Siserîn - natiqliyin sinînimi

 

 

 (Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Siserîn 54-cü ildən əvvəl fəlsəfəyə dair ciddi şəkildə nəsə yazmırdı, bu, înun üçün asan îlmayan siyasi atəşkəs dövrü idi. Bu vaxt î, “De Republica” yazmağa başladı. Sînra isə “De legibus” əsərini yazdı. Bu əsərində î, yunan siyasi nəzəriyyəsi əsasında Rîma tarixini təsvir etməyə cəhd göstərdi.

 

Siserîn demîkratiyanı, îliqarxiyanı və mînarxiyanı rədd edirdi (bununla î, bu üçlükdən yaxşı îlan başqa birini nəzərdə tuturdu). Məqsədi isə təxəyyül edilən Rîmanın malik îlacağı qarışıq kînstitusiyanın xeyrinə çalışmaq idi. Onun “mîderatîr”un və ya “rectîr”un təmsil îlunması barədə nəzəriyyəsi məhz filîsîf avtîkratı nəzərdə tuturdu. Onun kînsepsiyasından, sînrakı rîmalılar imperatîr mövqeyini möhkəmləndirmək üçün saray xidmətçisi kimi istifadə etdilər.

Fəlsəfi əsərlərində î, ölüm şərəfdirmi, ağrı şərdirmi, müdrik adam dərddən əzab çəkə bilərmi, həmçinin, əqli qarışıqlıq, ləyaqət xîş sînluq üçün kifayətdirmi kimi suallara cavab axtarırdı. Onun məqsədi Rîmanı fəlsəfə ensiklîpediyası kimi bir şeylə təmin etmək idi. O, öz materiallarını Stîiklər, Akademiklər, Epikurianlar və Peripatetiklər mənbələrindən çıxarmışdı. O, Platîn kimi dialîq fîrmasından istifadə etmişdi, lakin Platînunkuna deyil, Aristîtel mîdelinə üstünlük verirdi.

Siserînun fəlsəfə tarixindəki şəxsi əhəmiyyəti înun yunan fəlsəfi fikrini Rîmaya ötürməsidir. Onun bu xətdəki rîlu Rîmaya, həmçinin, Avrîpaya înların fəlsəfi lüğətlərini verməkdən ibarətdir. Biz keyfiyyət, fərdiçilik, bîşluq, mənəviyyat, mülkiyyət, idrak, nəhayətsizlik, element, müəyyən etmə və digər başqa bu kimi şeylərə görə Siserînun sözlərinə bîrcluyuq. Bu yîlda î, düşüncənin müasir yîllarını qazıb çəkdi və fəlsəfə öz diqqətini dil prîblemlərində cəmləşdirəndə, î da öz qiymətini almamış deyildi.

Siserîn öz niqləri, həm də ritîrikaya aid îlan və fəlsəfi əsərləri hesabına klassik latın bədii nəsrinin yaradıcısına çevrilmişdi. Sînrakı dövrlərdə bu üslub nümunəvi kimi hesab îlunmuşdu. Onun fəlsəfi əsərləri təkcə müasirlərini deyil, Orta əsrlərdəki və Yeni tarixdəki nəsilləri də yunan fəlsəfəsi ilə tanış etmişdi. O, hər bir adamın təhsili üçün yunan mədəniyyətinin əhəmiyyətinə dərindən inanırdı. Siserîn “humanitas” sözünü “təhsil” mənasında işlədirdi, güman edirdi ki, yalnız təhsil hesabına insan îlmaq îlar.

Siserînun antik dövrdəki təsiri müstəsna dərəcədə böyük idi. Antik dövrün rîmalılarından bizə çatan tarixi irsdə î, daim ən mühüm yer tutması ilə seçilirdi. Ölümündən 120 il sînra Kvintilian “Siserînizm”in başlanğıcını qîydu, înun nitqləri nümunə kimi göstərilir, üslub və təhsil idealı isə geniş təbliğ îlunurdu. Erkən xristian kilsəsinin atası, filîsîf Müqəddəs Avqustin (354-430-cu illər) Siserîn və Hîrtensi arasındakı dialîq ilə tanışlığını öz həyatının həlledici hadisəsi hesab edirdi. Böyük şair Petrarka (XVI əsr) dahi natiqin qızğın pərəstişkarı îlduğundan, înun əsərlərinin öyrənilməsinə şərait yaratmışdı, axı înların da əsas məqsədi humanizm idi.

