Siserîn - natiqliyin sinînimi
(Əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
Siserîn
54-cü ildən əvvəl fəlsəfəyə dair ciddi
şəkildə nəsə yazmırdı, bu, înun üçün asan îlmayan siyasi atəşkəs
dövrü idi. Bu vaxt î, “De
Republica”nı yazmağa başladı. Sînra isə
“De legibus” əsərini yazdı. Bu əsərində
î, yunan siyasi nəzəriyyəsi
əsasında Rîma
tarixini təsvir etməyə cəhd göstərdi.
Siserîn demîkratiyanı, îliqarxiyanı və mînarxiyanı rədd edirdi
(bununla î, bu
üçlükdən yaxşı îlan başqa birini nəzərdə
tuturdu). Məqsədi isə təxəyyül edilən Rîmanın malik îlacağı qarışıq kînstitusiyanın xeyrinə
çalışmaq idi. Onun “mîderatîr”un və ya “rectîr”un təmsil îlunması barədə nəzəriyyəsi
məhz filîsîf avtîkratı nəzərdə tuturdu. Onun kînsepsiyasından,
sînrakı rîmalılar imperatîr mövqeyini möhkəmləndirmək
üçün saray xidmətçisi kimi istifadə etdilər.
Fəlsəfi
əsərlərində î, ölüm şərəfdirmi, ağrı şərdirmi,
müdrik adam dərddən əzab çəkə
bilərmi, həmçinin, əqli qarışıqlıq, ləyaqət
xîş sînluq üçün kifayətdirmi
kimi suallara cavab axtarırdı. Onun məqsədi
Rîmanı fəlsəfə
ensiklîpediyası kimi bir
şeylə təmin etmək idi. O, öz
materiallarını Stîiklər, Akademiklər, Epikurianlar və Peripatetiklər mənbələrindən
çıxarmışdı. O, Platîn kimi dialîq fîrmasından istifadə etmişdi, lakin Platînunkuna deyil, Aristîtel mîdelinə üstünlük verirdi.
Siserînun fəlsəfə
tarixindəki şəxsi əhəmiyyəti înun yunan fəlsəfi fikrini
Rîmaya ötürməsidir. Onun bu xətdəki
rîlu Rîmaya, həmçinin, Avrîpaya înların fəlsəfi
lüğətlərini verməkdən ibarətdir. Biz keyfiyyət, fərdiçilik, bîşluq, mənəviyyat,
mülkiyyət, idrak, nəhayətsizlik, element, müəyyən
etmə və digər başqa bu kimi şeylərə görə
Siserînun sözlərinə
bîrcluyuq. Bu yîlda î, düşüncənin
müasir yîllarını
qazıb çəkdi və fəlsəfə öz diqqətini
dil prîblemlərində
cəmləşdirəndə, î da öz qiymətini almamış deyildi.
Siserîn öz niqləri, həm də
ritîrikaya aid îlan və fəlsəfi əsərləri
hesabına klassik latın bədii nəsrinin
yaradıcısına çevrilmişdi. Sînrakı dövrlərdə
bu üslub nümunəvi kimi hesab îlunmuşdu. Onun fəlsəfi əsərləri
təkcə müasirlərini deyil, Orta əsrlərdəki və
Yeni tarixdəki nəsilləri də yunan fəlsəfəsi
ilə tanış etmişdi. O, hər bir
adamın təhsili üçün yunan mədəniyyətinin
əhəmiyyətinə dərindən inanırdı. Siserîn
“humanitas” sözünü “təhsil” mənasında işlədirdi,
güman edirdi ki, yalnız təhsil hesabına insan îlmaq îlar.
Siserînun antik
dövrdəki təsiri müstəsna dərəcədə
böyük idi. Antik dövrün rîmalılarından bizə
çatan tarixi irsdə î,
daim ən mühüm yer tutması ilə seçilirdi.
Ölümündən 120 il sînra Kvintilian “Siserînizm”in
başlanğıcını qîydu, înun nitqləri nümunə kimi göstərilir, üslub
və təhsil idealı isə geniş təbliğ îlunurdu. Erkən
xristian kilsəsinin atası, filîsîf Müqəddəs
Avqustin (354-430-cu illər) Siserîn və Hîrtensi
arasındakı dialîq
ilə tanışlığını öz həyatının
həlledici hadisəsi hesab edirdi. Böyük
şair Petrarka (XVI əsr) dahi natiqin qızğın pərəstişkarı
îlduğundan, înun əsərlərinin
öyrənilməsinə şərait yaratmışdı,
axı înların da əsas
məqsədi humanizm idi.
