Xalq musiqisinin fədakar və unudulmaz bilicisi

Görkəmli musiqiçi Faiq Çələbinin əziz xatirəsinə

Bir neçə ay bundan öncə Sankt-Peterburqdan gələn kədərli xəbər Azərbaycanda dərin hüznlə əks-səda tapdı. 30 iyul 2020-ci ildə yaradıcılıq potensialının çiçəklənmə dövründə məşhur alim-etnomusiqişünas, böyük musiqiçi, muğamın misilsiz bilicisi və tədqiqatçısı Faiq İbrahim oğlu Çələbiyev (Çələbi) vəfat etdi.

Rus elminin görkəmli xadimləri öz həmkarları - sənətşünaslıq doktoru, Rusiya İncəsənət Tarixi İnstitutunun folklor bölməsinin baş elmi işçisi, habelə A.İ.Gertsen adına Rusiya Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru haqqında nekroloqlar imzaladılar.

F.Çələbi son 30 ildə Rusiyanın mədəniyyət paytaxtında yaşayıb işləməsinə baxmayaraq, məqalələri, həmkarları ilə görüşləri və simpoziumlarda iştirakı ilə Azərbaycanın elmi üfüqündə bu və ya digər dərəcədə iştirak edirdi. Buna görə də Azərbaycan ictimaiyyəti - dostları, sinif yoldaşları, Faiqin parlaq istedadının pərəstişkarları dərin təəssüf və kədər hissi ilə xatirələrini, itkinin ağrısını bölüşür, yaxınlarına başsağlığı verir və bu itkini dərindən yaşayırlar.

Faiq Çələbini uzun illərdir tanıdığıma görə ona ruhən yaxın insanların xatirələrini toplamaq, bu musiqiçi və alimin xatirəsinə işıq tutaraq xəyali bir xatirə məclisi yaratmağı qərara aldım. Gedən insanın gördüyü işlərin dəyərini və əhəmiyyətini dərk edərək bununla ona ölməzliyin qapılarını açırıq... Faiq Çələbiyevin ölüm xəbərini Peterburqdakı həmkarı Nailya Almeevadan aldım. Baş verənləri nə qədər ağır keçirdiyimi görüb, o anda gözlənilmədən səslənən sözləri dedi. “Hamımız öləcəyik. Bu itki nə qədər böyük olsa da, Faiqin xoşbəxt insan olduğunu düşünmək lazımdır. Peterburqdan gələn hər hansı bir tarzənin elmlər doktoru və professor ola biləcəyini düşünün. Bir musiqiçi kimi də tələb olunurdu. Ondan sonra səs yazıları qalıb. O, muğamın quruluşu və Koroğlu haqqında bir kitab yazaraq həyatının işini tamamladı. Sevdiyi işlə məşğul olurdu, onu təkcə Azərbaycanda və Rusiyada deyil, xaricdə də tanıyırdılar. Və nəhayət, artıq yaşa dolmuş bir vaxda ata oldu, özündən sonra varis qoydu! Bu arzusu da gerçəkləşdi”.

Yəqin ki, Nailə fəlsəfi nöqteyi nəzərdən haqlıdır. Ancaq çox gözəl şəkil alınır. Unutmaq mümkündürmü ki, bu “xoşbəxtliyin” qiyməti - çətinlik və məhrumiyyətlərin illəridir, mübarizə həyat üçün deyil, bədxahlarla ölümə aiddir (bunlarsız necə edə bilərsiniz!), prinsiplərinizdə güzəştə getmək, bütün həyatınızı iki yerə bölünmüş bir ürəklə yaşamaq lazımdır.

Və vətəndə qiymətləndirilməməyin ağrısı? Hətta uğur qazananda və ondan uzaq düşəndə belə (mühacirlərdən hansı bu acı ilə tanış deyil?) bunu yaddan çıxarmaq olmaz.

