Hər zaman 5

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Ərtegin Salamzadənin 55 illiyinə

Aqillərin təbirincə desək, 5 rəqəmi sirli, sehrli rəqəmdir. Bir əldə 5 barmaq var, həftənin də iş günlərinin sayı 5-dir. 5 həm də müdriklik rəmzidir. Hələ tarixdən öncə nurlu Budda insanlığa 5 məşhur tövsiyəsini, qadağasını miras qoyub. Atilatnın - qədim hun-türk sərkərdəsinin Avropanı diz çökdürməsi də V əsrdə reallaşıb. 5 həm də "Xəmsə"dir, böyük Azərbaycan şairi Nizaminin dünya söz xəzinəsinə verdiyi qiyməti olmayan incidir. Nəhayət, bunu da xatırlayaq ki, yaxın keçmişə qədər məktəblərdə biliyimizi 5 ballıq sistemlə qiymətləndiriblər, həm də 5 ən yüksək qiymət olub. 5-in sözlə ifadəsi "əla"dır. Bu söz hər zaman işlənib və gələcəkdə də işlənəcək. Deməli, 5 rəqəmi həm də zehinlərdə "əla"nın sinonimi kimi bərqərar olub. Həm də bunu təkcə yaşlı və orta nəsil yox, gənclər də bilir.

Bu günlərdə "qoşa beşini" - 55 yaşını qeyd etdiyimiz AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor Ərtegin Salamzadə yeniyetməlik, erkən gənclik illərindən bu günədək yalnız bir qiymət tanıyıb - 5 qiyməti! Xatırlayıram, o, həmişə 5 alıb. Bu qiymət ona yaraşıb və əminəm ki, həmişə yaraşacaq.

Yaxşı yadımdadır: 1982-ci ildə o zamankı M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun yeni yaradılmış sənətşünaslıq bölməsinə sənəd verirdik. İsti iyul günləri idi. Aramızda 17 yaşlı təvazökar, qaynayıb-qarışmağı o qədər də xoşlamayan (nəsə mənə elə gəlirdi) bir gənc - Ərtegin Salamzadə də vardı. Biz müvəffəqiyyətlə imtahan verib tələbə adını qazandıq. Mən yuxarıda 5-lərdən danışdım; onların çoxunu o, gözümün önündə qazanıb. O zaman biz - 17 yaşlı gənclər sənətşünaslıq ixtisasına yiyələnirdik. Ərtegin müəllim elə o vaxtlardan biliyi, fəhmi ilə seçilirdi. 1987-ci ildə təhsilini başa vuran gənc mütəxəssis Azərbaycan EA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutuna işə qəbul olundu və taleyini bu möhtəşəm elm məbədinə bağladı.

Onun keçdiyi 30 ildən artıq şərəfli alim yolu gözlərimiz önündədir. Azərbaycanın görkəmli sənətşünas-alimləri M.Hüseynov, Ə.R.Salamzadə, L.S.Bretanitski, A.Qazıyev, N.M.Miklaşevskaya, K.Kərimov, N.Rzayev, R.Əfəndiyev, Ş.Fətullayev və başqalarının elmi irsi gənclər tərəfindən mənimsənilir, davam etdirilirdi. 90-cı illərdə sənətşünaslıqda sanki bir nəsil dəyişkənliyi baş verirdi: yaşı ötmüş, adı əfsanələşmiş alimlər dünyasını dəyişir, onların yerinə o qədər də təcrübəsi olmayan gənclər gəlirdi. Orta nəsil yox idi - uzun müddət respublikada sənətşünaslıq təhsili olmamışdı və bu, istər-istəməz özünü büruzə verirdi. Deməli, kimsə gənclərdən ağsaqqallıq etməliydi, dəstənin başında durmalıydı. Bu bir gənci isə artıq hamı tanıyırdı. Belə çətin, taleyüklü məqamda Ərtegin Salamzadə gəncliyinə uyğun gəlməyən təmkin və inamla, əminlik və cəsarətlə böyük elmin yollarında irəliləməyə başladı, digər gəncləri də öz ardınca apardı. O, təkcə əvvəlki yollarla getmirdi, özü yeni cığırlar salır, sənətşünaslıq elmini dövrün tələblərinə uyğunlaşdırır, yeni model və metodlar tətbiq edirdi. Bizim üçün çox fərəhlidir ki, bu gün Azərbaycan sənətşünaslıq elmi məhz Ə.Salamzadənin işləyib hazırladığı metodlara istinad etməklə inkişaf edir. Sənətşünaslıqda ənənəvi təsviredici metoddan izahedici metoda keçilməsi, fənlərarası tədqiq metodu, türkoloji sənətşünaslığın inkişaf etdirilməsi, Azərbaycan incəsənətinin müasir baxışlara uyğun tərzdə dövrləşdirilməsi, sənətşünaslığın riyazi modelinin qurulması - bütün bunlar Ə.Salamzadənin yeniliyə meylli, zamanın nəbzini tutan fəaliyyətinin bəhrəsi kimi gerçəkləşməkdədir. Bu, həm də dövlətimizin elm sahəsindəki siyasətinin prioritetləri ilə üst-üstə düşür.

