Beynəlxalq aləm:
ziddiyyətlər, münaqişələr, müharibələr
Britaniyalıların hind ordularında yeni tüfəngləri
heyvan piyi ilə yağlanırdı, əgər piy donuzunku
olsaydı, bu, müsəlmanlar üçün, inək piyi
olsa isə hinduslar üçün təhqiramiz olardı. Britaniyalılar
nə lazımdısa edirdilər ki, qoşunları
inandırsınlar ki, piy heç də heyvan piyi deyildir və
təklif edirdilər ki, hindli əsgərlər adətən
olduğu kimi, yağlamanı dişləri ilə deyil, əlləri
ilə aparsınlar. Lakin milli hisslərə
artıq zərbə vurulmuşdu - hinduslar və müsəlmanlar
Britaniya ordusunda 200 min nəfərə yaxın idi. Onlar inandırılmışdılar ki, bu,
britaniyalıların onların sosioloji dəyərlərini
laxlatmaq və Avropa dəyərlərinin Hindistanda yaymaq barədəki
dəqiq strategiyalarının bir hissəsidir. Onların qorxusu heç də əsassız deyildi.
Britaniya hind mədəniyyətinə həmin
yollarla müdaxilə edirdi və əslində, bu ölkənin
xristianlaşması planını nəzərdə tuturdu.
Epiloq
Bəşəriyyət
müharibələrdən artıq cana
doymuşdur. Yeni dünya müharibəsi nə
qədər arzuolunmayan olsa da, əvvəlkilərə
oxşar olmayan qaydada meydana gələ bilər və bu, bəşriyyəti
görünməmiş bir fəlakətlə üzləşdirər.
Qanlı müharibə yaxşı ki, hələlik
lokal xarakter daşıyır. Az qala
permanent xarakter daşıyan iqtisadi müharibə isə
genişlənməsinə görə xüsusi diqqət tələb
edir. Bu növ müharibə maliyyə alətlərindən
istifadə etmək vasitəsilə aparılır, həm də
dezinformasiyanın, terrorizmin, təxribatın və cinayətkarlığın
fəallaşdığı bir şəraitdə gedir.
İqtisadi və geosiyasi müharibələr, onlar istər
regional, istərsə də qlobal olsun, adi bir epizoddan
böyüyüyb başlana bilər. Heç şübhəsiz,
kiberməkanda da artıq dərəcədə
qızğın vuruş olacağı güman edilir.
Dünyanın kiçik istisna ilə bütün ölkələrində
COVİD-19 adlı koronavirusun tüğyan etməsi, pandemiyaya
çevrilməsi yüz minlərlərlə insan həyatının
itirilməsi ilə yanaşı, bu bəlanın başa
çatması ilə onun törətdiyi fəlakətlərə
heç də son qoymayacaqdır, əksinə,
yaratdığı iqtisadi problemlər bəşəriyyətin
böyük bir hissəsini ağır çətinlikərlə
üzləşdirəcək, ehtiyac girdabının dərinləşməsinə
şərait yaradacaqdır. Bu problemlər isə
artıq göz qabağındadır. Qarşıdakı
böhranın 1929-cu ildə başlanan və uzun illər
davam edən Böyük Depressiyanın gətirdiyi bədbəxtliklərin
yenidən meydana gəlməsinə səbəb olacaqdır.
Sənayedə, nəqliyyatda, xüsusən hava
nəqliyyatında, həmçinin, bütün istehsal sahələrində
görünməmiş tənəzzül dalğası
baş verəcəkdir. Turizm, ictimai
iaşə sərt geriliklərlə üzləşəcək,
əksər yerlərdə, xüsusən təhlükəsizlik
yastığı olmayan ölkələrdə orta və
xırda biznesə böyük, bəlkə də müəyyən
dövrdə sağalması mümkün olmayan zərbə dəyəcəkdir.
Adətən bir sahənin böhranının
aradan qaldırılması böyük səylər tələb
etdiyi halda, total və daha dərin böhranın
yaralarının sağaldılması titanlara xas olan bir
qüvvə tələb edəcəkdir. Piqmeylərlə
müqayisə olunan ölkələrdən isə bunu
gözləmək ağılsızlıqdır. Bu böhran adamların maddi rifahı sahəsində
xeyli müddətdə qazanılanları da xeyli geriyə
atacaqdır.
