: “Arxada
qalanları gözləməklə yox, qabaqda gedənlərə
çatmaq yolu ilə...”
Məlumdur ki, bugünkü Litva liberal bir Qərb
dövləti olaraq ölkənin və cəmiyyətin
inkişafının bir qədər fərqli modelini, həm də
müəyyən anlamda fərqli dəyərlər sistemini
seçib. Lakin kreativ sinif ideyasının hələ 1968-ci ildə
Parisin Latın kvartalına yad olmadığını və
daha sonralar Amerika ziyalılarının düşüncələrində
öz təcəssümünü tapdığını nəzərə
alsaq, R.Mehdiyevin bəzi fikirlərinin maraqlı mülahizə
və müşahidələr üçün yeni
üfüqlər açacağına ümid etmək olar.
Zənnimcə,
litvalı müəlliflər - Litva Elmlər
Akademiyasının akademikləri Antanas Tilanın və Antanas
Buraçasın, gənc siyasi analitik, sosial elmlər doktoru
Laurinas Kasçyunasın kitab haqqında yazdığı
maraqlı resenziyalar və dəyərli rəylər, təqdim
etdikləri aktual şərhlər, təhlil və ümumiləşdirmələr
R.Mehdiyevin əsərlərini Litva oxucularına daha da
yaxınlaşdırmağa kömək edir. Həmçinin,
professor Vitautas Landsbergisin Bakı yanvar hadisələrinin 20-ci
ildönümü ilə bağlı 2010-cu ildə
yazdığı və sözügedən kitabda çap
edilmiş “Azərbaycanın faciəsi” adlı analitik məqaləsi
də indiyədək bu faciə haqqında yazmış
litvalı müəlliflərin müşahidə və qeydlərinin
dürüst və məntiqi yekunu olaraq bu məqsədə
xidmət edir. Belə ki, həmin məqalə
ideoloji və siyasi baxımdan əksər hallarda R.Mehdiyevin “Azərbaycanlılara
qarşı soyqırım gerçəklikləri”
oçerkinin məzmunu ilə üst-üstə
düşür. Rəyçilərə
və məqalənin müəllifinə onların
yazılarının kitaba daxil edilməsinə razılıq
verdikləri üçün səmimi minnətdarlığımı
bildirirəm.
Düşünürəm
ki, kitabın Litva dilinə tərcümə edilib yayımlanması
vektorunda qarşıya qoyulan məqsəd həm müasir
Avropa İttifaqının sərhədlərsiz Avropa və
“Şərq tərəfdaşlığı” siyasətinin
konsepsiyasına, həm də Litva ilə Azərbaycan
arasındakı çoxşaxəli əməkdaşlıq
münasibətləri strategiyasına tamamilə uyğun gəlir.
Kitabın məzmunu və nəşri həmçinin,
geniş anlamda, Azərbaycan etnokulturoloji siyasəti ilə
Avropa və dünya dövlətlətlərinin mədəni
inkişaf tendensiyaları arasında, eləcə də fərqli
dəyərlərin qarşılıqlı təsir prosesləri
çərçivəsində mövcud olan mühüm əlaqələri
qabardıb ön plana çəkir.
Buna da
inanırıq ki, R.Mehdiyevin ilk dəfə olaraq Litva dilinə
tərcümə edilən əsərləri litvalılara Azərbaycan
türklərinin tarixi, etnokulturoloji dəyərləri və
milli mentalitet xüsusiyyətləri ilə daha yaxından
tanış olmaq üçün geniş edukoloji imkanlar
yaradacaq, Litva-Azərbaycan ictimai-siyasi əlaqələrini
möhkəmləndirəcək, xalqlarımızın daha
sıx mənəvi yaxınlığına xidmət edəcək,
onların əsrlər boyu davam edən
qarşılıqlı anlaşma ənənələrini zənginləşdirəcəkdir.
Arzu edirəm
ki, akademik Ramiz Mehdiyevin kitabı tədricən inkişaf etməkdə
olan Litva azərbaycanşünaslığının kitab rəfində
tezliklə münasib yerini tutsun, Litva oxucusu isə Azərbaycan
yaşlı ziyalı nəslinin intellektual təmsilçisinin
yaradıcılığı ilə tanış olub layiqincə
dəyərləndirə bilsin.
Vilnüs - Bakı, 8 noyabr 2014-cü il
P.S: Məqalə 2014-2016-cı illərdə
Litvanın bir sıra media orqanlarında da dərc olunub.
Mahir
HƏMZƏYEV
Litva
Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva
Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının
üzvü
525-ci qəzet.- 2019.- 19 yanvar.-
S.8-9.