İmana söykənən kamil ömür

Bir neçə ilin söhbətidir... Avropa ölkələrinin birində ölkəmizdəki dini konfessiyaların və onların təşkilatları barədə auditoriyadakı din xadimləri, filosoflar, teoloqlar, sosioloqlar, media nümayəndələrinə və digər sahə mütəxəssislərinə məlumat verirdim.

Özünün multikultural və tolerant mühiti ilə bütün dünyada məşhur olan Azərbaycanla bağlı söylədiklərimin içərisində regionun mərkəzi İslam təşkilatının - Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) sədr müavinlərindən birinin qadın olması ilə bağlı informasiya zaldakılar arasında xüsusi canlanmaya səbəb oldu. Əslində, bu cür reaksiya mənim üçün yeni deyildi. Qəmər xanım Cavadlının nəhəng bir müsəlman dini korporasiyasının rəhbərliyində təmsil olunmasının istər xaricdə, istərsə də ölkəmizdəki auditoriyalarda ciddi təəccübə səbəb olmasına biz çoxdan öyrəncəliyik. Məsələ burasındadır ki, dünyadakı irili-xırdalı müsəlman dini təşkilatlarının heç birində qadının belə bir vəzifədə çalışması faktına rast gəlinmir (Hər halda, bizə belə bir hal məlum deyil). Nəzərə alsaq ki, QMİ Avropanın ən iri İslam dini qurumudur (müsəlmanların sayına görə qoca qitənin ən böyük dövlətləri Türkiyə və Rusiya olsa da, ölkədəki bütün tərəfdarlarını öz ətrafında birləşdirən QMİ kimi struktura bu ölkələrdə rast gəlinmir) bu informasiyaya belə reaksiyanın təbiiliyinə şübhə etməyə yer qalmır. Əslində, İslam dünyasında ictimai-siyasi həyatın müxtəlif sahələrində yüksək mövqelər qazanmış qadınlar, o cümlədən, dövlət, elm, incəsənət xadimləri kifayət qədərdir. Lakin nəhəng bir müsəlman dini təşkilatının rəhbərliyində təmsil olunmaq kimi tarixi ilk taleyini yaşamaq bu gün yubileyini qeyd etdiyimiz Qəmər xanım Cavadlının alnına yazılıbmış. Bu məqama yetmək üçün isə o, çox şərəfli bir ömür yolu keçib.

Qəmər xanım Cavadlı Bakıda kifayət qədər tanınmış ziyalı ailəsində doğulub boya-başa çatıb. Onun babası Dadaş Cavadlı və əmisi Adil Cavadlı köhnə nəsil media veteranlarının xatirəsində, yəqin ki, qalmamış olmaz. Qəmər xanımın rəhmətliklərin əziz xatirəsinə qürur hissi ilə həsr etdiyi "Sizi xatırlayarkən" kitabında haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, "Dadaş və Adil Cavadlıların həyatı əslində, bütöv bir mühərrir nəslinin tarixidir". Bu tarixin başlanğıcı 100 il bundan qabağa gedib çıxır. Hələ 1919-cu ildə "Kommunist" qəzetində cəmi 16 yaşında mütərcim kimi işə başlayan Dadaş müəllimin yolunu bu qəzetdə oğlu Adil Cavadlı davam etdirmiş və baş redaktorun müavini vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi (Adil müəllimi mən də yaxşı xatırlayıram. Ötən əsrin 80-ci illərində "Kommunist" nəşriyyatında çalışarkən onunla ünsiyyətə olduğum anlar çox olub. Kifayət qədər işıqlı bir insan idi). Uşaqlıqdan yaradıcılığa böyük həvəsi olan kiçik Qəmərin də jurnalist olacağına heç kim şübhə etmirdi. Ən azından nəsillərin peşə varisliyi prinsipi baxımından da belə olmalı idi.

Qəmər xanım 1982-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunu bitirdikdən sonra bir müddət Mədəniyyət Nazirliyində çalışsa da, irsi həvəs onu jurnalistikaya gətirib çıxardı. Bir müddət QMİ-nin mətbuat və informasiya şöbəsində çalışan gənc mütəxəssis "İslam" qəzetində və "Qafqazinform" mərkəzində maraqlı materiallarla çıxış edirdi. Q.Cavadlının çalışqanlığı və özünəməxsus yaradıcılıq üslubu bütün dövrlərdə kütləvi informasiya vasitələri ilə münasibətlərə, dini mövzuda yazılara çox ciddi diqqət yetirən Şeyximiz, hörmətli Hacı Allahşükür Paşazadə həzrətlərinin diqqətindən qaça bilməzdi. Məhz onun təkidi və təşəbbüsü ilə gənc Qəmər, Türkiyə Cümhuriyyətinin Dəyanət Bakanlığına ezam edildi. O, burada dini nəşrlərin hazırlanması və buraxılışı ilə bağlı təcrübə mübadiləsi keçməli idi. Ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarını xatırlayan orta və yaşlı nəslin nümayəndələri, xüsusilə sahə mütəxəssisləri yəqin ki, bu addımın hansı zərurətdən yarandığını yaxşı anlayarlar.

