İtaliyanın Bakuvi və Melibey soyadlı şairləri

Ön Asiyanın bir çox kahin nəsilləri Troya şəhərininin süqutundan (e.ö.1334-cü il) sonra cənub-qərbi Avropaya, Aralıq dənizi adalarına köçmüş, orada qədim mədəniyyətlərin əsasını qoymuşdur.

Bizim üçün maraqlıdır ki, Elladanın yunanlara, İtaliyanın latınlara qədərki poeziyasını, faciə və komediyalarını yaradan o şairlər türkcə Təndir, Kürəçi, Vergili, Xatun, Melibey, Bakuvi soyadları daşıyırdılar. Onlar latın dilində yazsalar da, bir zaman Troyadan, Ön Asiyadan gəldiklərini unutmurdular. Öz şəcərələrini bərpa edir, senatın yığıncaqlarında fəxrlə deyirdilər ki, biz plebey yox, patrisi nəslindənik.

Qərbi Avropada elə bir millət tapmaq çətindir ki, ruhən Azərbaycan xalqına italyanlar qədər yaxın olsun. Ölkələr arasında Macarıstan istisna olmaqla elə bir ölkə yoxdur ki, tarixi toponimiyası Azərbaycanın yer adlarına bu qədər uyğun gəlsin. Troyanın süqutundan başlamış monqolların basqınlarına qədər Cənubi Qafqaz və Ön Asiya etnosları Avropaya köçmüş, İspaniyada romalılara, Serbiyada slavyanlara, İtaliyada latınlara qədərki etnik mədəniyyətlərin əsasını qoymuşlar.

Bunun üçün İtaliyanın, Siciliyanın, Qalliyanın, Çexiyanın tarixi xəritələrinə baxmaq kifayətdir. Azərbaycan xalqının əcdadları latınlardan çox qabaq Siciliya ilə Qalliya arasında Azər, Qafqaz, Alpan, Durna, Bulqar, Bərdə, Şuşa, Ağ Sona və b. şəhərləri salmışdı. Latınlar sonradan gələrək Orda çayını Po, Alpan qalasını Alba lonqa, Bərdə şəhərini Neapol, Kent şəhərini Genuya adlandırmışlar. O yaşayış məskənlərinin necə yaranması haqqında eradan öncə I əsrdə yaşamış Mark Terenti Varron “De linqua Latina”, Sili İtalik “Pun müharibəsi”, Publi Maron Vergili “Eneida” əsərində məlumat vermişdir.

Həmin şairlərin və alimlərin məlumatları arxeoloji tapıntılar ilə təsdiq olunur. Keçən ilin may ayında italyan alimləri bəyan etdilər ki, Romanın və Siciliyanın latınlara qədərki mədəniyyətinin kökləri Ön Asiyadan və Qafqazdan gəlir. Ancaq son 70 ildə nəşr olunan əsərlərdə və internet saytlarında bu barədə kəlmə belə yoxdur (https://ru.wikipedia.org/).

Mark Terenti Varron yazır ki, İtaliyanın qeyri-latın mənşəli şairləri, elm və din xadimləri çox idi. Onlardan biri Mark Pakuviy soyadı daşıyırdı. Şairin adı və soyadı latın dilində Mark Pacuvius formasında yazıya alınmışdır, -ius latın dilinə aid şəkilçidir.

Azərbaycan tarixçilərinin ümumiləşmiş düşüncəsinə görə Bakı şəhərinin və Bakuvi nisbəli tarixi şəxsiyyətlərin adları antik tarixçilərin əsərlərində yoxdur. Guya Bakı şəhərinin adı ilk dəfə 985-ci ildə çəkilir.

Düzdür, “Tarixi-Sistan” əsərinin naməlum müəllifi yazır ki, xəlifə Əbdürrəşid 701- ci ildə Bərdə və Bakı şəhərlərini tutmaq üçün qoşun göndərdi, ancaq bu, ilk məlumat deyil. Bakı şəhərləri və kəndləri V-VII əsr kilsə salnaməçilərinə daha öncədən məlum idi.