Ə.Salamzadə 2001-ci ildə öz doktorluq dissertasiyasının əsas müddəalarını əks etdirən "Azərbaycan sənətşünaslığı. XX əsr" monoqrafiyasını nəşr etdirdi. Bir il sonra, 2002-ci ildə, 37 yaşında o, Moskvada, indiki Dövlət Sənətşünaslıq İnstitutunda müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdi.

O, 14 ilə yaxın müddətdə İnstitutun direktor müavini vəzifəsində çalışıb, hər zaman etimadı doğruldub. 2010-cu ildə o, çoxdan bəri işlədiyi doğma ocağın - AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin edildi. 2014-ci ilin iyununda AMEA-nın müxbir üzvü seçildi. O, həmçinin, İnstitutun nəzdində fəaliyyət göstərən memarlıq və incəsənət üzrə Problem şurasının sədri, Azərbaycan Memarlar İttifaqının İdarə Heyətinin üzvüdür. Ərtegin Salamzadə ali mükafata - Prezident diplomuna layiq görülmüşdür.

Ərtegin Salamzadə həm də pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. O, ali təhsilini başa vurduğu ilk dövrlərdən üzü bəri müəllimlik edib. Əvvəllər əsasən təhsil aldığı Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dərs deyən alim, bir müddət Bakı Xoreoqrafiya Məktəbində, Azərbaycan Universitetində çalışıb. Artıq çoxdan bəridir ki, Memarlıq və İnşaat Universitetinin "Dizayn" kafedrasında pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. Elmlə təhsilin səmərəli əlaqəsini müvəffəqiyyətin əsası hesab edən tədqiqatçı-alim və pedaqoq tədris məqsədilə bir neçə proqram yazaraq nəşr etdirib. Hələ 1995-ci ildə işıq üzü görən "Dizayn tarixi" adlı proqramda bu sahənin tədrisinə dair maraqlı, hətta cəsarətli fikirlər yer almışdı. O dövrdə Azərbaycan təhsilində dizayn tarixi ardıcıl tədqiq edilməmişdi və Ərtegin müəllim proqramın giriş sözündə bunu xüsusi vurğulayaraq bu boşluğu aradan qaldırmağa çalışmışdı. 2017-ci ildə ali məktəblər üçün dərslik - Azərbaycan multikulturalizmi kitabı nəşr edildi. Kollektiv nəşr olan həmin kitabda "Təsviri incəsənət" bölməsinin müəllifi o idi. 2018-ci ildə Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda magistr hazırlığı ilə əlaqədar bir müəllim kimi onun işi daha da çoxaldı. O, magistrlərə də Azərbaycan multikulturalizmindən dərs demişdir.

Onu ən çox düşündürəm məsələlərdən biri də müstəqillik dövründə sənətşünaslığın inkişafı problemləri olub. Müstəqillik dövründə elmdə həm də yeni meyarlar formalaşıb, yeni prinsiplər meydana çıxıb. Onun doktorluğu ümumən Azərbaycan sənətşünaslığının XX əsrdə keçdiyi yola həsr edilmişdi. Lakin müstəqillik dövründə milli sənətşünaslıq məktəbimizin prioritetləri sanki diqqətdən kənarda qalmışdı. Ə.Salamzadə "Azərbaycan sənətşünaslığı müstəqillik illərində" (2012) kitabını nəşr etdirməklə bu sahədəki boşluğu aradan qaldırdı, "Azərbaycan sənətşünaslığı. XX əsr" monoqrafiyası ilə birlikdə milli sənətşünaslıq tarixi və nəzəriyyəsinin ardıcıl mənzərəsini yaratdı. Bir-birini tamamlayan bu iki əsər milli sənətşünaslığın tarixini, inkişaf yollarını əks etdirməklə bərabər, onun həm də "yol xəritəsi"nə çevrildi, elmin sonrakı inkişafı üçün prioritetlər müəyyən etdi.