Virusun dağıdıcı təsiri XX əsrdə iki
dünya müharibəsinin yaratdığı sosial bədbəxtliklərin
miqyasına yaxınlaşması ehtimalının baş verəcəyi
barədəki proqnozlar da nə qədər arzuolunmayan olsa da,
reallığa çevrilə bilər. Bircə fərq
orasındadır ki, şəhərlər, kəndlər,
yaşayış məntəqələri
dağılmayacaqdır, müharibələr dövründə
olduğu kimi xarabalıqlara çevrilməyəcəkdir,
onların bir hissəsində isə aclıq yenə də həyatı
zəhərləmək əlaməti ilə yaddaşlarda
qalacaqdır. Koronavirusdan sonra dəhşətləri
ondan heç də az təsirli olmayan
koronaaclıq gələ bilər, bu isə baş verdiyi
ölkələrdə hökmranlıq edən qüvvənin
tac heraldikasına çevriləcəkdir. Belə
bir dövrdə bəşəriyyətin bir hissəsi
Somalinin və Sudanın indiki acınacaqlı vəziyyəti
ilə üzləşməli olacaqdır.
II Dünya müharibəsində vuruşan 72 dövlətin
bir hissəsi alman nasistləri və yapon militaristləri,
onların əlaltıları, digər hissəsi isə
Müttəfiqlər və onlara qoşulanlar idi. İndi isə
bütün dünya vahid, həm də gözəgörünməz
bir düşmənə - koronavirusa qarşı vuruşur və
cəbhədə vəziyyət hələ də
pandemiyanın tərəfindədir. İqtisadi
cəhətdən qüdrətli dövlətlər ciddi maddi
itkiyə məruz qalsa da, vəziyyəti asanlıqla dəf
edib, daha da varlanacaqlar. II Dünya
müharibəsi başa çatanda ABŞ fövqəldövlətə
çevrildi. İndi də belə
metamorfoza baş verə bilər. Vay
iqtisadi cəhətdən zəif, donorlardan ənam gözləyən
və ələbaxımlığa öyrənmiş ölkələrin
və xalqların halına. Onları daha
ağır müflisləşmə gözləyir və
miqrantlar axını, hansı mənzilə üz
tutacaqlarından asılı olmayaraq, artacaqdır. Onsuz da bəzi ölkələrdən əhalinin
öz doğma ev-eşiklərini tərk edib, başqa dövlətlərə
üz tutması illər boyunca davam edir.
Xeyli sayda digər faktorların - qeyri-sabitliyin, xüsusən
kütləvi miqrasiyanın iştirakı ilə gedən,
iqlim dəyişikliyi və təbii fəlakətlərlə
müşayiət olunan hadisələr həm də rəqabəti,
ziddiyyətləri böyüdür, kəskinləşdirir. Adamlar olduqca
böyük ölçüdə manipulyasiyaya məruz
qalırlar. Beynəlxalq münasibətlərin
yaxşılaşması, bir bədbəxtlik nişanəsi
kimi dövlətlərin milli mənafelərinə qurban
verilir. Çünki mənfəət
götürmək, öz təsirini gücləndirmək
naminə dövlətlər başqalarına təhlükə
törətməkdən belə çəkinmirlər.
Qədim Romanın
nəcib imperatorlarından olan böyük filosof Mark Avreli
özünün "Düşüncələr" əsərində
yazırdı ki, "If it is not right, do not do it; if it is not
true, do not say it". -"Əgər nəsə
düzgün deyilsə, onu etmə, əgər nəsə həqiqət
deyilsə, onu söyləmə". Bu sadə, lakin
müdrik sözlər elə bil ki, müasir dövət rəhbərlərinə
səmimi bir müraciətdir. Onlar bu nəsihətə
qulaq assaydılar, dünya təlatümlərə fasilə
verər, sakit həyata qovuşardı. Təəssüf
ki, bəzi dövlət başçıları beynəlxalq
münasibətlərdəki gərginliyə, onun böhran
kütləsinə çevrilməsi ehtimalına əhəmiyyət
vermir, ziddiyyətlərdən də fayda götürmək,
onlardan mənfəət əldə etmək həvəsi ilə
bu gərginliyi qarşısıalınmaz hədlərə gətirib
çıxarırlar. Öz hərəkətlərinə
haqq qazandırmaq, rəqibi saydığını
aşağılamaq üçün bəziləri ədalət
prinsipini tapdalayaraq, hətta tarixə, baş vermiş
mühüm faktlara hücum edir, yaxın keçmişin təftişinə,
hətta açıq təhrifinə əl atırlar. Və bu barışmaz ixtilaflar üçün
bünövrə rolunu oynayır.