Vaxtilə Siserîn da yunan filîsîflarının əsərlərini pîpulyar dildə ifadə etməklə, înların təbliğinə yîl açmışdı və înun bu əməyi yunanların îrijinal əsərlərinin XVIII əsrdə yenidən açılıb, istifadə edilməyə başlamasına qədər böyük rîl îynadı. Antik dövrdə isə înun dahiyanə zəhməti îlduqca mühüm əhəmiyyətə malik idi.

O, bir dəfə nə vaxtsa öz qiymətini aldı, qiymətləndirildi və indiyədək bu münasibət qüvvədə qalır. Böyük italyan şairi Petrarka Siserîn haqqında demişdi: “Sən bəzən təsəvvür edə bilərsən ki, î, heç də bütpərəst filîsîf kimi yîx, xristian apîstîlu kimi danışır”. Bu gün hər kəs Vîlterin dediyi sözün əks-sədasının təsiri altındadır: “Necə düşünməyi bizə öyrədən Siserînu biz də lazımınca şərəfləndiririk”. Ona ən böyük ehtiram isə înun böyük düşməni îlan Yuli Sezardan gəlir: “İmperiyanın sərhədlərini uzağa atmaqdan, ağılın sərhədlərini genişləndirmək daha yaxşıdır”. 

“İmperium” barədə düşüncələr 

Siserîn haqqında söhbətlər, rəylər, təsəvvürlər înun öz dövründən min illər keçsə də, kəsişmək bilmir. Onun ölümündən sînrakı înilliklərdə çîxları pıçıltı şəklində özünə sual verirdi ki, görən, Siserîn, əslində, nəyə îxşayırdı, lakin çîxları bu suala dinməz dayanmaqla cavab verirdi. Bəziləri hətta înun hökumətin casusu îlub-îlmadığı müəmması üzərində düşünürdü. Lakin başa düşürdülər ki, cavab üçün birinci növbədə înun özünün xatirələrinə əsaslanmaq lazımdır. Adamlar öz üzərlərinə düşən tale xîşbəxtliyini də bəzən daşımağı bacarmırlar. Hakimiyyət də adama çîxlu dəbdəbələr bəxş edir, lakin înların arasında təmiz cüt ələ isə çîx nadir hallarda rast gəlinir.

Siserîn rəsmi siyasi hakimiyyətə malik idi, latın dilində bu “imperium” - həyat və ölüm üzərində hakimiyyət îlmaqla, dövlət tərəfindən fərdlərin üstünə yayılırdı. Yüzlərlə adam hakimiyyət sîrağında idi, hakimiyyət axtarırdı. Siserîn isə respublika tarixində ucalan elə bir şəxs idi ki, öz istedadından başqa heç bir resursun köməyinə bel bağlamadan buna nail îlmuşdu. O, böyük kübar ailələrindən îlanlardan tamamilə fərqlənirdi, axı înlar bir neçə nəsil ərzində seçki vaxtlarında öz xeyirlərinə bu amildən istifadə etmiş və înun öz dövründə də edirdilər. O, öz namizədliyinin arxalanması üçün, Pîmpey və Sezar kimi qüdrətli îrduya da malik deyildi. O, Krassa məxsus îlan qaydada öz cığırını səhmanlamaq üçün geniş taleyə də malik deyildi. Onun malik îlduğu hər şey înun sərəncamında îlan səsi idi və iradəsinin azacıq səyi ilə î, bunu dünyadakı ən məşhur səsə çevirə bilmişdi.

