Şairin hünəri

Poeziya həmişə hünərdir. Sözsüz ki, söhbət həqiqi poeziyadan gedir. Həqiqi olmayana isə nə hünər demək olar, nə də poeziya!

Qədirbilən insanlığın yaddaşında ölümsüz qəhrəmanlar kimi yalnız Prometey və Spartak, Babək və Puqaçov, Yan Qus və Janna Dark deyil, Dante də, Heyne də, Bayron da, Puşkin, Lermontov, Şevçenko, Sayat Nova da yaşayır.

Böyük şairlər də qəhrəmanlardır, mənəviyyat cəngavərləridir, amansız dövranların zülmətində Xeyir, Səadət, Azadlıq çırağını yandıranlardır və bu hünərlərinin cəfasını çəkənlərdir. Təqiblər, qeybətlər, sürgünlər və ölüm - budur yaşadıqları zaman onların payına düşənlər. Onlar yad ellərin, acı çörəyini də dadıblar, “qürbətin ağır pilləkanlarını” da qalxmalı olublar. Dövrlərində çəkdiklərini çəkiblər, amma əsrlərdə onlar əyilməz fikir qiyamçıları kimi yaşayır və onların hünəri faciəli ömür sürməklə yox, poeziyaları ilə ölçülür. İnsanlığın iftixar etdiyi bir çox gözəl sənətkarlar igid kimi yaşamış və ölmüşlər, ancaq ilk növbədə onlar şair kimi yaratmışlar.

Puşkin çarın düz gözünün içinə dekabristlərə rəğbətini etiraf edəndə də, Dantes tapançasının lüləsi qarşısında dayananda da qəhrəman idi. Amma onun ən böyük igidliyi otağının sakitliyində qaz lələyiylə ağ kağız üzərində yazdıqlarıdır.

Okovı təjkie padut,

temniüı ruxnut i svoboda

Vse primet radostno u vxoda

İ bratğə meç vam otdadut.

Türk zindanlarının əyilməz məhbusu Nazım Hikmət aclıq elan edəndə də igid idi, “Aclığın beşinci günündə” şeirini yazanda da.

Şairin insani cəsarəti müasirləri və gələcək nəsillərin gözündə onu qat-qat ucaldır, amma əsrlərdə o, hər şeydən qabaq öz yaradıcılıq cəsarətiylə iz qoyur.

600 il bundan qabaq doğulmuş İmadəddin Nəsimi - altı əsrdir insanların hafizəsində öz misilsiz qəhrəmanlığı, dözümü, iradəsiylə həkk olunub. Amma onun ən böyük qəhrəmanlığı ilk növbədə poetik igidliyidir, dünya fəlsəfi və məhəbbət lirikasını zənginləşdirən gözəl şeirləridir.

Keçmiş dövrlərin böyük şairlərinin taleyi - hər halda çoxusunun taleyi - faciəvidir (Bizim əsr də bu cəhətdən istisna deyil: Müşfiq, Lorka, Nurdal Qriq, Nikolay Vapsarov, Musa Cəlil, Neruda, Viktor Xara - bu qəmli siyahını xeyli davam etdirmək olar).

Anlaşılmazlıq, unutqanlıq, fiziki və mənəvi təkləmə, yalqızlıq - həqiqi şairin baxtına düşənlər budur. Və bu hələ harasıdır? Axı sözün əsl mənasında canını qurban verənlər də olub, məhbəslər və işgəncələr, sürgün və dar ağacları görənlər də. Avropada və Şərqdə inkvizisiya da olub. Doğrudur, Şərqdə inkvizisiya ayrı cür adlanıb, amma əslində, burada da İspaniyada gördüyü işləri gorüb. Xaçpərəstlik düşmənləri ilə mübarizə aparan “müqəddəs inkvizisiyanın” iş üsulları, islam düşmənlərinin qətlinə fitva verən müsəlman divanlarının üsullarıyla əkiz kimi oxşardır. Onların amansızlığı da bir-birinə bənzəyir, riyakarlığı da. Müttəhimi ən işgəncəli qətlə məhkum edərkən inkvizisiya öz qərarını belə ifadə edirdi: “Biz filankəsi sərbəst buraxmalıyıq və buraxırıq, onu dövlət məhkəməsinə, filan şəhərin korrexidoruna təslim edirik və xahiş edirik ki, müttəhimə qarşı insafla rəftar etsin”. Bu riyakar ifadə autodafe - yandırıb qətlə yetirmək demək idi. Müsəlman divanı da Nəsimini eyni riyakarlıqla ittiham edirdi. Onu ittiham edən din xadimləri son qərarı çıxarmaqdan imtina etmişlər. İşgəncəli ölüm haqqında fərmanı sultan - yəni dini hakim yox, dövlət hakimiyyəti çıxarmışdı.