Məsələ burasındadır ki, uzun müddət tabu altında olan dini mövzularda yazmaq həmin dövrdə kifayət qədər dəbdə idi. Lakin bu işin məsuliyyəti və riskinə az adam bələd idi. Məlumdur ki, ən kiçik ehtiyatsızlıqdan insanların dini heysiyyatına toxunmaq ciddi hüquq pozuntusu olmaqla yanaşı, həm də çoxkonfessiyalı ölkələrdə kütləvi qarşıdurmalara da gətirib çıxara bilər (Ən yaxın tariximizin acı təcrübəsi bu cür "düşüncə və vicdan azadlığının" hansı fəsadlara səbəb olduğunu əyani göstərmişdi). Müstəqilliyimizin ilk illərində, hüquqi nihilizm və senzuranın yoxluğu şəraitində ölkəmizdə də bu mövzuda "qələmini sınamaq" həvəsinə düşənlər çox oldu. Savadlı mütəxəssislərin, xüsusilə səriştəli redaktorların azlığı burada vaxtaşırı irili-xırdalı konfliktlərin yaranmasına gətirib çıxarırdı. Bu baxımdan dini publisistika və dini ədəbiyyat nəşri sahəsində zəngin tarixi təcrübəyə malik olan Türkiyədəki mövcud vəziyyəti öyrənmək çox faydalı idi.

Bu missiyanı ilk olaraq üzərinə götürən Qəmər xanım təcrübə mübadiləsini bitirib qayıtdıqdan sonra onun birbaşa, rəhbərliyi, iştirakı və ya həmmüəllifliyi ilə ölkəmizdə İslam dininə aid onlarla maraqlı nəşrlər işıq üzü görüb. Son onilliklər ərzində dini, multikulturalizm mövzusunda keçirilən beynəlxalq və respublika səviyyəli konfrans və simpoziumların əksəriyyətinin çap nəşrlərinin ortaya-ərsəyə gəlməsində onun əvəzsiz xidməti olub. Onun redaktorluğu ilə və ya həmmüəllifliyi ilə buraxılan kitablar bu gün bir çox tədris müəssisələrində, o cümlədən, dini təhsil qurumlarında dərs vəsaiti kimi istifadə edilir.

Bu gün Qəmər xanım Cavadlı, mübaliğəsiz demək olar ki, sekulyar cəmiyyətdə dini mövzularda balanslaşdırılmış materiallar hazırlayan ən yaxşı jurnalist və redaktorlardan biridir. O, kifayət qədər ziddiyyətli və ciddi mübahisələr doğuran dini xarakterli materialları elə hazırlayır və ya elə redaktə edir ki, problemdə tam əks mövqelərdə bütün tərəfləri qane edir, əlahəzrət Həqiqət də zərər çəkmir. Problemi elmi-nəzəri baxımdan araşdıran Qəmər xanım bu cür yanaşmanın sirlərini özünün "İslam və kütləvi informasiya vasitələri" monoqrafiyasında da bölüşür.

Q.Cavadlının ölkəmizdə dini təhsilin təşkilində gördüyü işləri də bu yubiley günündə qeyd etməyə dəyər. Hələ Sovet rejiminin tüğyan etdiyi ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarında əsası hörmətli Şeyximizin səyləri və nüfuzu hesabına qoyulmuş İslam dini təhsili müstəqillik dövrünün ilk illərində ciddi sınaqlardan keçməli oldu. Dini etiqad və vicdan azadlığı bəyan edilsə də dini məktəblər peşəkar kadrlar, dərsliklər və tədris proqramları baxımından qıtlıq çəkirdilər. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev və daha sonra isə möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin birbaşa qayğısı və yenə Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə həzrətlərinin yorulmaz səyləri hesabına bu problemlər də tədricən öz həllini tapmağa başladı. Kifayət qədər pedaqoji təcrübəsi və təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olan Qəmər xanım ölkəmizdə İslam dini tədris müəssisələrinin formalaşmasında və fəaliyyət göstərməsində Şeyximizin ən yaxın silahdaşı kimi çox işlər görüb. Bu gün Azərbaycandakı İslam kolleclərinin, Quran kurslarının əksəriyyəti məhz onun hazırladığı dərs vəsaitləri, tərtib etdiyi tədris proqramları və digər metodiki sənədlər əsasında fəaliyyət göstərirlər.

