Ata kultunun ədəbi salnaməsi

Yaddaş xatirələr dəfinəsidir...

Dönüb-dolanıb üz tutduğumuz ən doğma sığınacaq yaddaşımızdır. Çünki "mən"imizin ilk vətəni olan uşaqlığımız da, sevgilərimizin rənginin hopduğu gəncliyimiz də, daşdan-daşa dəyən başımıza ağlımızın gəldiyi yetkinliyimiz də öz unudulmaz xatirələri ilə yaddaşda yuvalanıb. Bu xatirələr əzizlərimizin burnumuzun ucunu göynədən itkiləri ilə, yaddaşımıza pərçimlənən doğma qoxularla, gözümüzün önündən asılan tanış siluetlərlə yanaşı, bəzən də ürəyimizin gələcəyi kəsən qırışları, könlümüzün dərin çapıqlarıdır. Alman yazıçısı Jan Pol Fridrix Rixterin dediyi ilə razıyam ki, yaddaş bizi heç kəsin qova bilməyəcəyi yeganə cənnətdir. Yaddaş xatirələrimizin dəfinəsidir. Elə buna görədir ki, nə vaxt üz tutmağımızdan asılı olmayaraq oradan əliboş dönmək riskimiz sıfıra bərabərdir. Xatirələri oyadıb danışdırmaq az qala hamının bacaracağı bir işdir. Lakin o xatirələri çözələyib sözə gətirmək istedadı hər kəsə nəsib olmur.

Görkəmli yazıçı-publisist Əli İldırımoğlu uzun illər boyunca öz doğmaca xatirələrini xalqın dipdiri yaddaşına çevirmək zəhmətinə qatlanaraq memuar ədəbiyyatının əvəzsiz örnəklərini yaradıb. Ən diqqətçəkən məqam odur ki, yazıçı qələmə aldığı xatirə-romanlarda xalqın ən sadə, tanınmayan nümayəndələrinin keçdiyi kişilik məktəbinin öyrətdiklərini, üzü unudulmağa doğru gedən mərdanəlik, halallıq dərslərini gələcək nəsilə çatdırmaq kimi böyük bir missiyanı üzərinə götürüb. Əli İldırımoğlunun yazıçı böyüklüyü ondadır ki, o, şəxsən özünə və özününkülərə millətin keçmişinin prizmasından yanaşaraq bu xatirələri xalqınkılaşdırmağı bacarıb. Yazıçının küll halında bütün yaradıcılığında biz varıq - yüzillərə söykənən milli adət-ənənələrimiz, dünənki keçmişimiz, bugünkü yaşantılarımız və gələcək aqibətimizlə...

"Mənim rəncbər atam": sadəliyin aliliyi bədii təqdimatda

Bu yaxınlarda dünyasını dəyişmiş qocaman yazıçı "Mənim rəncbər atam" romanını hələ illər öncə yubileyi münasibətilə yazı hazırladığım zaman şəxsən özü hədiyyə etmişdi. Sözügedən xatirə-romanı elə həmin vaxt oxusam da, haqqında geniş bəhs etmək fürsətim olmamışdı. Atamı uzun sürən xəstəlikdən sonra itirdiyim bir dövrdə oxuduğum, ataya pərəstiş səviyyəsində sevginin ifadə olunduğu bu möhtəşəm bədii salnamə, kövşən ətirli, başdan-başa tanış nisgilli xatirələrin rayihəsinin duyulduğu bu roman məni elə o vaxt da kövrəltmişdi, aradan uzun illər keçdikdən sonra yenidən vərəqlədikdə indi də tamam fərqli rakurslardan boğazımda qəhər düyünlənməsinə səbəb oldu...

Əli İldırımoğlunun bu xatirə-romanı soy-kökə, əcdadlara pərəstişin qələmə alındığı sadəcə avtobioqrafik əsər deyil, bütövlükdə ata dininə tapınmağın bədii tərənnümüdür. "Mənim rəncbər atam" təkcə yazıçının atası rəncbər İldırım kişinin ömür salnaməsi olmaqla qalmayıb, bütövlükdə xalqımızın genetik yaddaşında yaşayan böyük anlamda kişilik, halallıq, düzlük "kodlar"ının tək-tək deşifrələndiyi ATALAR KİTABIdır. Müəllif də atası İldırım kişinin timsalında yavaş-yavaş ilğıma çevrilən millətimizin kişilik keçmişini az qala ağlaya-ağlaya yazıb. Bunu keçmişin əlçatmazlığının verdiyi çarəsizlik və nisgil hissi ilə qələmə aldığı hər cümlədə, hər abzasda sezmək mümkündür. Çünki bəzi itkilər təkcə evdən olmur, eldən olur. Mərhum yazıçı özü bunu illər öncə ilk müsahibəmizdə də yana-yana dilə gətirmişdi:

