Xalq şairi Məmməd Arazın irsinin tədqiqinə
mühüm töhfə
Bölməsinin İncəsənət,
Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyatşünaslıq
şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent Ramiz Qasımovun "Milli yaddaşın məhək
daşı: Xalq şairi Məmməd Araz" adlı
monoqrafiyası böyük şairimiz Məmməd Arazın
irsinin öyrənilməsinin müxtəlif aspektlərinin təhlili
istiqamətində mühüm addımdır.
Uğurlu
əmək fəaliyyəti ilə yanaşı, möhtəşəm
yaradıcılıq yolu keçən Məmməd Araz XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatında silinməz izlər qoymuşdur. Akademik
İsa Həbibbəylinin elmi redaktorluğu ilə işıq
üzü görən tədqiqat əsəri "Məmməd
Araz dünyası elmi-ədəbi yaddaş
işığında" adlı ön sözdən,
giriş, 2 fəsil nəticə və ədəbiyyat
siyahısından ibarətdir.
Monoqrafiyanın birinci fəsli "Xalq şairi Məmməd
Arazın yaradıcılıq qayəsi" adlanır. Fəslin
adından da göründüyü kimi, Ramiz Qasımov
şairin yaradıcılığındakı əsas məqsədə
diqqət çəkmiş, şeir və poemalarındakı
qayənin açılmasına xidmət edən
araşdırmalarını ətraflı şəkildə
şərh edərək elmi ictimaiyyətə, həmçinin,
geniş oxucu kütləsinin ixtiyarına vermişdir. Bu bölmədəki istər
yarımbaşlıqların, istərsə də müəyyən
başlıqlar altında təqdim olunan məqalələrin
adları da konkret fikrə sahib olmaq baxımından əhəmiyyətlidir.
Belə ki, "Xalq şairi Məmməd Arazın
yaradıcılığında milli düşüncə və
vətəndaşlıq ideallarının təcəssümü",
"Xalq şairi Məmməd Araz
yaradıcılığında milli xarakter problemi", "Məmməd Arazın
yaradıcılığında daş obrazı və onun bədii
estetik məzmunu" kimi yarımbaşlıqlar daxilində
biz həm də "Məmməd Araz
yaradıcılığında Vətən mövzusu və
milli istiqlal motivləri", "Məmməd Araz
yaradıcılığında Naxçıvan", "Araz
mövzusu milli istiqlal ədəbiyyatının konseptial məsələsi
kimi" fərqli istiqamətli elmi yanaşmaları
görürük.
Monoqrafiyanın
II Fəsli "Məmməd
Araz yaradıcılığının sənətkarlıq
xüsusiyyətləri" adlanır. Bu fəsildə
Məmməd Araz yaradıcılığının
mövzu-məzmun xüsusiyyətlərindən, şairin
yaradıcılığında lirik tema kimi əks olunan
sevginin aliliyindən, dahi şairin
yaradıcılığında özünəməxsus yer
tutan fəlsəfilik və onun poeziyasının dil-üslub
xüsusiyyətləri kimi məsələlərdən bəhs
olunur.
İlk
olaraq vurğulanır ki, Məmməd Araz yaradıcılığında vətən
mövzusu özünəməxsus yer tutur. Doğrudan da, tədqiqatçının
bəhs etdiyi bu mövzu, həm ali, həm
də günümüz və hər dövr üçün
aktualdır. Monoqrafiyada şairin vətəninə
bağlılığı, doğma torpağı vəsf etmə
imkanları konkret nümunələrlə şərh olunur.
Qeyd olunur ki, Məmməd Araz yaradıcılığında
Azərbaycançılıq ideyasının kökündə
vətəndaşlıq mövqeyi dayanır. Bu
ideyanın məqsədi çoxmillətli Azərbaycan
xalqının birləşməsi və demokratik yolla
inkişaf etməsinə zəmin yaradan dəyərlər
sistemini formalaşdırmaqdır. Məmməd
Araz lirik şairdir. Onun yaratdığı
poetik nümunələrdə olan doğmalıq və
harmoniya insanı valeh edir. Şeirlərində
incə hisslərlə birlikdə məğrur bir ruh da təsvir
olunub. Bu, Məmməd Arazın vətəninə,
elinə olan məhəbbəti ilə bağlıdır.
Məmməd Araz şeirlərində xalq sevgisi, vətən
sevgisi ön plandadır. Vətənini, millətini sevən bu
geniş qəlbli şairin yaradıcılığını
təhlil etmək çox çətin məsələdir.