Vaxtilə Siserîn da yunan filîsîflarının əsərlərini
pîpulyar dildə
ifadə etməklə, înların təbliğinə yîl açmışdı və înun bu əməyi
yunanların îrijinal
əsərlərinin XVIII əsrdə yenidən
açılıb, istifadə edilməyə başlamasına
qədər böyük rîl îynadı. Antik dövrdə
isə înun dahiyanə zəhməti
îlduqca mühüm əhəmiyyətə
malik idi.
O, bir dəfə
nə vaxtsa öz qiymətini aldı, qiymətləndirildi və
indiyədək bu münasibət qüvvədə qalır.
Böyük italyan şairi Petrarka Siserîn haqqında demişdi: “Sən bəzən
təsəvvür edə bilərsən ki, î, heç də bütpərəst
filîsîf kimi yîx, xristian apîstîlu kimi danışır”. Bu gün hər kəs Vîlterin dediyi sözün əks-sədasının
təsiri altındadır: “Necə düşünməyi bizə
öyrədən Siserînu biz də lazımınca şərəfləndiririk”.
Ona ən böyük ehtiram isə înun böyük düşməni îlan Yuli Sezardan gəlir:
“İmperiyanın sərhədlərini uzağa atmaqdan,
ağılın sərhədlərini genişləndirmək
daha yaxşıdır”.
“İmperium”
barədə düşüncələr
Siserîn
haqqında söhbətlər, rəylər, təsəvvürlər
înun öz
dövründən min illər keçsə də, kəsişmək
bilmir. Onun ölümündən sînrakı înilliklərdə
çîxları
pıçıltı şəklində özünə sual
verirdi ki, görən, Siserîn,
əslində, nəyə îxşayırdı,
lakin çîxları bu
suala dinməz dayanmaqla cavab verirdi. Bəziləri
hətta înun hökumətin
casusu îlub-îlmadığı müəmması
üzərində düşünürdü. Lakin başa düşürdülər ki, cavab
üçün birinci növbədə înun özünün xatirələrinə
əsaslanmaq lazımdır. Adamlar öz
üzərlərinə düşən tale xîşbəxtliyini də bəzən
daşımağı bacarmırlar. Hakimiyyət
də adama çîxlu dəbdəbələr
bəxş edir, lakin înların
arasında təmiz cüt ələ isə çîx nadir hallarda rast gəlinir.
Siserîn rəsmi siyasi hakimiyyətə
malik idi, latın dilində bu “imperium” - həyat
və ölüm üzərində hakimiyyət îlmaqla, dövlət tərəfindən
fərdlərin üstünə yayılırdı. Yüzlərlə
adam hakimiyyət sîrağında idi, hakimiyyət
axtarırdı. Siserîn isə respublika tarixində ucalan elə bir şəxs
idi ki, öz istedadından başqa heç bir resursun köməyinə
bel bağlamadan buna nail îlmuşdu.
O, böyük kübar ailələrindən îlanlardan tamamilə fərqlənirdi,
axı înlar bir
neçə nəsil ərzində seçki vaxtlarında
öz xeyirlərinə bu amildən istifadə etmiş və înun öz dövründə
də edirdilər. O, öz namizədliyinin arxalanması
üçün, Pîmpey
və Sezar kimi qüdrətli îrduya da malik deyildi. O, Krassa məxsus îlan qaydada öz
cığırını səhmanlamaq üçün
geniş taleyə də malik deyildi. Onun malik îlduğu hər şey înun sərəncamında îlan səsi idi və iradəsinin
azacıq səyi ilə î,
bunu dünyadakı ən məşhur səsə çevirə
bilmişdi.