Musa Xorenli və Ananiya Şiraklı yazırlar ki, Albaniyanın bir vilayəti Bakunia, vilayətin mərkəzi qalası Bakunik adlanır. Bakunik bakılı, Bakunia Bakı nəslinin yurdu deməkdir. Ancaq Azərbaycan tarix elminə Bakı şəhərinin adı məlum olsa da, Bakı nəslinin adı məlum deyildir.

Azərbaycan dilçilərinin ümumiləşmiş düşüncəsinə görə Baku təpə deməkdir. Düzdür, türk dillərində təpə mənasında baku sözü vardır. Mahmud Kaşğarinin divanında baku sözü təpə mənasında verilmişdir. Ancaq Bakı şəhərinin adı bilavəsitə təpə sözü ilə bağlı deyil. Bütün təpələrə yox, başı göylərə dirənən və ayağı suda olan müqəddəs təpələrə Baku, həmin təpələrə tapınan nəsillərə Bakulu deyilirdi.

Bakuya – müqəddəs təpəyə tapınan türklər Xəzər dənizi çevrəsindən Fələstinə və Misirə qədər yaxın və uzaq ölkələrdə yurd salmış, Troyanın süqutundan sonra onların bir qolu İtaliyaya köçüb getmişdir. İtaliyadakı Baku nəslindən şair Mark Bakuvi çıxmışdır. Mark Bakuvi 12 faciənin və çoxlu satirik şeirin müəllifidir (https://ru.vikipedia.org).

Qədim Misirin “Ölülər kitabı”nda başı göylərə dirənən müqəddəs təpə və təpənin üstündəki məbəd Baku adlanır. İngilis arxeoloqu Flinders Petri XX əsrin əvvəllərində həmin məbədin xarabalığında qazıntılar apardı və belə nəticəyə gəldi ki, Misirdəki Baku məbədi ilə İçəri şəhərdəki Qız qalasının bir çox parametrləri uyğun gəlir.

Sonra akademik Meşşaninov Misir-Qafqaz etnogenetik bağlarını elmi tədqiqatın obyektinə çevirdi. Sonuc olaraq bildirdi ki, qədim Misir mədəniyyətinin kökləri Xəzər dənizinin şərqindən və qərbindən gəlir.

E.ö. XXIII-XVIII əsrlərdə Misiri xan titullu Asiya fironları idarə edirdilər. Onların alp igidlərindən biri Baku titulu daşıyırdı. Bu barədə qədim Misirin “Ölülər kitabı”nda dəyərli bilgilər vardır.

Baku kahin və zadəgan nəslinin bir neçə qolu İtaliyaya və Nil vadisinə köçməyib, indiki Türkiyə ərazisində qalmışdı. Eradan öncə XIV əsrə aid Kül təpə mixiyazılı kitabəsində onların adı Bakulu, eradan öncə IV əsrə aid Lidiya abidəsində Bakili formasında yazıya alınmışdır.

Kayseri yaxınlığındakı Kül təpədən tapılan kitabədə Bakulu tacir icma başçılarından biri kimi təqdim edilir. Bu, o deməkdir ki, Baku yalnız bir tacirin adı deyil, öz dövlət qurumu, iqtisadi resursları, sərvəti, pulu olan etnosun adıdır.

Baku nəslinin patriarxları yalnız tacir deyildilər. E.ö. II-I minilliklərin uzaqgörən siyasətçiləri idilər. Onlar yunanlarla əhəmənilərin döyüşlərində əhəmənilərin tərəfini saxlamış, o xidmətin qarşılığında İudeyanın hakimi olmuşdular. Bəzi mətnşünaslar patriarx Bakunun adını Baqo kimi oxuyurlar.