"...Atamın üstündən həmişə kövşən iyi gələrdi. Mənə bu rayihə qədər təsir edən ikinci ətir yoxdu. Atam son dərəcə halal, yüz sözdən birini danışan, kəndin ağır oturub batman gələn, qan yatışdıran ağsaqqalıydı. Onun yalan, qeyri-dəqiqlik, etibarsızlıq haqqında anlayışı yox idi. Bax, bütün bunlara görə onunla fəxr edirəm, haqqında kitab yazmışam. Ona görə yox ki, külli-aləmdə təkcə mən canıyanan çıxmışam və ya atama hamıdan çox fanatik ehtiram göstərirəm. Əsla! Bunun bir sirri də odur ki, yurd-yuvalarımızda, el-obalarımızda, qüdrətdən səngərli qalalı dağlarımızda o cür mötəbər kişilərin sayı azalır, seyrəlir, yoxlaşır..."

"Mənim rəncbər atam"la yaxından tanış olduqca görürsən ki, yüksək təhsil sahibi olmadan da, universitet bitirmədən də insanlıq, halallıq, saflıq və kişilik məktəbini təbiri caizsə, "qızıl medalla bitirmək" mümkünmüş. Qızıl adam olmaq üçün heç də qızıl-qırmızı diplomlara da ehtiyac yoxmuş...

Əli İldırımoğlu əsər boyu oxucunu özünün xatirə dolambaclarında gəzdirdikcə bir tərəfdən xalqımızın belə bir keçmişə sahib olduğu ilə fəxr edirsən, bir tərəfdən də düşünürsən ki, əcəba doğrudanmı, atalar demişkən, o cür ağsaqqal, təpərli, zabitəli, xarakterli, mötəbər, bir elin and yerinə çevrilən yaxşı kişilər yaxşı atlara minib getdilər?!. Aydınlıq səmada şaxıyan qəfil ildırım kimi qısa müddətə görünüb yox oldular?.. O hansı zaman idi? O itmiş çağın sorağı ilə hara üz tutaq ki?.. Qonşunun xahişi ilə ona kömək üçün verdiyi atının ifrat yüklənməkdən belinin sərpməsi ilə bircə həftədəcə ölüb itlərə yem olmasının dilxorçuluğunu içində yaşayıb "atımızı itirmişik, adamlığımızı ki itirməmişik" deyə bilən bir kişinin zamanı idi onda...

Evin bazarlığı üçün verdiyi "bir şax yüzlüyü" itirən yeniyetmə övladına güldən ağır bir şey deməyən ata, oğluna sadəcə ani diqqətsizlikdən qayalıqda başından düşən "əzik dimdiyi olan köhnə papağa" görə sözün bütün mənalarında elə İldırım kimi gurlayır: "...Səhər tezdən, ala qaranlıq yerindən durub, gedib papağını taparsan! Tapmasan, bu evə qayıtma! Mənə sənin kimi oğul lazım deyil! Bu gün papağını itirən, sabah namus-qeyrətini itirər!" Və bu sözləri eşidən yeniyetmə oğulun sübhün gözü çırtlar-çırtlamaz yerindən qalxıb sabahın alatoranında papağını qayalıqdan axtarıb tapdığı dövr idi onda. Belə bir kişinin oğlu üçün də "ana üzü görmədiyindən bütün mehr-məhəbbətini bağladığı atasının incik, küskün davranışı, bircə tərs baxışı ən ağır cəza idi..."

Zaman - kişinin verdiyi sözün hökumətin möhürlü kağızından daha etibarlı hesab olunduğu, dediyi "sən öl" kəlməsinin müqəddəs "Quran" andına bərabər tutulduğu, yüzbaşı Əmrah kimi igidlərin "uf" demədən Vətən üçün öldüyü, qadının yad gözdən, kəm nəzərdən uzaq tutulub baş tacı edildiyi, qan düşməninin taleyi iki dodaq arasından çıxan ifadəyə möhtac olduğu vaxt "görmədim, bilmirəm" deyilib ilahi ədalətə həvalə olunduğu, qapısının halalca malını çırpışdıran oğrunun ailəsinə, uşaqlarına görə bağışlanıldığı, alver zamanı artıq verilən əlli manatın "mən halal qazancıma haram qata bilmərəm" deyib də hansısa daşın üstünə ehtiyacı olan kimsə üçün qoyulduğu, bir tərs baxışı qüruruna sığışdırmayıb qonaq olduğu evin qışın qan donduran sazağında tərk edildiyi, Qarabağda ali məktəbdə oxuyan və qıtlıq çəkən oğluna ərzaq göndərmək üçün Laçının qurşağa çıxan qarında əl-ayağını ayaz apara-apara atın belində tam bir gün yol gedildiyi, bütün yaxşılıqların Allah rizasını qazanmaq üçün edildiyi, bir dəfə kəsilən duz-çörəyin haqq-salamının və daha nələrin, nələrin... heç unudulmadığı zamanlar idi onda. Qısası, İldırım kişinin və ildırım kişilərin etalon dövrü idi...