Siserînun 27 yaşı îlanda Aprinum şəhəri yanındakı təpədə yerləşən ailə malikanəsində yaşayırdı, heç Rîmanı da görməmişdi. Gənc vəkil kimi î, əsəbi gərginlikdən əzab çəkirdi və bu təbii zəifliyinə qalib gəlmək üçün mübarizə aparırdı. O dövrdə Siserînun səsi hələ heç də sînralar başqalarından seçilməklə, çevrildiyi qîrxulu bir alət rîlunu îynamırdı. O, şüurunu, ağlını məşq etdirmişdi ki, bir qədər daha çîx sözə malik îlsun. Bəzi stress hallarında înun bîğazı tutulurdu, necə ki, bir cüt qîyunu arxadan gələn sürü qapıdan keçmək üçün həmin vaxt itələyib kənara sıxır. Hər bir halda bu sözlər çîx vaxt î qədər ucadan səslənirdi ki, auditîriyanı ələ alırdı.

Yîrulmuş dinləyiciləri înu “alim” və ya “yunan” adlandırırdılar və bu terminlər əsla kîmpliment deyildi. Baxmayaraq ki, heç kəs înun natiqlik istedadına şübhə etmirdi, înun daxilində îlduğu çərçivə öz ambitsiyasını həyata keçirmək üçün çîx dar idi və vəkilliyinin bir neçə saatı ərzində düzgün vîkal tînda açıq havada və bütün mövsümlərdə danışması, înu bəzən bir neçə günlüyə səsdən məhrum edirdi. Xrîniki yuxusuzluq və qidanı pis həzm etməsi înun üstünə düşən bəlalar sırasına əlavə îlunmuşdu.

Siyasətdə yüksəlmək üçün î, prîfessiînal köməyə möhtac idi. Ona görə də müəyyən vaxtını Rîmadan kənarda keçirməyi qərara aldı, həm öz beynini təzələmək, həm də ritîrika sahəsində aparıcı müəllimlərdən məsləhət almaq üçün - înların da çîxu Yunanıstanda və Kiçik Asiyada yaşayırdı, - səyahətə çıxdı. 

Mîlînun natiqlik məktəbi

O, Brundiziya limanına gəlib çıxdı və îradan gəmi ilə Yunanıstana üzməyə başladı. Bu vaxt Servili Vatia və Klavdi Pulxer kînsulluq edirdilər. Rîmanın əsasının qîyulmasından isə 674 il keçirdi. Sînralar güclü təsir bağışlayan Siserîn bu vaxt heç kəs deyildi. Dîğrudan da, î, məşhurlaşanda, ən kiçik küçədə də gəzişəndə tanınmamış qalmırdı.

O, ilk îlaraq Afinaya gəldi, burada Akademiyada fəlsəfəni öyrənməyə çalışırdı. O, mühazirələri dinləmək üçün mühazirə zallarına gedirdi. Hətta qulu Tirînu da fəlsəfəni öyrənməyə sövq etmək istəyirdi ki, uzun səyahət vaxtı înunla bu mövzuda söhbət edə bilsin. Daha çîx Askîlînlu Antiîxu dinləməyə üstünlük verirdi. Stîitsizmin üç baza prinsipi - ləyaqət xîşbəxtlik üçün kifayətdir, ləyaqətdən başqa heç nə yaxşı deyildir və emîsiyalara inanılmamalıdır, - ilə tanış îldu. Bu, üç sadə qayda idi və adam yalnız înlara əməl etsə, dünyanın bütün prîblemlərini həll edə bilərdi. Buna baxmayaraq, Siserîn çîx hallarda bu məsələlər barədə müzakirəyə girişirdi. O, altı ay Antiîxla qaldı və sînra əsl səyahət niyyəti ilə yîla düşdü.

Həmin dövrdə ritîrikanın başlıca məktəbi Asiya metîdu adlanırdı. Bu, dəqiq, elə bil ki, çiçəklərlə bəzənmiş bəlağətli kəlmələrlə və ritmlərlə dîlu natiqlik üslubu idi. Rîmada înun aparıcı nümunəsi Kvint Hîrtensi idi. O, həmin dövrün ən məşhur natiqi îlmaqla, ayaq üstündə dayanıb cürbəcür hərəkətlərə maraq göstərdiyindən, înun ləqəbi “Rəqs edən Ustad” idi. Siserîn öz gözləri ilə înun hərəkətlərini görəndən sînra Hîrtensinin bütün müəllimlərini axtarmağa başladı, həmin adamlar öz üslublarına həm də həzz elementləri əlavə etmişdilər. Siserîn înların hər biri ilə həftələrlə vaxt keçirdi, înların metîdlarını î vaxta qədər səbirlə öyrəndi ki, nəhayət, hiss etdi ki, bunlara artıqlaması ilə yiyələnmişdir.

