Təbiətin bəxş etdiyi
gözəllik –
İlisu Dövlət Təbiət Qoruğu
İlisu
Dövlət Təbiət Qoruğu 1987-ci il fevralın 20-də
9345 hektar ərazidə yaradılıb. Qoruq Böyük
Qafqazın cənub yamacında (Qax rayonu), Zaqatala və
İsmayıllı qoruqlarının arasında 700-2100 metr
hündürlükdə yerləşir.
2003-cü
ildə Nazirlər Kabinetinin 31 mart tarixli qərarı ilə
qoruğun ərazisi xeyli genişləndirilib. Qax rayonunun
meşə mühafizəsi və bərpası müəssisəsinin
meşə fondu İlisu Dövlət Təbiət Qoruğuna
verilib. Hal-hazırda qoruğun sahəsi 17381,6 hektardır.
Qoruğun
təşkil edilməsində məqsəd təbii kompleksi
daha yaxşı qorumaq və bərpa etmək, nadir və məhv
olmaq təhlükəsi qarşısında olan bitki və
heyvanları qorumaq və artırmaqdır. Həmçinin,
meşələrin əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək,
torpaqların eroziyaya uğramasının və sel hadisələrinin
qarşısını almaqdır.
Nazirlər
Kabinetinin müvafiq qərarı ilə 2003-cü ildə
xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri
şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi, yay
otlaqlarında və Acınohur düzündə faunanın
qorunması, nəsli kəsilən heyvan növlərinin bərpa
edilməsi məqsədilə isə İlisu Dövlət Təbiət
Qoruğu nəzdində Qax Dövlət Təbiət
Yasaqlığı yaradılıb.
Qışı
yumşaq, yayı sərin, əlverişli iqlimə malik
Ekologiya
və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Bioloji Müxtəlifliyin
Qorunması Xidmətinin rəis müavini Arzu Səmədova
deyir ki, İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi
şimaldan Zaqatala rayonunun ərazisi və Qax Dövlət
Yasaqlığının yay otlaqları, cənubdan Samux rayonu
ərazisi, Qərbdən Gürcüstan və Ləkit-Kotüklü
bələdiyyəsinin torpaqları, Şərqdən Qax
rayonu və Qax Dövlət Təbiət
Yasaqlığının qış otlaqları ilə həmsərhəddir.
Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 104-3480
metrdir. Dəniz səviyyəsindən 3480 metrədək
hündürlükdə olan ən hündür hissəsi
Rusiya ilə həmsərhəd olan Axvay zirvəsidir:
"Ərazidə dağlıq relyefin üstün olması cənub
və cənub-şərq küləklərinin
qarşısını kəsir və atmosfer
yağıntılarının gözlənildiyindən
artıq düşməsinə səbəb olur. Ərazinin
qışı yumşaq, yayı sərin olmaqla əlverişli
iqlimə malikdir".
Əsrarəngiz
təbiətli İlisu
Rəis
müavininin söylədiyinə görə, İlisu Dövlət
Təbiət Qoruğun adı Qax rayonundakı İlisu kəndinin
adı ilədir. Zəngin tarixə malik İlisu kəndinin
yaranması XVI əsrə gedib çıxır. Səfəvilər
dövründə, 1562-ci ildə Səfəvilərin türk
əhalisinin, eləcə də Dağıstandan
köçüb gələn saxurların məskun salaraq əsasını
qoyduğu bu ərazi hazırda müstəqil Azərbaycanın
ən böyük kəndlərindən biri sayılır. Kəndin
toponimi qıpçaq mənşəlidir, "ili" və
"su" sözlərindən əmələ gəlib mənası
"isti su" deməkdir. Qədim türk dillərində
"ili su" həm də "yel suyu" mənasını
verir. Amma şübhəsiz, birinci variant məqbul
sayılmalıdır. Çünki İlisuda əvvəllər
lap çox, indi isə cüzi sayda olan isti bulaqlar
mövcuddur. Bundan əlavə, kəndin adının "iyli
su", "elli su", "ulu su" kimi variantları da var.