İkinci
Dünya müharibəsində ağır əzablara
düçar olduğu kimi, böyük qurbanlar verməklə
qələbəyə nail olan ölkəyə və onun
xalqlarına minnətdarlıq hissi əvəzinə, söhbət
SSRİ-nin həmin müharibədə faşizmə
qarşı ölüm-dirim şəklində gedən
mübarizədəki müstəsna rolundan gedir, Rusiyanı
sıxışdırmaq məqsədilə onların
danılmaz xidmətləri kiçildilir və ya
bütünlüklə inkar edilir, qələbə çələnginin
yalnız iki Qərb dövlətinin - ABŞ və
Böyük Britaniyanın başını bəzəməsi
məqbul sayılır. SSRİ süqut etsə
də, Nasist Almaniyası üzərindəki qələbədə
onun müqayisəyəgəlməz xidmətləri
olmuşdur. Sovet xalqının
dünyanı faşizm taunundan xilas etmək naminə verdiyi
qurbanların miqyası ilə yanaşı, qələbənin
əldə edilməsində rolu şübhəsizdir və
bunu etiraf etməməyin özü ədalətsizlik və
saxtakarlıq olmaqla, həm də tarixə xəyanətdir.
II Dünya müharibəsi başa çatanda Qərbin
siyasi xadimləri hadisələrin müasirləri kimi nasist
Almaniyası üzərindəki qələbəyə Sovet
İttifaqının verdiyi töhfəni yüksək qiymətləndirirdilər,
onların arasında ABŞ prezidenti Harri Tpumen də var idi.
İndi isə rəylər radikal qaydada dəyişilmişdir,
sovet xalqının, Qızıl Ordunun faşizm üzərində
qazanılan qələbədə böyük və əvəzsiz
rolu az qala bütünlüklə inkar
edilir. Qərbdə tarixin
saxtalaşdırılması eybəcər səviyyəyə
çatır, İkinci Dünya müharibəsinin
başlanmasına görə nasist Almaniyası ilə birlikdə
Sovet İttifaqı tam ədalətsiz olaraq təqsirkar kimi qələmə
verilir. Qalib ölkənin şərəfi
ayaqlar altına atılır, onun qaralanması hədd
tanımır. Yeganə məqsəd isə
Rusiyanı aşağılamaq, onun mənəvi iftixar mənbəyini
gözdən salmaqdır. Belə
saxtalaşdırılan tarix hörmətdən
düşür, elm olmasını, həqiqəti əks
etdirməsini itirir. SSRİ bir dövlət
kimi tarixi tərk etsə də, - min illər ərzində
çox sayda ən qüdrətli dövlətlər də bu
taleyi yaşamalı olmuşlar, lakin həqiqətləri,
mövcud olmayan kimi qələmə vermək üsuluna
heç vaxt əl atılmamışdır, - müttəfiqləri
ilə birlikdə onun bəşəriyyəti faşizm əsarətinə
düşmək bəlasından xilas etməsini danmaq Günəşi
inkar etməyə bərabərdir.
Yalan elm adına verilirsə və bu, cin kimi butulkadan
çıxarılsa, bir də onu geri qaytarmaq mümkün
olmur. Yalan, təbliğatı nə qədər
bəzəsə də, daha doğrusu, pozğunluq yoluna
döndərsə də, elmə hücum etməməlidir,
elmin bəkarətinə, ləyaqətinə
toxunmamalıdır. Hər bir yazı
yalnız elmə hörmət əsasında öz
sarsılmaz karkasına malik olmalıdır. Öz eqoistik mənafeləri naminə Pandora qutusunu
açanlar isə hərəkətlərindən mükafat
gözlədikləri halda, nəticə etibarilə, bəlalarla
üzləşəcək, böyük Puşkinin ifadəsi
ilə desək, sınıq təknə yanında qalacaqlar.
Beynəlxaq aləmə gəldikdə, bitki gecələr
şehə möhtac olduğu kimi, bu nəhəng orqanizm də
ziddiyyətləri aradan qaldırmaq yolu ilə öz
sağlamlığına can atmalıdır, əks təqdirdə
fəlakətlərdən qaçmaq mümkün
olmayacaqdır.
Qədim yunan müəlliflərinin dediyi kimi, bəşəriyyət
beynəlxalq münasibətlərdəki
zorakılığı cilovlamağı bacarmalıdır.
Din qədim
insanları, Allahın onlara müraciəti timsalında
müharibədən uzaqlaşmağa səsləyirdi.
Bibliyanın "İsayya" kitabında (2:4) Allahın
sülhə necə böyük əhəmiyyət verdiyi,
müharibənin tarixdən birdəfəlik silinməsi barədəki
onun istəyi bu hikmətli sözlərdə ifadə edliir:
"O (Allah - müəllif.), böyük xalqlar arasında
müzakirə aparacaq, onlar öz qılınclarını
döyüb, kotanlara çevirəcəklər və
onların nizəsi bağ bıçaqlarına çevriləcəkdir.