Ancaq müəllifin bölgüsü və
klasifikasiyası qeyd etməyimizə imkan verir ki, tədqiqatçı
bu çətin işin öhdəsindən uğurla gəlməyi
bacarıb.
Tədqiqatçının seçdiyi nümunələr
bir daha Məmməd Arazın qələmlə deyil, ürəyi
ilə yazdığını elan edir. "Azərbaycan
deyiləndə ayağa dur ki, Ana yurdun ürəyinə toxuna
bilər..." - misraları da Məmməd Arazın vətəninə
olan tükənməz sevgisinin, dərin
sayğısının parlaq təzahürüdür.
Tədqiqatçının
oxucu mərkəzli vətəndaşlıq mövqeyində
nümunəvi oxucu Məmməd Arazın poeziyasını
sanki nəhəng bir səhnədən seyr edir, müxtəlif obrazların
dili ilə danışan şairə tədqiqatçı da
qoşulur. Şair düşünür, ağlayır və
bəzən də gülümsəyir....
Məmməd Araz humanist şairdir. O, əsərlərini nəhəng
bir kürsüdən kodlayır. Bu sistemə
ikili kodlama deyilir. Son dönəmlər biz
bunu Umberto Ekoda görürdük. Ancaq Onun yaradıcılığı sadə xalq nümayəndəsi ilə birlikdə elitar təbəqəyə
də xitab edəcək gücdədir. Vurğulayaq
ki, cərəyanlardan gələn kodlamalar hər iki şairdə
fərqlidir. Parelellik sadəcə
müraciət şəklindədir. Onun "Nənəmin
kitabı", "Ata ocağı", "Neftçilər",
"Çoban çörəyi, çoban ürəyi",
"Fəhlə süfrəsi", "Fəlsəfə
müəllimi", "Bir qələm əhlinə məktub", "Rəisin yaltaq qonşusu"
kimi şeirləri bu qəbildəndir.
O,
yaradıcılığında xalqın dərdlərini,
sevincini əks etdirməklə yanaşı, millətinin
övladlarını tərbiyələndirəcək, onlara gələcək
həyatlarında istiqamət verəcək əhəmiyyətli
fikirlərlə çıxış edib. Tədqiqatçı
da Məmməd Arazın bu qəbildən olan şeirlərini
xüsusi diqqətlə seçib ayırıb.
Ramiz
Qasımov monoqrafiyasında mövzu-məzmun
başlığı altında bu kimi fikirlərə diqqət
çəkir: "Ümumiyyətlə, Xalq şairi Məmməd
Araz özünün vətən məzmunlu şeirləri, əsərləri
ilə azərbaycançılıq məfkurəsinin təbliğinə
və Azərbaycan istiqlalına görkəmli xidmət
göstərmiş əbədiyaşar sənət
adamıdır. Onun "Ayağa dur Azərbaycan" kimi şeirləri 90-cı
illər Azərbaycanın milli müstəqillik uğrunda
apardığı mücadilə
dönəmində böyük mənəvi güc rolunu
oynayıb". Qeyd edək ki, Məmməd Araz yaradıcılığı
bu gün üçün də aktualdır. Onun "Ata millət,
ana millət ağlama", "Bizi vətən
çağırır", "Bu millətin dərdi-səri”,
"Ulu şahım, qılıncına söykənim"
şeirləri vətənçilik konsepsiyasını
müfəssəl şəkildə özündə əks
etdirir. Bu kontekstdə Ramiz Qasımov yazır: "Xalq
şairi Məmməd Arazın yaradıcılıq aləmində
Vətən mövzusunu Vətən-vətəndaşlıq-vətənpərvərlik
konseptual üçbucağında təsvir etmək daha
doğru olar".
Məmməd
Arazın ən çox müraciət etdiyi mövzuları
sistemləşdirən alimin tədqiqatına əsasən bu
ardıcılıq belədir: 1. Vətən mövzusu -
"Vətən mənə oğul desə nə dərdim,
Mamır olub qayasında bitərdim. 2. Vətən
dağlarının vəsfinə dair - "Tanrım məni, məndən
qopar qoş məni dağ küləyinə". Yaxud "Mən uca dağlara babam demişəm,
Ərköyün balayam dağlar yanında". 3. Araz həsrəti
-
Bu gecə
yuxumda
Arazı gördüm,
Arazı
bəxtindən
çox
razı gördüm.