Bu illər ərzində Ə.Salamzadə çox kitablar yazıb nəşr etdirmişdir. Onlardan "Dizayn və informasiya" (Bakı, 2006), "Tofiq Rəsulov. Şəbəkə sənəti" (İstanbul, 2009), "Akmal Nur. Rəngkarlıq" (İstanbul, 2011), "İçərişəhər Azərbaycan tarixində" (Bakı, 2015), "Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. 1945-2015" (Bakı, 2015), "Azərbaycan və dünya incəsənətində soyqırım mövzusu" (Bakı, 2016), “Türkoloji sənətşünaslıq: problemlər və metodlar" (Bakı, 2016), "Arxitektor Əhməd İzmayıl. Yaradıcılığın dərki" (Bakı, 2019), "Akmal Nurun boyakarlığının dəyərləri və rəmzləri" (Daşkənd, 2019) və başqalarını xatırlamaq olar. Lakin mən bunlardan birinin üzərində xüsusilə dayanmaq istərdim. Bu, 2019-cu ildə işıq üzü görmüş "Azərbaycan incəsənətində Heydər Əliyev obrazı" monoqrafiyasıdır. Kitabın ön sözünün müəllifi AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, millət vəkili, akademik İsa Həbibbəyli, redaktoru görkəmli heykəltəraş, Xalq rəssamı, akademik Ömər Eldarovdur. Kitabda Ulu öndər Heydər Əliyevin rəssamlıq və heykəltəraşlıq sahələrində, eləcə də xalça sənətində yaradılmış bədii obrazlarının əhatəli təhlilləri yer alır. Çoxsaylı şəkillərin əks olunduğu bu kitab sənətşünaslıqda həmin mövzuda olan ilk fundamental elmi əsərdir.

Ərtegin müəllim həm də müxtəlif vaxtlarda qələmə alınmış elmi, elmi-publisistik və ictimai məzmunlu məqalələrin müəllifidir. Respublika mətbuatında və xüsusi buraxılışlarda dərc olunmuş "Prezident İlham Əliyevin mədəni siyasəti", "Prezident İlham Əliyevin obrazı təsviri sənətdə", "Akademik İsa Həbibbəyli və Azərbaycan sənətşünaslıq elmi", "Multikulturalizm ensiklopediyası", "Zirvələr fəth etmiş alim" (akademik Teymur Kərimlinin 65 illiyinə), "Qədim torpağın qədim sənəti" (akademik İsa Həbibbəyli və professor Vidadi Muradovun "Naxçıvan xalçaçılığı: ənənə və müasirlik" kitabı haqqında), "Nuh torpağına səyahət" (akademik Çingiz Qacarın "Naxçıvan - dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri" kitabı haqqında) və başqa məqalələr yüzlərlə elmi məqalə yazmış alimin qələminin elmi-publisistik yönüdür. Ə.Salamzadə ictimai mühitdə fəaldır, həm elm, həm də publisistika sahəsində qələm işlətməyi sevən alimlərimizdəndir.

Bu günlərdə dəyərli tədqiqatçı alim, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Ərtegin Salamzadənin 55 illiyini qeyd edirik. Ərtegin müəllim bu "qoşa beşinə" əsl alimin layiq olduğu tərzdə - beşlərlə gəlib çatıb. Orta məktəb, sonra isə auditoriya otaqlarından pərvazlanan bu 5-lər onun daimi yol yoldaşına çevrilib, yazdığı çoxsaylı kitab və monoqrafiyalardan, proqram və dərsliklərdən, etdiyi məruzə və çıxışlardan, irəli sürdüyü metod və konsepsiyalardan boylanıb. Bu xoş günlərdə üzümüzü yaşından cavan görünən (burada bir "maşallah" deyək) alim dostumuza tutub deyirik: qoşa beşin mübarək! "Əla", bir də "əla"! Sağlıq olsun, biz onun 60, 70, 80 illiyini öz iştirakı ilə qeyd edəcəyik. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Ərtegin Salamzadənin zəhmətsevərliyini, elmə gənclik ehtirası ilə yanaşmasını yaxşı bilirik. Deməli, qarşıda isə onu hələ çox 5-lər gözləyir. Uğurlar olsun!

Xəzər ZEYNALOV

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2020.- 26 avqust.- S.16.