Keçmişlər haqqında düşünərkən biz bəzən ötən dövranları bir rəngə boyanmış görürük: “Orta əsrlərin qaranlıq gecəsi”. Elədir, amma bu zülmət gecədə də mənəvi şəfəqlər var idi - Dante, Nizami, Rustaveli. “İntibah dövrünün işıqlı sabahı”. Bəli, amma bu sabahın Varfolomey gecəsi də olub və o gecə Servantes 25, Şekspir 8 yaşında idi. Lope de Veqanın çılğın həyat eşqiylə qaynayıb-daşan komediyaları ən amansız inkvizisiya diyarında yaranıb və onların müəllifi autodafe müasiri olub.

İmadəddin Nəsimi zalım bir dövranda yaşayıb-yaradıb, amma onun poeziyası da Renessans əlvanlığı ilə, azadlıq ideyaları ilə, nikbinlik motivləri ilə dopdoludur. Böyük sənətkarların verdiyi ibrət dərsi, bir daha sübut edir ki, heç bir fikir zülməti, mənəviyyat qaranlığı insanın Xeyrə, İşığa, Səadətə qovuşmaq istəyini boğa bilmir. Heç bir dini cəhalət, heç bir insana qənim ideologiya insan düşüncəsini buxovlaya, mütiləşdirə bilməyib. İnsan yalnız o zaman kölə olur ki, güclə ona aşılanan özgə fikrinə, yad ideologiyaya boyun əyir, o, yalnız düşünməkdən əl çəkən gün qula çevrilir, o gün ki, ürəyində “yox, yox” tutub, dilində “bəli, bəli!” - deyir.

Cismani və mənəvi qətl hədəsi altında Qərbin və Şərqin şairləri, mütəfəkkirləri müxtəlif cür hərəkət ediblər - onların çoxu heç bir vaxt dediklərindən, düşündüklərindən dönməyiblər (söhbət, təbii ki, böyük insanlardan gedir, burunları havadan iy çəkənlərdən yox). Bəzən onlar yalan deməmək üçün susmalı olublar. Bəzən hətta “Hə” deyiblər ki, yaradıcılıqlarıyla “yox” demək imkanını saxlasınlar.

Nəsimi o şairlərdəndir ki, son nəfəsinə qədər hakim ideologiyaya, dünyagörüşünə, islam ehkamlarına “yox ki, yox” - deyib. Nəsimi öz insani xətt-hərəkəti ilə də “yox” - deyib, poeziyasıyla da, çünki onun elə son nəfəsi, son sözləri də şeir olub - bükülməmiş, qırılmamış, boyun əyməmiş insanın vəsiyyəti - barışmazlıq misraları.

Soyun, ey murdar sallaxlar, Nəsiminin tənini,

Bunca namərdi görün, bir ər qıyarlar, ağrımaz.

Zahidin bir barmağın kəssən dönüb haqdan qaçar.

Gör bu gerçək aşiqi sərpa soyarlar, ağrımaz.

Təbiidir ki, diri-diri dərisi soyularkən şair ağrımaya bilməzdi. Amma bu sətirlərin həqiqəti başqadır: ən dəhşətli işgəncələr içində can verərkən belə şair inandığı həqiqətdən dönməmişdir.

Əlbəttə, Nəsimi ömürlüyünün bu gerçəkdən olmuş faktı sonralar əfsanələrə çevrilə bilərdi, amma şairin işgəncəli qətli - tarixi həqiqətdir. Ömrünün son anında dediyi məğrur sözlər, doğrudan doğrudur. Və nəhayət, tarixi sənəd - ərəb məxəzi heç kəsdə şübhə doğurmur. Bu məxəzdən bir kiçik parça gətirmək istəyirəm: “Nəsimi Yaşbək zamanı qətl olundu... Sultandan fərman gəldi ki, onun dərisini soysunlar və cəsədini yeddi gün Hələb şəhərində camaata nümayiş etdirsinlər... Belə də etdilər. Bu adam kafir və allahsız idi. Pərvərdigar bizi onun işlərindən və sözlərindən qorusun... Deyirlər onun incə şeirləri varmış”.