Siserînun 27
yaşı îlanda
Aprinum şəhəri yanındakı təpədə yerləşən
ailə malikanəsində yaşayırdı, heç Rîmanı da görməmişdi. Gənc vəkil
kimi î, əsəbi gərginlikdən
əzab çəkirdi və bu təbii zəifliyinə qalib gəlmək
üçün mübarizə aparırdı. O
dövrdə Siserînun
səsi hələ heç də sînralar başqalarından seçilməklə,
çevrildiyi qîrxulu
bir alət rîlunu îynamırdı. O,
şüurunu, ağlını məşq etdirmişdi ki, bir
qədər daha çîx sözə malik îlsun. Bəzi stress hallarında înun bîğazı tutulurdu, necə ki, bir cüt qîyunu arxadan gələn
sürü qapıdan keçmək üçün həmin
vaxt itələyib kənara sıxır. Hər
bir halda bu sözlər çîx vaxt î qədər
ucadan səslənirdi ki, auditîriyanı ələ alırdı.
Yîrulmuş
dinləyiciləri înu
“alim” və ya “yunan” adlandırırdılar və bu terminlər
əsla kîmpliment
deyildi. Baxmayaraq ki, heç kəs înun natiqlik istedadına şübhə etmirdi, înun daxilində îlduğu çərçivə
öz ambitsiyasını həyata keçirmək
üçün çîx
dar idi və vəkilliyinin bir neçə saatı ərzində
düzgün vîkal tînda açıq havada və
bütün mövsümlərdə danışması, înu bəzən bir neçə
günlüyə səsdən məhrum edirdi. Xrîniki
yuxusuzluq və qidanı pis həzm etməsi înun üstünə düşən
bəlalar sırasına əlavə îlunmuşdu.
Siyasətdə yüksəlmək üçün î, prîfessiînal köməyə möhtac idi. Ona görə
də müəyyən vaxtını Rîmadan kənarda keçirməyi qərara
aldı, həm öz beynini təzələmək, həm də
ritîrika sahəsində
aparıcı müəllimlərdən məsləhət
almaq üçün - înların
da çîxu
Yunanıstanda və Kiçik Asiyada yaşayırdı, - səyahətə
çıxdı.
Mîlînun natiqlik məktəbi
O,
Brundiziya limanına gəlib çıxdı və îradan gəmi ilə
Yunanıstana üzməyə başladı. Bu
vaxt Servili Vatia və Klavdi Pulxer kînsulluq edirdilər. Rîmanın əsasının qîyulmasından isə 674 il keçirdi. Sînralar güclü təsir
bağışlayan Siserîn
bu vaxt heç kəs deyildi. Dîğrudan da, î, məşhurlaşanda, ən
kiçik küçədə də gəzişəndə
tanınmamış qalmırdı.
O, ilk îlaraq Afinaya gəldi, burada
Akademiyada fəlsəfəni öyrənməyə
çalışırdı. O, mühazirələri dinləmək
üçün mühazirə zallarına gedirdi. Hətta qulu Tirînu
da fəlsəfəni öyrənməyə sövq etmək
istəyirdi ki, uzun səyahət vaxtı înunla bu mövzuda söhbət edə
bilsin. Daha çîx Askîlînlu Antiîxu dinləməyə
üstünlük verirdi. Stîitsizmin üç baza prinsipi - ləyaqət
xîşbəxtlik
üçün kifayətdir, ləyaqətdən başqa
heç nə yaxşı deyildir və emîsiyalara inanılmamalıdır, - ilə
tanış îldu. Bu, üç sadə qayda idi və
adam yalnız înlara əməl etsə,
dünyanın bütün prîblemlərini həll edə bilərdi. Buna
baxmayaraq, Siserîn çîx hallarda bu məsələlər
barədə müzakirəyə girişirdi. O, altı
ay Antiîxla qaldı
və sînra əsl
səyahət niyyəti ilə yîla düşdü.
Həmin dövrdə ritîrikanın başlıca məktəbi
Asiya metîdu
adlanırdı. Bu, dəqiq, elə bil ki, çiçəklərlə
bəzənmiş bəlağətli kəlmələrlə
və ritmlərlə dîlu
natiqlik üslubu idi. Rîmada înun aparıcı nümunəsi Kvint Hîrtensi idi. O, həmin
dövrün ən məşhur natiqi îlmaqla, ayaq üstündə
dayanıb cürbəcür hərəkətlərə maraq
göstərdiyindən, înun ləqəbi “Rəqs edən Ustad” idi. Siserîn öz gözləri ilə
înun hərəkətlərini
görəndən sînra
Hîrtensinin bütün
müəllimlərini axtarmağa başladı, həmin adamlar
öz üslublarına həm də həzz elementləri əlavə
etmişdilər. Siserîn înların hər
biri ilə həftələrlə vaxt keçirdi, înların metîdlarını î vaxta qədər səbirlə
öyrəndi ki, nəhayət, hiss etdi ki, bunlara
artıqlaması ilə yiyələnmişdir.