Belə hesab edirəm ki, qədim Misir mənbələrindəki Baku və Maku eyni və ya qohum etnosların adıdır. Firon I Amenxotepin papirusunda yazılıb ki, Suriyada Maku adlı tayfa yaşayır. Onlar Misirin sadiq dostlarıdır. Bu məlumat onu göstərir ki, Baku və Maku qədim Ön Asiyanın güclü etnosları kimi Misir ilə ittifaqda xettlərin şimaldan cənuba yürüşlərinin qarşısını almışdır.

Yalnız Bakı şəhəri yox, Güney Azərbaycanın Maku qalası çoxdan yer üzündən silinmiş qədim Baku nəslinin adını yaşatmaqdadır. Bu istiqamətdə tədqiqatlar etnik tariximizin və tarixi coğrafiyamızın bir çox qaranlıq məqamlarına aydınlıq gətirəcəkdir.

Azərbaycanın Bakı şəhəri yaxınlığında Um Bakı adlı qəsəbə var. Um Bakı, Bakı və Maku bir-birinə qohum etnosların adıdır. Um Bakı etnosu eradan əvvəl II-I minilliklərdə hardasa Urmiya gölü ətrafında, Elamın şimal-qərbində yaşayırdı.

Um Bakı alpları e.ö.VII əsrdə Assuriya ilə birləşib, Elam qoşunlarını məğlub etdilər. Nəticədə onlar assurların hegemon olduqları mürəkkəb siyasi şəraitdə salamat qaldılar və bir qədər sonra İudeyada vassal dövlətin başçılarına çevrildilər.

A.Anoxin keçən əsrin 20-ci illərində Dağlıq Altayda etnoqrafik məlumatlar toplayarkən görmüşdü ki, Altay şamanları öz əcdadlarından birini Bakı Kam, yəni şaman Bakı adlandırırlar. Çox maraqlıdır ki, Altay şaman dualarında adı çəkilən əcdadların çoxunun adı Efiopiya kahinlərinin cadu mətnlərində olduğu kimi xatırlanır. Bu da ondan irəli gəlir ki, qədim dünyanın Bakı kahin nəslinin bir qolu yeni çarlıq dövrü fironlarının təzyiqilə Misirdən Efiopiyaya köçmüş, orada uzun əsrlər boyu öz varlığını qoruyub saxlamışdır.

İosif Flavi (I əsr) yazır ki, Efiopiya patriarxları əsrlər keçsə də, bir zaman Qafqazdan və Ön Asiyadan gəldiklərini unutmurdular və çətin anlarda geri qayıdıb, vətəndə qalan soydaşlarına dayaq olurdular. Belə bir hadisə Troya şəhərinin mühasirəsi zamanı baş vermişdi. Vilhelm Vaqner “Ellada” kitabında yazır ki, Troyanı yunanlardan qorumaq üçün Efiopiya alpları da gəlmişdilər.

Nə qədər redaktə olunsa da, bəzi adlar tanınmaz hala salınsa da, bir çox qiymətli bilgilər yalnız antik dövr mənbələrində yox, həm də Cənubi Qafqazın və Ön Asiyanın kilsə tarixçilərinin əsərlərində qorunub qalmışdır. Aramey və qrabar mətnlərində efiopiyalılar Etnovaçik adlandırılır. Bildirilir ki, onlar da yerli döyüşçülərlə birlikdə Troyanı yunanlardan qoruyurdular. Etnovaçik İtovacıq, yəni totemi it olan etnosun yurdu deməkdir. Yunanlar onların ölkəsini İteopiya, ruslar Efiopiya adlandırırlar.

Troyanın süqutundan sonra Durna, Ana, Sona və b. etnoslarla yanaşı, Baku alpları da İtaliyaya köçdülər. Mark Terenti Varronun Pakuvi soyadı ilə təqdim etdiyi şair onların tarixi şəxsiyyətlərindən biridir.

Əldə olan tarixi və etnolinqvistik bilgilər birmənalı şəkildə söyləməyə imkan verir ki: 1. Bakı qədim Ön Asiyanın kahin və zadəgan nəsillərindən biridir. 2. İtaliyanın Bakuvi soyadlı şairi Bakı nəslindən çıxmışdır.