Bu əvəzsiz sənədin adamı mat qoyan yeri - son cümlədir. Sənədi yazan katib, görünür ki, tarixi faktı təfərrüatıyla qələmə alan mömin müsəlmandır. Allah xofu onun da qəlbində o qədər güclüdür ki, pərvərdigaradan hətta kömək istəyir - əstəğfürullah, birdən Nəsimi işlərinin, sözlərinin xətəri ona da toxunar. O dəhşətli fərmanı da ədalət hökmü kimi qəbul edir və... bu quru, rəsmi sənəddə belə Nəsimi şeirlərinin incəliyini qeyd etməyə bilmir. Bir bu cümlə əsl poeziyanın məğlubedilməz gücünə tutarlı dəlildir, şairi məhv edə bilən, fəqət şeiri öldürməkdən aciz olanlar qarşısında həqiqi poeziyanın mənəvi yüksəkliyinə ən gözəl sübutdur.

***

XIV əsrin son on illiyində Nəsimi hürufilik təriqətiylə və bu təriqətin banisi Fəzlullah Nəimi ilə tanış olur.

Güman etmək olar ki, hürufiliyə Nəsimini candan bağlayan da elə Nəiminin bir şəxsiyyət kimi bütövlüyüdür, çünki Nəsimi poeziyası fəlsəfi dərinliyi baxımdan hürufi təriqətindən daha zəngindir.

Hürufilik daha geniş fəlsəfi - dini bir cərəyan olan təsəvvüflə (sufizmlə) bağlıdır. Təsəvvüfü bəzən Şərq panteizmi də adlandırırlar. İlkin təsəvvüf islam ehkamlarına, ortodoksal islama müxalifətdə olan bir cərəyan kimi meydana çıxmışdır. Panteistik sufizm iddia edir ki, allah və təbiət vahiddir, külldür, birdir və bu dünyada hər bir şey Allahın təcəllisidir. Allahdan - təbiətdən ayrı düşmüş zərrə - insan məhəbbət vasitəsilə yenidən Allaha qovuşmalıdır və buna görə də o, bütün dünyəvi ehtiraslardan xali olmalıdır. Göründüyü kimi, təsəvvüfdə mistisizm və tərki-dünyalıq fikri çox güclüdür. Sufizm konsepsiyasının məntiqi nəticəsi məşhur “ənəl həqq” (Allah mənəm) iddiası idi. Bu müddəanı ilk dəfə X əsrin sufi şairi Mənsur Həllac söyləmişdi (922-ci ildə belə bir küfr söylədiyinə görə dara çəkilib).

Ancaq artıq XI-XII əsrlərdə sufizm məşhur şəriət alimi əl Qəzalinin səyi nəticəsində rəsmi islamın bir qolu olmuşdur və sufizmin on iki cərəyanından onunu məqbul hesab etmişlər. Qalan ikisi küfr sayılır və amansızcasına təqib olunurdu. Hürufilik də bu ikisindən biri idi.