Yazıçı Əli İldırımoğlu bu misilsiz xatirə xəzinəsini doğmaca dilimizin az qala unudulmaqda olan capcanlı idiomatik ifadələri, duzlu frazeoloji ibarələri, xalqın minillik saxlancından çıxarıb təqdim etdiyi atalar sözü və məsəlləri, ruha məlhəm xəlqi intonasiyası ilə yaddaşımıza pərçimləyir. Bir daha unutmamaq və ibrət dərsi almaq şərti ilə...

Həqiqətə "fransız qalanlar" üçün "Mənim rəncbər atam" fransız dilində...

"Mənim rəncbər atam" xatirə-romanının üstün məziyyətlərindən biri də illərlə xalqımızın erməni terrorçuları tərəfindən məruz qaldığı müsibət və soyqırımların real, tarixi obrazların dili ilə gələcəyə çatdırılmasıdır. Ötən əsrin əvvəllərində yazıçının əmisi, yüzbaşı Əmrah da erməni daşnaklarına qarşı aparılan mübarizədə şəhid olmuşdu. Ta o zamandan bu iki qardaşdan biri - igid Əmrah dəliqanlı təbiəti, qorxmazlığı ilə Zəngəzur elinin ümid yerinə çevrilmişdisə, sakit, zəhmli, mötəbər İldırım kişi isə öz mənəvi təpəri və əsl kişi xarakteri ilə hallalıq ehramı kimi qəbul edilirmiş.

Bu günlərdə erməni xislətinin bütün rəzil yönlərinin açıldığı "Mənim rəncbər atam" xatirə-romanı fransız dilində nəfis tərtibatla işıq üzü görüb. Əsəri fransız dilinə tanınmış tərcüməçi-yazar Şain Sinaria tərcümə edib. Kitabdakı illüstrasiyaların müəllifi mərhum rəssam Şahpələngdir. "Mənim rəncbər atam"ın fransız dilinə tərcüməsi müasir dövrün tələbləri baxımından aktuallıq kəsb edir.

Romandakı erməni obrazı özü xəstə təfəkkürlü xalqının quldur nümayəndələrinin iç üzünü ifşa edir. Bərgüşad çayının sol sahilindəki Köhnə Balahəsənli kəndinin 1918-ci ildə erməni daşnakları tərəfindən tamamilə yandırılandan sonra qalan xarabalığını görən erməni alverçisi özü məcburən həqiqətə fransız qalanların riyakar siyasətini etiraf etməli olur: "...Bu işlərin hamısını eliyən o gorbagoruna olan Andronikdi. O Andronik kimi şondığalar əllərini musurmanların qanına batırıb sonra da gedib Pransada, Amerikada ağlayıb haray-həşir salırlar ki, bizə qırıb genosidinə eliyirlər. Pransada, Amerikada oturan bəzinə-bəzinə başınaboşlar da bilmirlər ki, qazanda qaynayan nədi, qablarını uzadırlar ki, bir çömçə də burasına qoy. Hayıpına ki, Amerikada, Pransada Andronik kimiləri nə yalanı danışsın, inanırlar..."

"Mənim rəncbər atam" əsərinin fransız dilində nəşr olunması qazanda nə bişdiyini bilmədən yalan tirajlayanlara da tutarlı ədəbi cavabdır. Son dönəmlərdə ərazi bütövlüyümüzün bərpası istiqamətində apardığımız haqq savaşında həqiqətlərə "fransız qalaraq" özünü "görməyən, eşitməyən və danışmayan üç meymun"un yerinə qoyanlar üçün "Mənim rəncbər atam"ın fransız dilində nəşri həm də informasiya cəbhəsində apardığımız mübarizədə əlavə üstünlüyümüzdür.

***

Folkner yazırdı:

"Xalqın maddiləşmiş yaddaşı yalnız onun ədəbiyyatıdır. Bu mənada, ədəbiyyatı xalq yaratmır, ədəbiyyat xalqı, milləti yaradır". Bu aspektdən yanaşsaq, yazıçı Əli İldırımoğlunun yaratdığı ədəbiyyat həm də xalqın genetik yaddaşındakı milli məziyyətləri yazıb-yaşadaraq gələcək nəslə ötürmək missiyası ilə haradan boy qaldırıb haraya getməli olduğumuzu, millət olaraq milli etalonlarımızı unutmamaq adına yol xəritələrimizdən biridir. Yolumuzu çaşmamaq ümidi ilə...

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2020.- 16 dekabr.- S.15.