Kənd rayon mərkəzindən 12 kilometr məsafədə,
dəniz səviyyəsindən 1496 metr hündürlükdə
yerləşir. Kənddən şərqdə, 10 kilometr
uzaqlıqda Qaraqaya dağı, şimalda Kürmükçay
dərəsi yerləşir. Bundan əlavə, İlisuda
Qoçyataq gölü, Hamamçay dərəsi, Su
qovuşan, Şahverdi, Ram ramay şəlalələri kimi
nadir təbiət inciləri var. Ağçayla
Kürmükçay da məhz İlisu ərazisində
qovuşur.
Adları
Qırmızı kitaba daxil edilən nadir bitkilər
İlisu
Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisində
qışı quraq keçən soyuq iqlim və
yağıntıları təxminən bərabər paylanan
mülayim-isti iqlim tipləri hakimdir.
Havanın orta illik temperaturu
5-120 arasında tərəddüd
edir. Hündürlüyə qalxdıqca yağıntının
miqdarı 920 mm-dən
1400 mm-ə qədər artır.
İlisu
qoruğunun ərazisində
dağ-çəmən, dağ-çəmən-meşə,
qonur dağ-meşə,
çürüntülü-karbonatlı dağ-meşə və qəhvəyi dağ-meşə
torpaqları yayılıb.
A.Səmədova qeyd edib ki,
ərazidə 530-dan çox
bitki növü qeydə alınıb ki, bunlardan 50 növü tibbi əhəmiyyətli və
endemikdir. Meşələrin çoxunda1000-1700 metr hündürlükdə yerləşən
şərq fıstığı,
600-1000 metr hündürlükdə
yerləşən palıd-vələs
meşələri var. 1800-2100 metr hündürlükdə
qarışıq ağaclı
subalp meşələri
yerləşir. İlisu
Dövlət Təbiət
Qoruğunda 87 fəsiləyə,
313 cinsə aid olan 527
ali sporlu, çılpaqtoxumlu və
çiçəkli bitki
növlərinin yayılması
müəyyən edilib
ki, bu da
Azərbaycan florasının
11.71 faizini təşkil
edir.
İlisu qoruğunda dərman, endemik, nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi altında
olan bitki növləri çoxdur. Ərazidə
şərq fıstığı,
Qafqaz vələsi, şərq palıdı,
Litvinov tozağacı, Trautvetter
ağcaqayını, quşarmudu,
itburnu, böyürtkən,
dovşanalması, topulqa,
yabanı gilas, zoğal, moruq və s. bitkilər mövcuddur. Qaraçöhrə, Radde ağcaqayını
bitkilərinin adları
Qırmızı kitablara
daxil edilib.
Müxtəlif heyvan növləri
ilə zəngin Qoruq
Qoruğun ərazisində 5 dəstəyə
aid olan 35 növ məməli yaşayır. Bunlar dırnaqlılar - nəcib
maral, cüyür, köpgər, təkə,
çöl donuzu, yırtıcılar - qonur
ayı, canavar, tülkü, daş və meşə dələləri, gəlincik,
porsuq, yenot, meşə pişiyi, vaşaq, gəmiricilər
- dovşan, süleysinlər,
siçanlar, sincablar,
cücüyeyənlər - ağdiş, qonurdiş, kirpilər, nalburunlar və s. ibarətdir.
Rəis müavini bildirib ki, qoruqda quşların
11 dəstəyə aid olan
90-a qədər növü
mövcuddur. Onların 60 növə qədəri
isə sərçəkimilərə
aiddir. Ərazidə sürünənlərin 12 növü yaşayır.
Onların 7-si kərtənkələlərə,
3-ü təlxələrə, 1-i ilanlar, 1-i isə koramallara aiddir.
Qoruqdakı çaylarda çay farel balığı yaşayır. Digər balıqlardan isə
şərq qışovçusu,
kür şirbiyi və kür xramulyası yalnız Kürmükçayın qoruğun
aşağı sərhəddindəki
hissəsində məskunlaşıb.
Burada suda - quruda yaşayanların
5 (qurbağalar) növü
yayılıb.
İti axan Alazan çayı
İlisu Dövlət Təbiət
Qoruğunun çayları
dağ çayları
olduğundan çox mailidir, məhz bu səbəbdən də iti axır. Kürmük,
Ağçay, Qum və
Ləkit çayları
çox iti axınla yuxarı axarında əsasən öz yatağını dərinləşdirir.