Hürufiliyin əsas prinsipi - varlığın əsasını, təməlini hərflərin təşkil etməsi fikri - bu gün bizə qəribə və əcaib gəlir. Hətta insanın sifət cizgilərində belə ərəb əlifbasının 28 və fars dilinin 32 hərfini görən hürufilərin bu əqidəsi bizdə yalnız təəccüb doğurur. Amma məgər bizi XX əsr rus şairi Velemir Xlebnikovun riyazi nəzəriyyələri, o sıradan guya rəqəmlərin vasitəsilə gələcəyi qabaqcadan xəbər vermək imkanı təəccübləndirmirmi? Bəs pifaqorçuların saylar nəzəriyyəsi, cürbəcür kabbalistik təlimlər? Şübhəsiz bütün bunlar müxtəlif səpkili, müxtəlif miqyaslı hadisələrdir. Pifaqor məktəbinin dünyanı dərk etmək tarixində rolu kabbalistik və hürufi təlimlərdən qat-qat üstündür. Xlebnikovun nəzəriyyələri isə istedadlı şair - riyaziyyatçının qəribəliklərindən başqa bir şey deyildi. Ancaq əgər biz hürufiliyə bugünkü idrak zirvəsindən deyil, o dövrün tarixi şəraitini nəzərə alaraq yanaşsaq, aydın olar ki, hərflərlə bu qəribə oyunun arxasında daha ciddi ictimai, fəlsəfi və siyasi ideyalar gizlənirmiş. Hürufilər Quranı da öz bildikləri kimi, öz təriqətlərinə əsaslanaraq şərh edirlər və bu da hakim islam əqidələrinə açıqdan-açığa meydan oxumaq deməkdi. Hakim islam fikri bunu başa düşür və hürufiləri amansızcasına təqib edirdi. Nəiminin taleyi Mənsur Həllacın aqibəti kimi oldu - 1394-cü ildə o, Teymurləngin oğlu Miranşah tərəfindən əzabla öldürüldü. 23 ildən sonra Nəsimi də öz həyatını belə başa vurdu.

***

XIV əsrin axırı - XV əsrin əvvəli Yaxın və Orta Şərq, Ön və Orta Asiya, Qafqaz və Şimali Xəzər sahillərində yaşayan xalqların tarixində ən ağır və qanlı bir dövrdür. Bu sahənin ölkələri, hələ monqol talanlarından özlərinə gəlmədikləri bir vaxtda yeni qanlı çarpışmaların - Qızıl Orda xanı Toxtamışın, Teymurləngin, sultan Bəyazidin, başqa irili-xırdalı Şərq feodal hakimlərinin qanlı çarpışma meydanına çevrildilər. Dövr və xüsusilə də Teymurləngin şəxsiyyəti saysız-hesabsız tarix salnamələrində və ədəbiyyat, incəsənət əsərlərində əks olunub və bu əsərlərin müəllifləri yalnız şərqlilər deyil, Şekspirin müasiri, “Ulu Teymurləng” faciəsinin müəllifi ingilis dramaturqu Kristofer Marlodan tutmuş “Səmərqənd ulduzları” trilogiyasını yaratmış rus sovet yazıçısı Sergey Borodinə qədər bir sıra söz ustaları həm o dövrü, həm də neçə-neçə xalqın tarixində belə mühüm və müdhiş bir rol oynamış fatehin şəxsiyyətini anlamağa, şərh etməyə çalışmışlar.

K.Marlonun faciəsində Teymur - müəllifin təbirincə “skif çobanıdır”, o da, əsərin başqa qəhrəmanları da addımbaşı Yupiterə və Yunonaya and içir, antik allahların və obrazların adlarını çəkirlər. Həmin əsərlə S.Borodinin sırf realistik, tarixi faktlara ciddi riayətlə yazılmış romanları, Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” adlı romantik faciəsi arasında illər, əsrlər durur. Bu əsərlər müxtəlif janrlara, üslublara, müxtəlif dövrlərə aiddir, müxtəlif dünyabaxışına və dünyaduyumuna malik olan müəlliflərin qələm məhsuludur. Ancaq həmin əsərləri yaxınlaşdıran bir cəhət vardır - insan həyatının, insan dəyərlərinin tam qiymətsizləşdiyi bir dövrdə bu dəyərlərin həqiqi siqlətini təyin etmək cəhdi. Vereşşaginin “Apofeoz” (Zirvə) əsəri - budur o dövrün əyani obrazı. O dövrün ki, şəhərlər yerlə-yeksan olmuşdu, insan həyatı - istər qaliblərin həyatı olsun, istər məğlubların - bir qara qəpik qiymətindən ucuz idi...

Bəs bu amansız dövr həmin hadisələrin müasiri, şahidi olan Nəsiminin yaradıcılığında necə əks olunmuşdur? İlk baxışdan qəribə, hətta anlaşılmaz bir şeylə üzləşirik. Nəsimidə Teymur basqınlarına, bu qanlı axının hər hansı bir hadisəsinə bağlı bircə beyt belə yoxdur. Fəzlullahdan fərqli olaraq, Nəsimi bir dəfə də olsun Teymurun adını belə çəkmir (Xatırlayaq ki, Nəsimi müasiri, Azərbaycan şairi və hökmdarı Qazi Bürhanəddin - Teymurun ən qatı düşmənlərindən idi və Teymurla Toxtamışa qarşı qəzəbli tuyuqlar yazırdı).