Qəmər xanımın elmi-pedaqoji fəaliyyəti də maraqlı məqamlarla zəngindir. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində "Dini dəyərlər KİV-də" kursundan mühazirələr oxuyan Q.Cavadlı özünün QMİ-də qazandığı zəngin təcrübəsini tələbələrilə bölüşüb. O, bununla kifayətlənməyərək "İslam dəyərlərinin kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandırılması problemləri" mövzusunda tədqiqat işini müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsinə layiq görülüb. Hazırda "İslam bioetikası: dini-etik konteksdən müasir ictimai problemə qədər" mövzusunda başa çatdırdığı doktorluq dissertasiyası da kifayət qədər aktual və maraqlı bir problemə, təbabətin və tibbi texnologiyanın çox fantastik sürətlə inkişafının dini, etik və fəlsəfi aspektlərdən araşdırılmasına həsr edilib. Problemlə bağlı tədqiqatçının "İslam və bioetika" monoqrafiyası, respublikamızda və xaricdə dərc olunmuş çoxsaylı elmi-publisistik məqalələri sahə mütəxəssislərinin böyük marağına səbəb olub.

Qəmər xanımın özünün də söylədiyi kimi, onun bir alim, pedaqoq, zəngin tarixi ənənələri olan nəhəng bir dini korporasiyanın rəhbərliyində təmsil olunan işçi kimi formalaşmasında QMİ sədri, Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə həzrətlərinin müstəsna xidməti olub. Qəmər xanımın dərin əqidəsini, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətini, ölkənin dini ictimaiyyəti, xüsusilə müsəlman din xadimləri arasında nüfuzunu nəzərə alan Şeyximiz onu özünün müavini vəzifəsinə təyin edib. Hörmətli Şeyximiz bu seçimi edərkən, heç şübhəsiz, qadının İslam cəmiyyətində rolu ilə bağlı bütün dövrlərdə səngiməyən mübahisəyə dünyada tanınmış din xadimi kimi özünün əməli münasibətini də bildirib.

İdarənin rəhbəri Q.Cavadlıya bir müsəlman dini qurumu üçün ən məsuliyyətli hesab edilə biləcək ictimaiyyətlə əlaqələr, ailə və gənclərlə iş, dini tədris müəssisələrinin fəaliyyətinə nəzarət kimi funksiyaları əlaqələndirilməsini həvalə edib. KİV-də dərin hörməti, ailə dəyərlərinə verdiyi önəm, KİV-də dini mövzuların işıqlandırılması sahəsində apardığı araşdırmalar, elmi-pedaqoji təcrübəsi sadalanan sahələrin uğurla əlaqələndirilməsinə yardımçı olub.

Qəmər xanımın nəzərə çarpacaq məziyyətlərindən biri də onun kifayət qədər feminist olmasıdır. İslam dəyərlərinin qadına verdiyi yüksək önəmə söykənərək, o, zərif cinsə qarşı istənilən formada təzyiq və zorakılığa qəti şəkildə dözülməzlik göstərir. QMİ-nin "Şəbnəm" qızlar İslam Kollecinin bütün müəllim və tələbə kollektivinin bütün üzvləri onu özlərinin qoruyucu mələyi hesab edirlər. Və mənə görə yanılımırlar. Dəfələrlə onların hüquq və mənafelərinin mühafizəsi üçün Qəmər xanımın göstərdiyi səylərin şahidi olmuşam.

Təkcə müsəlman din xadimləri deyil, ölkəmizdəki bütün digər konfessiyaların rəhbərləri də, dini qurumlarla əlaqəli sahələrdə çalışan dövlət orqanlarının vəzifəli şəxsləri də Qəmər xanımın şəxsiyyətinə böyük hörmət və ehtiramla yanaşır, onu dini təşkilatların idarə olunmasında böyük təcrübə və səriştəyə malik olan peşəkar mütəxəssis kimi qəbul edirlər.

İş elə gətirib ki, biz 15 ildən artıq bir müddət ərzində Qəmər xanımla həm də bir blokda qonşu olmuşuq. Özlərinin yüksək səviyyəli tərbiyələri, qayğıkeşliyi və alicənablıqları ilə Qəmər xanım da, onun ömür-gün yoldaşı, dostumuz Əliheydər müəllim də, onların övladları da bütün qonşuların sevimliləri idilər. İşimizlə bağlı Qəmər xanımla çoxsaylı və müxtəlif xarakterli tədbirlərdə birgə iştirak etmişik, fərqli ölkələri və beynəlxalq qurumları təmsil edən nümayəndə heyətlərini qəbul etmişik, xarici səfərlərdə olmuşuq. Onun biliklərinin dairəsi, vətənpərvərliyi, dövlətçiliyimizə və Azərbaycançılıq ideologiyasına sədaqəti, qüsursuz imanı məndə həmişə dərin rəğbət hissi oyadır. Əminliklə söyləyə bilərəm ki, onu az və ya çox dərəcədə tanıyan bütün şəxslər məni kimi düşünürlər.

Ad günün mübarək olsun, dəyərli həmkarımız!

Simran HƏSƏNOV

Hüquq üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2020.- 22 avqust.- S.10.