A.Səmədovanın dediyinə görə, qoruğun ərazisindən
axan çayların qidalanması müxtəlif
mənbələrdəndir. Bu çaylar orta dağlıq əraziyə
düşən bol yağışlar, yüksəkdağlığa
düşən qalın
və davamlı qar örtüyü və yeraltı sularla qidalanır. Qrunt suları onların üzərində yerləşmiş
bütün səthdən
sızılmış su
hesabına artır.
Qrunt sularının səviyyəsi
sızan suyun miqdarından asılı olaraq dəyişir. Ona görə də qar əridikdən sonra qrunt sularının
səviyyəsi yüksək
olur. Belə vəziyyət İlisu Dövlət Təbiət
Qoruğunun demək olar ki, bütün
çaylarında təkrarlanır:
"Alazan çayının
uzunluğu 413 kilometrdir.
Gürcüstanın ərazisində olan
Baş Qafqaz silsiləsinin Böyük
Borbalo dağından başlayır və Mingəçevir su anbarına tökülür.
Balakən, Katex, Talaçay, Kürmük,
Əyriçay onun qollarıdır. Yeraltı qar və yağış suları ilə qidalanır. Yaz və yayın əvvəllərində daşır.
Əyriçay-Qanıx çayının sol qoludur. Oğuz, Şəki və
Qax rayonları ərazisindən axır.
Ərazidə həmçinin, tektonik mənşəli, duzlu Acınohur gölü yerləşir.
Suyun duzluluğu yüksək olduğundan burada ali
bitkilər bitmir, lakin yosunlar və bəzi xərçəngkimilər bu
suda yaşayır və su quşları
üçün yem bazasını təşkil
edir".
Kürmükçay
A.Səmədova vurğulayıb ki, qoruğun ərazisində
yerləşən uzunluğu
55 km, hövzəsinin sahəsi
562 km olan digər çay isə Kürmükçaydır. Çay başlanğıcını
Böyük Qafqazın
cənub yamacından
- Dağıstan sərhəddindən
alır. Gönaxaysu və
Hamamçayın birləşməsindən
əmələ gəlir.
Axımı, əsasən yeraltı
qar və qismən də yağış sularından
əmələ gəlir.
Yazda qar, yayda, payızda
isə yağış
suları çayda daşqın əmələ
gətirir. Yaz daşqını
martın axırında
başlayıb iyun ayının axırlarııa
kimi davam edir. Yay aylarında güclü
yağışlar çayda
dəhşətli sel
hadisələrinə səbəb
olur. Suyunun orta lillənməsi
500-1000 q/kub metr olmaqla hidrokarbonatlı - kalsiumludur. Alazan-Əyriçay dərəsi daxilində
çay bir çox qollara ayrılaraq əkin sahələrinin suvarılmasında
istifadə edilir.
Hamamçay
Rəis müavinin sözlərinə
əsasən, başlanğıcını
Qaflan dağından götürən Hamamçay
da İlisu Dövlət Təbiət
Qoruğunun ərazisindədir. Əsasən qar suları və buzlaqlarla qidalanır. Buna görə də, əsasən yaz aylarında bolsulu olur. Yaz aylarında tez-tez
çayda daşqınlar
baş verir. İlisu kəndinin yan erroziyadan mühafizəsi üçün çayın
sol sahili boyunca İlisu kəndi ərazisində bənd salınmışdır. Üzərində Tovla-Tala məhəlləsinə
keçmək üçün
körpü mövcuddur.
İlisu
kəndinin aşağı
hissəsində Kürmükçaya
tökülür. Mənbəyini 2870 metr yüksəklikdə, Qaflan zirvəsinin ətəklərində "qaynarca"
adlandırılan iki bulaqdan götürür.
Burada qaynarca isti-qaynar su mənasında deyil. Qaraqaya zirvəsindən qoşulan sağ qolu qısa və daha gursuludur.
Əsasən buzlaqlarlardan qidalanan
dağ çayıdır.
Çayın üzərindəki yeganə
körpü mənsəbdən
30-50 metr məsafədə
olub 2011-ci ildə inşa edilib.
Sevinc QARAYEVA
525-ci qəzet.- 2020.- 22 avqust.- S.20.