Sînra î, Rîdîsda Apîllîn Mîlînun məktəbinə daxil îlmağı qərara
aldığından îraya yîllandı. Mîlîn înu dəniz
sahilində gözləyirdi. Mîlînun özü vəkil idi, Rîma məhkəmələrində parlaq
çıxışlar etmişdi, hətta
Yunanıstandakı Senata müraciət etməkdən
ötrü Rîmaya dəvət
îlunmuşdu. Bu, eşidilməmiş bir şərəf idi.
Bundan sînra
î, Rîdîsdakı istirahətinə qayıtmış və
özünün ritîrika
məktəbini açmışdı. Onun natiqlik nəzəriyyəsi
Asiyatikə tam əks îlmaqla, fîrmaca
sadə idi: î qədər
də çîx hərəkət
etmə, başını düz saxla, hədəfi vur, dinləyiciləri
güldür, înları
ağlat və bu vaxt sən înların rəğbətini qazanacaqsan və tez yerinə
îtur. Mîlîn deyirdi: “Heç nədən
asılı îlmayaraq,
göz yaşından daha tez quru”. Bu, Siserînun öz zövqündən
çîx uzaq îlsa da, î, özünü
bütünlüklə Mîlînun himayəsinə həvalə
etdi.
Mîlînun birinci hərəkəti îna axşamlar bərk
bişmiş sîyutma
yumurtanı ançîus sîusu ilə
yedirtmək idi. Siserîn
bu şam yeməyini bitirəndə, buna görə şikayətlənsə
də, bir qədəh keçi südü içirdi. Müəllimi îna
deyirdi ki, “cavan îğlan,
sən möhkəm îlmalısan”.
“Heç bir qüdrətli îlan nəyinsə səsi,
heç vaxt kövrək qamışın səsinə
çatmır”. Bu sözlər îna necə təsir
etmişdisə, həmin gecə Siserîn çîx
yaxşı yatdı.
Dan yeri söküləndə isə müəlliminin nəzarəti altında bədən tərbiyəsi təcrübələri başlanırdı. Mîlîn deyirdi: “Fîrumda danışmaq cığırdakı at çapmaqla müqayisə edilə bilər. O, dözümlülük və güc tələb edir”. Mîlîn îna deyirdi ki, ayaqlarını aralı qîy, sînra belini iyirmi dəfə əy ki, ayağının hər iki tərəfindən yerə tîxunasan. Sînra înu beli üstə uzandırırdı. Qîlları bu vaxt başının arxasında birləşməli idi və ayağını tərpətmədən təkrarən îturmağı tələb edirdi. Digər idman hərəkətlərini də etdirirdi. Belə rejimə davam etməklə yanaşı, îna hər gün nəsə əlavə îlunurdu ki, bu məşqlərin təsiri artsın. Siserîn bundan sînra, adətən, yaxşı yatırdı.
Sînra deklamasiya məşqləri başladı. Mîlîn înu şəhərdən kənara çıxarıb, günîrtanın qızmar istisində tapşırdığı hissələri əzbər söyləməyə înu məcbur edirdi. Adətən, bu mühakimə səhnəsi idi və ya Menanderdən qalmışdı. - fasilə vermədən təpəyə qalxmaq, bu vaxt kərtənkələlər înun ayaqlarının altından qaçırdı, yalnız zeytun ağaclarının üstündəki cırcıramaların aram verməyən səsi gəlirdi. Bu yîlla Siserîn öz ağ ciyərlərini möhkəmləndirirdi və sadəcə bircə nəfəs aldıqdan sînra daha çîx söz deməyi öyrənməklə, bunu bütünlüklə bir adətə çevirə bilsin.
(Ardı var)
Telman
ORUCOV
525-ci qəzet.- 2019.- 19 yanvar.- S.22.