F.Çələbinin “parlaq” (kənardan göründüyü kimi) karyerasının fenomeninin anlaşılmasına yaxınlaşmaq üçün taleyin ona göstərdiyi marşrutu izləyəcəyik: fərqli bir baqaj və yeni səyahət yoldaşları ilə hər il təkrarlanan Şəki-Bakı-Sankt-Peterburq marşrutu ilə...

Faiq uşaqlıqdan bəri ən səciyyəvi iki xüsusiyyətini - canlı musiqi qabiliyyətini və bilik üçün susadığını göstərmişdir. Bacılarından birinin dediyinə görə oğlan bütün fənlərdən əla oxuyurdu, əgər birdən dörd qiyməti alardısa, bu, uşaq üçün ciddi faciəyə səbəb olardı. F.Çələbinin musiqi qabiliyyəti anasından ona miras qalıb. Musiqiyə olan məhəbbət isə adətən olduğu kimi, sevimli nəvəsinə layla və bayatı oxuyan çox mahnı bilən nənənin mahnılarından başlayıb. Babası Məşədi Yusif Əfəndiyev muğamların vurğunu və toplayıcısı (!) idi. Faiq məhz onun kolleksiyasında babası tərəfindən evdəki maqnitofona yazılmış muğam sənətinin korifeyi olan Qurban Primovun lent yazılarını aşkar etmişdir.

Göründüyü kimi, uşağın musiqi obrazına ciddi münasibət də babasının tövsiyələri ilə başlayıb. Faiq böyüyüb əlində tar tuta bildikdə Şəkinin ən məşhur müəllimlərindən ikisi (!) evə gəlməyə başladı: tarzənlər İbad Salmanov və Məhərrəm İsmayılov. Faiq özü xatırlayırdı ki, o, hər bazar günü saat 2-də ayaqyalın şəhərin mərkəzi meydanına muğamı dinləmək üçün qaçırdı. Bu vaxt səsgücləndiricilərlə bütün Azərbaycana məlum olan “Muğam saatı” verilişini yayımlayırdılar.

Faiqin dostları onun valideynlərinə və doğma yurda mehriban münasibətini bilirdilər. Bu məhəbbət onun ifa etdiyi muğamlarda bu cür əks-səda doğurmuş mənəvi dəyişməzliklərdən biri idi.

Oğlunu mühəndis görmək istəyən atasına olan ehtiram F.Çələbiyevi 4 il oxuduğu Neft və Kimya İnstitutuna apardı, sonra isə öz peşəsinin yolunu tutdu.

Bilikləri dərketmə işində ardıcıl və prinsipial olaraq Faiq əvvəlcə musiqi məktəbinə daxil olmağı və not savadını mənimsəməyə başlamağı zəruri hesab etdi. Burada Bəhram Mansurovda oxuyur, eyni zamanda yaşlı nəslin nümayəndəsi olan Məşədi Məlik Mansurovdan (müəlliminin əmisi) da dərs alır.

Peşəkar musiqiçi olmağı qarşısına məqsəd qoyan Faiq müxtəlif ustadlardan öyrənmək fürsətini əldən vermir. Muğam sənətinin başçıları Əhmədxan Bakıxanovla Bəhram Mansurov arasındakı sərt rəqabəti bilən Faiq muğam ifaçılığının dərin sirlərini öyrənmək üçün hiyləgər taktiki manevrlər axtararaq hər ikisinin də dərslərinə gedirdi.

Çələbiyevin dərs almadığı sənətkarlar var idi, buna baxmayaraq alətə müraciətin incə xırdalıqlarını onlardan olduğu kimi əxz edirdi. Məsələn, o zaman Faiq kumiri istedadlı tarzən Hacı Məmmədovun mizrabla simlərə toxunma üsulunu parlaq şəkildə mənimsəmişdi. F.Çələbiyevin gözəl eşitmə duyumu və zəngin hafizəsi ona yaşlı nəslin muğam ifaçılarının üslub elementlərini öyrənmək və ifa etmək, həmçinin valları və lent yazılarını dinləmək imkanı verirdi.