Nəsiminin bu sükutunun səbəbi nədir? Həyatın amansız həqiqətlərindən uzaqlığı, tərki-dünyalıq, siyasətə qarışmamaq meyli və yaxud ehtiyatlı olmaq məcburiyyəti, sirri faş etməmək niyyəti? Məncə, səbəb bunlardan heç biri deyil. İş ondadır ki, Nəsiminin bütün poeziyası dövrünün hadisələrindən doğub və dövrünü əks etdirir. Amma bu əksolunma birbaşa, müstəqim şəkildə, salnaməçilik formasında deyil. Nəsiminin dövrünün sorğularına verdiyi cavab - zamanın əxlaqi, mənəvi, fəlsəfi təcrübəsinin geniş və dərin ümumiləşdirilməsidir. O dövrlərdə ki, insan həyatı atın ömründən ucuz tutulurdu Nəsiminin verdiyi cavab - insanın ilahiləşdirilməsi, ucaldılması, insan şərəfinə yüksək, ülvi humanist mahiyyətli bir himn yaratmaq əzmi idi. Heç bir dövrdə humanizm israrla inkar edildiyi dövrdə olduğu qədər vacib və qüvvətli deyil. Və məhz buna görə də Nəsimi poeziyasının humanistik pafosu - insanın insan yerinə qoyulmadığı bir dövrdə insan ləyaqəti uğrunda mübarizə pafosu idi.

Nəsimi “haqq-təala Adəm oğlu özüdür” - deyərək islam ehkamçılarına ölümcül zərbə endirirdi.

Tapdanmış insan mənliyinin bu dünyada ən yüksək təsdiq vasitəsi məhəbbətdir. Şairin məhəbbət lirikası başdan-başa incə müşahidələr və kəşflərlə doludur, sənətkar bu hissin bütün çalarlarını verə bilir. Ancaq filosof - şairin məhəbbət lirikası da proqram xarakterlidir, bu lirika həyat sevinclərini dananlara, dini tərki-dünyalığa, dərvişanə zövq-səfa inkarçılığına qarşı yönəldilmişdir. Nifrət etdiyi zahidə müraciətlə Nəsimi deyir:

Ey eşqə günah deyən günahkar

Tərk eyləməzəm mən ol günahı.

Yarının xətti-xalını şair Qibləylə, Quran surələriylə, islamın müqəddəslik rəmzləriylə müqayisə edir. Əlbəttə, Nəsimi bizim anlamda ateist deyildi. (Düşmənləri onu allahsız adlandırsalar da). Onun küfr kimi səslənən misraları da müəyyən dərəcədə ümumi təsəvvüf ənənələri ilə bağlı rəmzlər, gizli eyhamlar idi. Nəsiminin böyüklüyü ondadır ki, o, yalnız islam ehkamçılığının dar çərçivəsinə deyil, sufizmin daha geniş sərhədlərinə də sığışa bilmirdi. O, hürufilik təriqətinin qaliblərinə də sığa bilməzdi. Hər bir böyük şair kimi, o da mənsub olduğu cərəyandan və məktəbdən daha geniş, daha əhatəli bir varlıq idi.

Mənəvi aləmin müxtəlifliyi və zənginliyi baxımından Nəsimi doğrudan da bir Renessans adamı idi. Həqiqəti nə qədər sevsə də, o, quru, qılıqsız bir “həqiqətpərəst” ola bilməzdi. O, həqiqəti dar mənada yox, geniş, əlvan, rəngarəng, ziddiyyətli bir dünya kimi anlayır və sevirdi. Sevimli qadına, dünyəvi eşqin zövqünə, təbiətin bahar oyanışına həsr olunmuş şeirlər - hətta onların simvolik şərhi varsa da belə - canlı, yaşarı təbiiliyiylə, real insan duyğularının səmimiliyilə seçilir.

Ancaq Nəsimini şən dünyaduyumlu, həyatın nəşəsini, yer üzünün gözəlliyini vəsf edən bir sənətkar saymaq düz olmaz.

