Xudafərin
23 avqust Cəbrayıl rayonunun işğal günüdür
Qolubağlı keçdim
Xudafərindən,
Üzüm gülməz,
heç açılmaz,
ah, mənim!
Aşıq Qurbani
Xudafərin körpüsünün 1027-ci ildə
Şəddadi hökmdarı
Fəzl ibn Məhəmməd tərəfindən
Rəvvadilərlə mübarizə
aparmaq üçün
inşa olundugu deyilir. Körpüdə Azərbaycan memarlıq
məktəbinin bir çox xüsusiyyətlərini
görmək olar.
Ağa Məhəmməd şah Qacarın Azərbaycana yürüşü zamanı
bir hissəsi uçurulsa da, sonradan bərpa edilib. Təbii qayalar üzərində
inşa edilən körpünün bir hissəsi dövrümüzə
qədər gəlib çatıb.
Körpüdən bir qədər aralı daha bir körpü də var ki,
bu körpü də Xudafərin adlanır. İkinci körpü 11 gözdən
ibarətdir, XIII əsrdə,
Elxanilər dövründə
inşa edilib. Hazırda həmin körpünün
yalnız 3 aşırımı
salamatdır. Körpülərin
böyüyü Xudafərin
kəndində olub, 15
aşırımlıdır və Həmdullah Qəzvininin yazdığına
görə, onu hicri təqvimi ilə15-ci ildə (639) Məhəmməd
peyğəmbərin arxadaşı
Bəkr ibn Abdullah tikdirib. Bəkr ibn Abdullah əski
körpünü yenidən
qurduğu kimi, onun ucaldığı körpü də sonralar dəfələrlə
bərpa və təmir olunub. İndiki onbeşaşırımlı körpü
XII əsrin abidəsi
sayılır. Körpü tağlarının
dayaqları təbii özüllər - qayalar üzərində ucaldığından
aşırımlar müxtəlif
ölçülü və
sərbəst düzümlüdür.
Bişmiş kərpic
və çaydaşından
tikilən on beş
aşırımlı körpünün
tağları sivri biçimlidir. Körpünün
ümumi uzunluğu
200 metrə yaxındır,
eni 4, 5, çay səviyyəsindən ən
böyük hündürlüyü
12, ən iri tağ aşırımı
8, 7, ən kiçik tağ aşırımı
isə 5,8 metrdir.
Körpünün bütün tağları
kərpicdən qurulduğu
halda, əsas kütləsi çay daşındandır. Yuxarı qatda divar hörgüsü kərpicdən
də aparılmışdır
ki, bu da
Arran memarlıq məktəbi üçün
xarakterikdir.
Onbeşaşırımlı körpüdən 750 metr qərbdə olan onbiraşırımlı
körpü başdan-başa
daşdan tikilib və yaxşı yonulmuş iri daş lövhələrlə
üzlənib.
Alimlər bu körpünün XIII yüzildə, Elxanilərin
(Hülakülər) hakmiyyəti
illərində antik dövr körpüsünün
qalıqları üzərində
yenidən tikildiyi qənaətindədirlər. Onun uzunluğu
130 metrə yaxın, eni 6, çay səviyyəsindən hündürlüyü
12 metrdir. Körpünün üç orta tağı salamat qalıb. Deyilənə görə, sahil
tağları XX yüzilin
30-cu illərində Şimali
və Cənubi Azərbaycan arasında əlaqələri kəsmək
üçün İran
və SSRİ-nin birgə qərarı ilə dağıdılıb.
Tikinti materialı
və memarlıq biçinlərinə görə
daha monumental görünən
onbiraşırımlı körpüdə
oyma naxışlı,
dairəvi biçili daş bəzək lövhələri də tapılıb. Böyük konstruktiv dayanaqlığı
ilə yanaşı, Xudafərin körpüləri
güclü bədii ifadəliliyə də malikdir.
İran
tarixçisi Həmdullah
Qəzvini əsərlərində
körpülərin adını
"Xuda-Afərin" kimi
yazır ki, bu da farsca
"Allah tərəfindən yaradılmış", "Allaha
mərhəba" mənalarını
verir. Bu körpü
əsrlər boyu Azərbaycanın ən ağrılı anlarının
şahidi olub. Orta əsrlər feodal müharibələrinin,
Ağa Məhəmməd
şah Qacarın Azərbaycana yürüşünün,
Rusiya-İran müharibələrinin,
sovet rejimi repressiyalarının və
bizim də şahidi olduğumuz Cəbrayılın işğalının...
Aytac SAHƏD
525-ci qəzet.- 2020.- 22 avqust.- S.18.