Millətlər heç vaxt bir daha
başqasına qarşı müharibəyə
başlamayacaq, heç vaxt döyüşə
hazırlaşmayacaqlar".
Təəssüf ki, bəşəriyyət Allahın
bu müdrik nəsihətinə qulaq asmadı, əməl etmədi,
əksinə, müharibəni kəsərli bir münaqişə
alətinə çevirdi. Bəlkə tarixin kamil dövrü
olan XXI əsrdə dövlət başçıları
humanizmi əsas götürərək, Allahın bu ali göstərişini həyata keçirib,
müharibəni öz siyasət praktikalarından
uzaqlaşdıracaqlar. Lakin hadisələrin
gedişi müşahidə edildikcə, belə perspektivin
mümkünlüyünə heç cür inanmaq olmur.
Əgər
silahlar məhv edilsə, torpağa gömülsə, bəşəriyyət
onların basdırıldığı belə nəcib qəbiristanlıqlarla
öyünə bilər və bu tarixi sərdabələrin
alaqaplarını Bibliyanın yuxarıdakı müdrik
sözlərinə həsr olunmuş, indi Nyu-Yorkda Birləşmiş
Millətlər Təşkilatı binasının
qarşısındakı meydançada qoyulmuş
"Qılıncları döyüb kotanlara çevirək"
adlanan məşhur heykəlin kopyaları bəzəyərdi.
Görkəmli sovet heykəltəraşı,
Volqaqraddakı Mamayev Kurqan memorialının - monumental heykəltəraşlıq
ansamblının müəllifi Yevgeni Vuçetiç
özünün bu dahiyanə əsərinə "Perekuem
meçi na orala" adını vermişdi. Təsvirdə qılıncı döyüb kotana
çevirən iri cüssəli kişinin əzələlərinin
gərginliyindən nəcib bir işə girişdiyi barədəki
möhkəm iradəsi nəzərə çarpır.
Əlbəttə, ifadə olunan ideya illüziya xarakteri
daşıyır, çünki reallıq dünya siyasətində
mövcud olan trendə tam əksliyi əks etdirir. Lakin xeyirxah
ümidi dilə gətirmək heç də günah
sayılmamalıdır. Axı hətta
Pandoranın qutusundan da çoxlu bəlalardan sonra, axırda
ümid çıxmışdı. Xoş
ümid çox hallarda davranışa da öz müsbət təsirini
göstərir.
İndi dünya Bibliyanın təsvir etdiyi dövrdən
çox fərqlidir, nəhəng və olduqca mürəkkəbdir,
dövlətlərin mənafeləri nəinki bir-birinə
uyğun gəlmir, hətta onlar ziddiyyətlər
düyününə çevrilirlər.
Prometey vaxtilə mövcud qadağaları pozaraq insana odu bəxş etmiş, buna görə ağır cəzaya məhkum edilmişdi. Onun hədiyyəsi bəşər övladına təbiətə qarşı mübarizədə böyük fayda vermişdi. Lakin oddan istifadə etməklə ibtidai insan həm də ilk primitiv silahlarını hazırlamışdı. Min illər ərzində isə insan ağlı ən təhlükəli və ölümcül silahlar icad etmişdir. İndi elə bir Prometey lazımdır ki, hökumətlərə təsir göstərməklə, bəşəriyyətə heç kəsin poza bilməyəcəyi sülh bəxş etsin. Onu, yəqin ki, bütün müxtəlif dinlərə sitayiş edənlər özlərinin ən ali müqəddəsi hesab edərdilər. Lakin Prometey qədim mifologiyaya məxsusdur, onun yenidən həyata gəlməsi və fövqaladə işlər görməsi ehtimalı da ağlabatan deyildir.
Dünya yenə də bir dilemma qarşısındadır, ya müharibə qılıncı qınına qoyulmamalıdır, ya da möhkəm sülh bərqərar edilməlidir. Axırıncı yalnız arzu xarakteri daşıyır, birinci variant isə, müharibənin dövlətlər arasındakı münasibətlərdə iyrənc bir vasitə kimi qalmasıdır. Bu isə insan qanının kütləvi şəkildə tökülməsi ilə müşayiət olnacaq, faciələrə və fəlakətlərə gətirib çıxaracaqdır. Deməli, bir daha tarixin acı dərslərinə məhəl qoyulmayacaqdır.
SON
Dekabr 2019 - mart
2020-ci illər
Telman ORUCOV
525-ci qəzet.- 2020.- 22 avqust.- S.22.