Qeyd edim ki, onun "Eyfel qülləsində"
şeiri də bədii cəhətdən çox
maraqlıdır. Məmməd Araz Parisdə belə "dərdini unutmur",
öz xalqını düşünür:
Eyfel
qülləsindən
dünyaya
baxdım,
Analar
körpəli
göründü
bu gün.
Eyfel
qülləsindən
Senaya baxdım,-
Arazlar
körpülü
göründü
bu gün.
4.
Doğma Naxçıvanına sevgi... Ramiz Qasımov yazır: Məmməd Arazın "Naxçıvan albomu",
"Bizim bu günümüz", "Mənim
Naxçıvanım" (ssenari), "Arpaçayın
aşıb-daşan nəğməsi", "Dağ
çayının nəğməsi" kimi publisistik məqalə
və ssenarilərində Naxçıvanın dünəni və
bu günü, şanlı gələcəyi təsvir olunub. "Naxçıvan albomu" əsəri şairin
bir ziyalı olaraq böyüyüb, boya-başa
çatdığı Naxçıvan haqqında
yazdığı ən irihəcmli və həm də ən
sanballı əsəridir. Bu əsərdə
Naxçıvanla bağlı tarixi düşüncələrdən
başlayaraq müasir gününə qədər
keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salınır,
xüsusilə məşhur əfsanə təşkil edən
Dağyunus haqqındakı folklor mətnindən qaynaqlanaraq
Naxçıvanın müəllifin müasiri olduğu
gündəki problem, qayğı və
narahatlıqlarını dilə gətirir, onu ictimaiyyətin
diqqətinə gətirərək həllinə bir ziyalı
köməyini, bir övlad-vətəndaş töhfəsini
verməyə çalışır". Ramiz
Qasımov monoqrafiyasında vurğulanan köklərdən,
genetikadan qopub tökülən folklor, kult, fəlsəfə
kimi mövzulara monoqrafiyda geniş yer verib.
Yaxşı
bax, hər qara
qayanın,
dağın,
Dibi Zərdüştlərin
ocaq
yeridir.
O gündən
üstündə
ana
torpağın
Qalan min
yağının
ləpirləridir.
5. Sevgi, məhəbbət
mövzusunun əsrarəngizliyi və qeyri-adiliyi...
İlahi
qəlbimə
bir sevgi
göndər,
İlahi
yazıqdır
məni
sevənlər!
Yaxud:
Sən məni
sevsəydin...
sevsəydin
əgər...
Kim olub bəxtiyar
quru
ad ilə.
Həyatda "ürəkləş",
"sevləş" demirlər,
Ayaqlaş deyirlər
bu həyat ilə.
Şairin çağdaş Azərbaycan poeziyasını daha da zənginləşdirmiş, dərin fəlsəfi məzmunlu lirikası haqqında geniş bəhs edən tədqiqatçı yazır "Məmməd Araz yaradıcılığında İnsan. DÜNYA VƏ ZAMAN yeni anlam kəsb etdiyi kimi, yeni dərk-qavram da qazanır və adi sematik mənasından mücərrəd fəlsəfi mənaya yüksəlir". Nümunə olaraq tədqiqatçı "Dünya sənin, dünya mənim", "Mənli də, mənsiz də bu dünya vardı", "Dünya düzəlmir", "Sual-cavab", "Bu şeytanlar", "Göy altında, yer üstündə" şeirlərini sadalayır. Və nəticə olaraq vurğulayırq ki, "Beləliklə, insan taleyi, bu dünyadakı vəzifəsi, doğuluş varlıq hikməti və s. kimi məsələlər, fəlsəfi-ictimai problemlər Xalq şairi Məmməd Araz yaradıcılığının nüvəsində dayanaraq onun irsinin fəlsəfi qayəsini təşkil edir".
Monoqrafiya bir çox dəyəri özündə
ehtiva edir. Bu səbəbdən qeyd edə bilərik ki,
"Milli yaddaşın məhək daşı: Xalq şairi
Məmməd Araz" geniş oxucu auditoriyasına təqdim
üçün son dərəcə önəmli mənbədir.
Müəllifə gələcək tədqiqatlarında
uğur arzu edir, belə gözəl monoqrafiyanın ərsəyə
gəlməsi səbəbiylə bütün Məmməd
Araz sevərləri təbrik edirəm!
525-ci qəzet.- 2020.- 9 dekabr.- S.19.