Dünyanın heç bir dilində Bakı adı türk dillərində olduğu kimi geniş yayılmamışdır. Xivə xanı Əbülqazi Bahadur xanın gənclik adı Baki idi.

XVII əsrdə yaşamış Buxara tarixçisi Hafiz Dərviş Əli Səngi yazır ki, oğuzların Şax Bakı adlı bəyi olmuşdur. Bundan əvvəl Bakı nəslinin bəyləri türkmənlərin ən döyüşkən boylarına başçılıq edirdilər. Əbülqazi Bahadur xanın “Şəcəreyi-tərakime” əsərində bəhs etdiyi Kukeli Baku və Dib Baku onların səlcuqlardan qabaq yaşamış bəyləridir.

Bakı nəsilləri özbəklər və qırğızlar arasında da var idi. V.V. Radlov XIX əsrin sonlarında Orta Asiyada olarkən görmüşdü ki, özbəklərin bir boyu özünü Baki Meşey, bir boyu Baki Muşçu adlandırır.

Özbək tarixçisi K.Ş.Şaniyazov yazır ki, qırğızların bir tayfası Çonq Bakı adlanır, Çonq Bakı böyük Bakı deməkdir.

XVIII əsrdə Alagöz dağının ətəyində və Dağlıq Qarabağda Baku, Krımda Baki Ulan adlı kəndlər var idi. Hələ indiyədək uzaq Sibirdə Amur çayına tökülən Ussuri çayının bir qolu Baku adlanırsa, Bakı nəsli son zamanlara qədər ucsuz-bucaqsız türk torpaqlarında öz varlığını qoruya bilmişdir.

İtaliyanın latınlara, Elladanın yunanlara qədərki mədəniyyətini yaradan etnoslardan biri malıbəylərdir. Bu gün Malıbəy deyəndə Laçının işğal altında olan Malıbəy və Şuşanın Malıbəyli kəndləri yada düşür.

Bunlardan əlavə XIX əsrdə Qəbələnin Nic köyündə Malıbəyli adlı məhəllə var idi. Onlar zorla xristianlaşdırılsalar da, son zamanlara qədər öz dillərini unutmamışdılar. Utilərin dilindən fərqlənən bir ləhcədə danışırdılar. Bakilər kimi malıbəylər də antik dövr Avropasının qədim mədəniyyətini yaradan etnoslardan biri idilər!

Şair Melibey - Mark Terenti Varronun (e.ö.I əsr) yazdığına görə, İtaliyanın Roma dövründən qabaq Melibey soyadlı şairi olmuşdur.

Melibey ən əvvəl İtaliyanın epik poeziyanı himayə edən ilahəsi idi. Publi Maron Vergili şeirlərinin birində Roma imperatoru Oktavian Avqustu tanrıya bənzədir. İlahə Melibeyə xitab edir ki, qanadlarını onun başı üstünə gərsin, şairə ilham versin ki, əsərini yazıb başa çatdırsın.

Vergilinin “Bukoliklər” əsəri ilahə Melibeyin ilahə Tərtərlə söhbəti ilə başlayır. İtaliyanın latınlardan öncəki panteonunda ilahə Melibey epik poeziyanı, Tərtər faciə janrında yazılan əsərləri himayə edirdi.

Vergilinin arxeoloji qazıntı zamanı barelyefi tapılmışdır. Təsvirdə şair oturmuş, sağ çiyini üzərində ilahə Melibey, sol çiyini üstündə ilahə Tərtər dayanmışdır. Barelyef Tunis yaxınlığındakı Şuşa şəhərinin divarına həkk edilmiş, Pun müharibəsi başa çatandan sonra İtaliyanın şimalındakı Şuşa şəhərinə aparılmışdır. Fasilələrlə 145 il davam edən Pun müharibəsi başa çatandan sonra romalılar o şəhərin adını dəyişib Sequzia elədilər.