Yox, yuxarıda dediyimiz kimi, dövr Nəsiminin hər bir sözünə, hər bir sətrinə hopub, dövr isə amansız və faciəvi idi. Nəsiminin pessimist, kədərli, motivləri də bununla bağlıdır: “dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə, aldanma anın alına ondan həzər eylə”. Şairin dünyaya etirazı da bundan doğur. “Varı möhnətdir cahanın, nə umarsan ey könül? Lənət olsun bu cahana, həm cahanın varına!”

Şübhəsiz, şairin bu hissləri onun başqa misralarında ifadə olunmuş həyatsevərlik duyğularıyla uyuşmur: “Firdovsi məni dəvət edən zahidə söylə: ol tikana göz tikmə ki, gülbarımı buldum”. Ziddiyyətdirmi? Bəlkə də. Bu ziddiyyətləri heç danmaq da lazım deyil. Dövr ziddiyyətli idi, insan taleyi ziddiyyətlidir. Ancaq Nəsimi ziddiyyətləri Renessans şəxsiyyətinin mürəkkəb və əzəmətli daxili çarpışmasıdır. Bu şəxsiyyətin mürəkkəb və əzəmətli daxili çarpışmasıdır. Bu şəxsiyyət varlıq haqqında və hər bir canlının bu varlıqda yeri haqqında əbədi suallara cavab axtarır. Kimik biz? Nəyik biz? Hardanıq? Dünyaya niyə gəlmişik? Bu sualların qoyuluşunun özü qalır dinə meydan oxumaq deməkdi. Axı bu dinin adında belə hər ehkamı şəksiz-şübhəsiz qəbul etmək tövsiyəsi ifadə olunmuşdur. Səbir, dözüm, taleyin nə qədər acı olursa-olsun onu şükranla qəbul etmək təlimi - budur islam dininin və bütün başqa dinlərin ən dərin müdrikliyi. Və bütün dinlər kimi, islam dininin də vədləri - xoşbəxtlik vədləri görünməz-bilinməz bir uzağa aiddir - vaxt uzağımı, məsafə uzağımı - fərqi yoxdur, hər halda heç bir vaxt çata, yetə bilməyəcəyin bir xülya!

Amma Nəsimi sözsüz-səssiz tabe olmaq istəmir, hər hansı ehkamı kor-koranə qəbul etməyə qane olmurdu. İzin verilmiş suallara rüsxətli cavablar onun narahat şüurunu təmin edə bilməzdi. O elə sualları ortaya atır ki, ehkamçı, dini fikir onların cavabını verməyə acizdir.

Dünü Gün müntəzirəm mən ki, bu pərgar nədir?

Günbədi - çərxi-fələk, gərdişi-dəvvar nədir?

Günəşin qürsü nədən Yer üzünə şölə verir,

Ya bu bir məşələdə nur nədir, nar nədir?

Suallar, suallar, suallar... Nigaran, həyəcanlı, daim axtaran, sakitlik bilməyən insan fikri, rəsmi ehkamların, hazır cavabların kəsif havasında boğulan insan şüuru! Şübhə - etiraz yolunun ilk addımıdır və “şəkkaka lənət” deyənlər nə dediklərini yaxşı dərk edirdilər. Təsadüfi deyil ki, Nəsimi poeziyasında bu qədər suallı rədif var: Hanı? Hardasan? Nədir? Nedər? Nə? - şair bu sualları dönə-dönə təkrar edir. O, yaradılışın məna və məntiqini arayır. Bu qəddar və anlaşıqsız dünyada öz təsəllisini-sevgili yarını arayır:

Canımı yandırdı şövqün, ey nigarım, qandasan?

Gözlərim nuri, iki aləmdə varım, qandasan?

Şair Diogen sayağı insan axtarır. Kamil, ləyaqətli, vəfalı və gözəl insan.

Qanı bir əhdü-peymanı bütün yar?

Qanı bir qövlü gerçək doğru dildar?

Qanı əhdində şol sabit qədəm kim,

Qoyum anın adın doğru vəfadar?

Nəsimi cavabı islamın cənnət-cəhənnəm vədlərində, mələklərə, iblislərə inamında axtarmırdı, real həyatda, real insanın varlığında arayırdı. O, öz əsrini acı-acı lənətləyirdi. Cahanın və dövranın etibarsızlığından şikayətlənirdi, amma insan mənliyinə təntənəli himn kimi səslənən bu ölümsüz misralar da Nəsiminindir:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam!