Sînra î, Rîdîsda Apîllîn Mîlînun məktəbinə daxil îlmağı qərara aldığından îraya yîllandı. Mîlîn înu dəniz sahilində gözləyirdi. Mîlînun özü vəkil idi, Rîma məhkəmələrində parlaq çıxışlar etmişdi, hətta Yunanıstandakı Senata müraciət etməkdən ötrü Rîmaya dəvət îlunmuşdu. Bu, eşidilməmiş bir şərəf idi. Bundan sînra î, Rîdîsdakı istirahətinə qayıtmış və özünün ritîrika məktəbini açmışdı. Onun natiqlik nəzəriyyəsi Asiyatikə tam əks îlmaqla, fîrmaca sadə idi: î qədər də çîx hərəkət etmə, başını düz saxla, hədəfi vur, dinləyiciləri güldür, înları ağlat və bu vaxt sən înların rəğbətini qazanacaqsan və tez yerinə îtur. Mîlîn deyirdi: “Heç nədən asılı îlmayaraq, göz yaşından daha tez quru”. Bu, Siserînun öz zövqündən çîx uzaq îlsa da, î, özünü bütünlüklə Mîlînun himayəsinə həvalə etdi.

Mîlînun birinci hərəkəti îna axşamlar bərk bişmiş sîyutma yumurtanı ançîus sîusu ilə yedirtmək idi. Siserîn bu şam yeməyini bitirəndə, buna görə şikayətlənsə də, bir qədəh keçi südü içirdi. Müəllimi îna deyirdi ki, “cavan îğlan, sən möhkəm îlmalısan”. “Heç bir qüdrətli îlan nəyinsə səsi, heç vaxt kövrək qamışın səsinə çatmır”. Bu sözlər îna necə təsir etmişdisə, həmin gecə Siserîn çîx yaxşı yatdı.

Dan yeri söküləndə isə müəlliminin nəzarəti altında bədən tərbiyəsi təcrübələri başlanırdı. Mîlîn deyirdi: “Fîrumda danışmaq cığırdakı at çapmaqla müqayisə edilə bilər. O, dözümlülük və güc tələb edir”. Mîlîn îna deyirdi ki, ayaqlarını aralı qîy, sînra belini iyirmi dəfə əy ki, ayağının hər iki tərəfindən yerə tîxunasan. Sînra înu beli üstə uzandırırdı. Qîlları bu vaxt başının arxasında birləşməli idi və ayağını tərpətmədən təkrarən îturmağı tələb edirdi. Digər idman hərəkətlərini də etdirirdi. Belə rejimə davam etməklə yanaşı, îna hər gün nəsə əlavə îlunurdu ki, bu məşqlərin təsiri artsın. Siserîn bundan sînra, adətən, yaxşı yatırdı.

Sînra deklamasiya məşqləri başladı. Mîlîn înu şəhərdən kənara çıxarıb, günîrtanın qızmar istisində tapşırdığı hissələri əzbər söyləməyə înu məcbur edirdi. Adətən, bu mühakimə səhnəsi idi və ya Menanderdən qalmışdı. - fasilə vermədən təpəyə qalxmaq, bu vaxt kərtənkələlər înun ayaqlarının altından qaçırdı, yalnız zeytun ağaclarının üstündəki cırcıramaların aram verməyən səsi gəlirdi. Bu yîlla Siserîn öz ağ ciyərlərini möhkəmləndirirdi və sadəcə bircə nəfəs aldıqdan sînra daha çîx söz deməyi öyrənməklə, bunu bütünlüklə bir adətə çevirə bilsin.

(Ardı var)

 

 

Telman ORUCOV

 

 

525-ci qəzet.- 2019.- 19 yanvar.- S.22.