Publi Maron özünə türkcə Vergili, yəni vergi verilmiş təxəllüsü götürmüşdür.

Melibeylər İtaliyaya köçənə qədər Elladada iki şəhər salmışdılar. Onlardan biri Qrek Fessaliyasında yerləşirdi. Biri isə indiki Afina şəhərinin yerində idi. Qədim yunan və latın tarixçiləri həmin şəhərləri Melibey, Malıbey, bəzən də Malıca adlandırırlar.

Mark Terenti Varron yazır ki, melibeylər Aralıq dənizi hövzəsinə Aziyadan gəliblər. O zaman Aziya deyiləndə indiki Türkiyənin cənub-qərbi başa düşülürdü. Melibeylərin İtaliyaya Türkiyədən gəldiklərini Mark Ferenti Varron e.ö. I əsrin ortalarında yazıb. Biz bundan 21-ci əsrin əvvəllərində xəbər tutmuşuq.

Kvinta Kursiya yazır ki, Makedoniyalı İsgəndərin zamanında e.ö. IV əsrdə Aralıq dənizi sahilində Melibey adlı iri şəhər var idi. Deməli, qədim Ellada ərazisində bir yox, bir neçə Melibey şəhəri olmuşdur.

Yunanlar Balkan yarımadasının cənubundakı Melibey şəhərini dağıdıb, yerində Atena şəhərini saldılar. İndi həmin şəhər Afina adlanır. Yunanlar iddia edirlər ki, onlar Ellada mədəniyyətinin yaradıcılarıdır. Akademik Marr yazır ki, Ellada mədəniyyəti yunan mədəniyyəti deyildir. Ellada mədəniyyəti iltisaqi dilli Yafəs övladlarının mədəniyyətidir. Yunan mədəniyyətini isə flektiv dilli hindavropalılar yaratmışlar. Antik yunan mədəniyyəti arxaik Ellada mədəniyyətinin xarabalığı üzərində yüksəlmişdir.

Rusiya İmperiyasının 1863-cü ildə tərtib edilən xəritəsində göstərilir ki, Sibirin Barnaul qəzasında Malibay adlı göl var. O gölün ətrafında köçəri qırğızlar yaşayırlar.

Vilhelm Vaqner hələ 1901-ci ildə yazırdı:- Melibeylər yunan yox, Ellada mənşəli tayfadırlar. Onlar çox cəsur və döyüşkən idilər. Malıbəylər də, Quşçular da indi o tarixi şücaəti unutmaq üzrədirlər. Əgər Qarabağı geri almasaq, şair Melibeyin ruhu bizi bağışlamaz. Heç Bakuvi soyadlı şairimizin də ruhu bizim Quşçularda yox, Abşeronda torpağa gömülməmizə şad ola bilməz.

Bakuvi soyadlı şairlər, elm və mədəniyyət xadimləri çox olmuşdur. Ümumiləşmiş elmi düşüncəyə görə onlar orta əsrlərdə yaşamışlar. 985-ci ildən əvvələ aid mənbələrdə Bakı şəhər adı və Bakuvi nəsil adı yoxdur.

V-VII əsr xristian kilsə salnamələrində göstərilir ki, Cənubi Qafqazda Baku adlı şəhər və kəndlər çox olmuşdur. Onların adları həmin mənbələrdə Baku, Baki, Um Bakı, Mosul Bakı, Kukeli Baku, Kam Bakı və s. formalarda yazıya alınmışdır.

Baku məbəd adı kimi e.ö.XIX əsrdə Misirdə, şəhər adı kimi e.ö. IX əsrdə Fessaliyada, Bakuvi soyadı kimi e.ö. II əsrdə İtaliyada var idi.

İlhami CƏFƏRSOY

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.

Filologiya üzrə elmlər doktoru

525-ci qəzet.- 2020.- 18 aprel.- S. 23-24.