Gövhəri-la-məkan mənəm, kövnü məkana sığmazam.

Kövnü məkandır ayətim, zatınadır bidayətim,

Sən bu nişan ilə məni bil ki, nişanə sığmazam.

Gərçi-mühiti-əzəməm, adım Adamdır, adəməm,

Tur ilə kün-fəkan mənəm, mən bu məkanə sığmazam.

Nəsimi son addımı da atdı: o, Mənsurun faciəli aqibətini bilə-bilə onun məşhur müddəasını təkrar etməkdən çəkinmədi: “Ənəlhəqq” - Mənəm allah! Mənsur iddiasını Nəsimi dəfələrlə poetik şəkildə təkrar edir:

Bulmuşam həqqi-ənəlhəqq söylərəm,

Həqq mənəm, həqq məndədir, həqq söylərəm.

Nəsimi Mənsurun yalnız fikrini deyil, şəxsiyyətini, taleyini, qətl qəhrəmanlığını da tərənnüm edir, sanki öz aqibətini də irəlicədən görür:

Daimi ənəlhəqq söylərəm,

həqdən çü Mənsur olmuşam

Kimdir məni bərdar edən,

bu şəhrə məşhur olmuşam.

Fəzlullah Nəiminin edamından sonra hürufiləri daha da amansızcasına təqib etməyə başladılar. Bu təqiblər Nəsiminin mətanətini qırmadısa da, o, ömrünün bütün qalan hissəsini qürbət ölkələrdə keçirməli oldu. O, Yaxın Şərqin bir sıra iri və xırda şəhərlərini dolaşır. Türkiyədə, Ərəb ölkələrində Nəsimi öz fəlsəfi ideyalarını təbliğ edir və yeni-yeni tərəfdarlar qazanırdı. Taleyi isə ona yeni bir sınaq hazırlamışdı - Hələb imtahanını. Nəsiminin həyat yolu haqqında düşünərkən onun ömrünün kəskin dramatik keşməkeşlərinə mat qalırsan, elə bil bu müasir bir yazıçının qurduğu süjetdir: tale onu tez-tez mürəkkəb əxlaqi imtahanlar qarşısında, eksiztensial seçim qarşısında qoyur. Hələbdə Nəsiminin şeirlərini oxuyan bir gənc ələ keçir. Ölüm hədəsinə baxmayaraq, o, yenə də israr edir ki, oxuduğu şeirləri özü yazmışdır və hər bir cəzaya hazırdır. Yeni bir sınaq və bu sınaqdan da Nəsimi mərd çıxır: divanxanaya gəlib adını deyir, şeirin müəllifi olduğunu təsdiq edir. Gəncin həyatı xilas olur. Nəsiminin də aqibəti həll olur.

Nəsiminin edamı, onun qətlqabağı cəsarəti şairin adını Şərqdə daha da şöhrətləndirdi - Nəsiminin üç cəhətinə - şairliyinə, filosofluğuna, hürufi təbliğatçılığına - dördüncü bir cəhəti - şəhidliyi də əlavə olundu. Azərbaycanda yaranmış hürufilik az bir müddətdə bütün islam Şərqinə yayılır və bunun əsas səbəblərindən birini Nəsiminin qəhrəman ömrü və qəhrəmancasına ölümündə görmək gərəkdir. Altı əsr ərzində Nəsiminin adı din təəssübkeşləri qarşısında əyilməzlik simvolu kimi yaşayır. Xalq poeziyamızda da bu ad başqa mifoloji və ədəbi obrazlarla bir sırada mətanət və igidlik rəmzi kimi daxil olmuşdur.

Gözəllik soy iləndir

Şahmar da soy ilandır

Nəsimi tək bu aşıq

Yolunda soyulandır.

Sarı Aşığın bu bayatısında xalq zehniyyətində Nəsiminin mövqeyi dəqiq ifadə olunub. Nəsiminin insani hünəri, amma ondan da vacib - böyük poeziyası Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına - Həqiqi, Xətai, Həbibi, Kişvəri, Füzuli, Vidadi, Vaqif yaradıcılığına danılmaz təsir göstərmişdir.

Nəsiminin böyük hünəri ondadır ki, o, doğma Azərbaycan dilində nəfis divan yaratmış ilk böyük şairimizdir. Şəxsiyyət və sənətkar kimi Nəsimi başqa şərq ədəbiyyatlarına da güclü təsir göstərmişdir. Nəsiminin şöhrəti ta əskidən bəri Vətənin hüdudlarını aşmaqla bərabər, dövrünün, zamanın çərçivələrini də qırıb keçmişdir. XV əsrdə Nəsimini hörmətlə dahi özbək şairi Əlişir Nəvai yad edir. XVIII əsrdə onu ehtiramla türkmən ədəbiyyatının klassiki Məhtimqulu xatırlayır. Nəsiminin poetik qüdrətinə heyranlıq yalnız coğrafi və zaman sərhədlərini deyil, dini hasarları da dəf edirdi. Nəsiminin poeziyası xaçparəst Ermənistanda geniş yayılmışdı. Dindarlar - indi də xristian dindarları - Budax Amtesini “Nəsimi şeirlərini oxuyub camaatı qızışdırdığı” üçün yandırmağı fitva vermişdir. XVII əsrdə Ermənistanın başqa bir istedadlı şairi Xaçatur Diqranakersi şəhər küçələrində gur səslə Nəsimi şeirlərini oxuyurmuş.

Onun da aqibəti Nəsiminin aqibəti kimi olmuşdur.

***

Bir çox şeirlərində Nəsimi özünü laməkan adlandırır. Şair həmin anlayışı sufi - hürufi mənasında işlədir, amma onun öz taleyini yada salanda bu anlayış yeni, daha dərin məna kəsb edir. Azərbaycan oğlu, Şirvan övladı Nəsimi bir çox ölkələri sərgərdan dolaşıb və ərəb şəhərində torpağa tapşırılıb. Onu teymurilər təqib edib və Misir Məmlük sultanının fərmanıyla öldürüblər. Onun şöhrəti islam dünyasını aşıb keçib.

Can ilə həm cahan mənəm, dəhrilə həm zaman mənəm

Gör bu lətifəyi ki, mən, dəhrü zəmanə sığmazam.

Zərrə mənəm, günəş mənəm, çarilə pəncü şeş mənəm.

Surəti gör bəyanilə, çünki bəyanə sığmazam.

Şair haqlıdır. O, nə öz diyarına, nə öz dininə, nə də öz əsrinə sığdı. Hürufi ideyaları uğrunda canını fəda etsə belə, bu ideyaların çərçivəsinə də sığmadı. Ölümünə də sığmadı, son şeirinin, son misralarının dönməzliyi, inadıyla ölümünü belə adlayıb keçdi. Doğrudan da Nəsimi laməkandır. Və biz əlavə edə bilərik; həm də lazamandır. Zamana, zamanlara sığmayan bir dahidir.

Ölümündən bir qədər qabaq Nəsiminin müəllimi Fəzlullah Nəimi müridinə Bakını tərk etməyi məsləhət vermişdi. Bakıda hürufilər xüsusi bir qəddarlıqla təqib olunurdular. Nəsimi müəlliminin vəsiyyətinə qulaq asdı. Bakını tərk etdi və yalnız altı yüz ildən sonra Azərbaycanın paytaxtına qayıtdı. Ölməz şeirlərilə, insanlıq hünərilə, şəhərimizdə ucaldılacaq əzəmətli abidəsiylə qayıtdı. Özünü laməkan hesab edən şair, məkansız qalmadı, o, milyonlarla insan üçün əziz və doğma oldu, bütün qabaqcıl bəşəriyyətin iftixarına çevrildi.

İndi əzəmətli kosmik marşrutlar ərəfəsində biz fəxr edə bilərik ki, Nəsimi irsi də dünyanın mədəni sərvətləri sırasında insanlığın uzaq dünyalara aparacağı qiymətli ərməğandır. Və ona görə də biz Nəsiminin bir misrasını - onun düşünə bilmədiyi kimi, lakin bizim - kosmik əsr çağdaşlarının düşünə biləcəyi mənada qavrayırıq:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam.

İyul, 1976

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

525-ci qəzet.- 2019.- 19 yanvar.- S.10-11-12.