F.Çələbiyev biliyə can atmaqda çox tələsirdi və vaxtını boş yerə itirmək istəmirdi. Faiq Neft Kimya İnstitutunu bitirməmiş Asəf Zeynallı adına musiqi texnikomuna daxil olmaq üçün (Azərbaycan Milli Konservatoriyası nəzdində Musiqi Kolleci) musiqi məktəbini tərk edir. Oranı qurtarmamış, daha doğrusu, məktəbin o vaxtkı direktoru V.Adıgözəlovun köməyi ilə konservatoriyaya köçürülür.

F.Çələbiyevin istedadını dəyərləndirən, əlindən gələni edən anlayışlı və xeyirxah insanlar ona dəstək idilər. Bu, Sankt-Peterburqda (o zaman Leninqradda), Faiqin Leninqradda aspiranturaya müraciət etdiyi zaman baş verdi. Qanuna görə onu qəbul etməməli idilər, çünki aspirantlar üçün yaş həddi 35-ə kimi idi. Faiqin isə 37 yaşı var idi. O zaman folklor bölməsinin müdiri olan V.A.Lapinin mənə danışdığı kimi, bu şöbənin bütün əməkdaşları öz elmi potensialını nümayiş etdirən istedadlı gəncin hüququnu müdafiə etməyə, aspiranturada təhsilini davam etdirməyə başladılar.

Lakin, xronologiyanı pozmayaq və 1980-ci ilə qayıdaq.

F.Çələbiyev Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına köklü bir musiqiçi kimi gəlmiş, onun çiyinlərində respublikanın aparıcı kollektivlərində işləmək təcrübəsi olmuşdur. Tanınmış bəstəkar Səid Rüstəmovun sinfinə daxil olaraq tar ifaçılığı ilə yanaşı hörmətli ustaddan folklorşünaslıq dərsləri də alırdı.

Faiq S.Rüstəmovun məşhur mahnı, rəqs, rəng məcmuələrini yaxşı öyrənmişdi, buna görə də müəllimlə folklor toplama üsulları haqqında söhbət aparırdı.

Faiqin bütün ömrü boyu minnətdarlıqla xatırladığı ikinci müəllim Ü.Hacıbəyovun Azərbaycan məqamları ilə əlaqəli tədqiqatının davamçısı olan görkəmli nəzəriyyəçi onun Azərbaycan xalq musiqisindən müəllimi Məmmədsaleh İsmayılov idi. Təsadüfi deyil ki, F.Çələbi sonrakı əsərlərində özünü böyük qurucumuzun “mənəvi nəvəsi” adlandıracaqdır. Bu zəncirdə olan ata, özü Ü.Hacıbəyovdan təhsil alan Faiqin müəllimi M.İsmayılov idi.

Mən də Faiq Çələbiyevlə bizim konservatoriyada tanış oldum. Musiqi tarixi kafedrasının müəllimi olaraq Azərbaycan folkloruna heyran qalmışdım. Tanınmış alim B.Hüseynli ilə birlikdə biz mümkün qədər çox gənci onun öyrənilməsinə cəlb etmək və folklorsevərlər dərnəyini təşkil etməyi düşünürdük. Sadəlövh? Çox. Bir az gülməlidir. Lakin o zaman 80-ci illərin əvvəllərində xalq yaradıcılığının öyrənilməsi məsələsi indiki qədər vüsət almamışdı və bizim ideyamız aktual idi. Mən günü və saatı qeyd etdiyim elanı asdım və bir növ tələbə elminin beşiyi olan səsyazma otağında həvəskarları gözləməyə başladım.

Çağırışıma ilk cavab verən F.Çələbiyev oldu. Otağa girib ətrafa boylandı və soruşdu: “folklorsevərlər dərnəyinin iclası burada keçirilməməlidir?” Əfsus, - mən dedim, - bizim cəmi iki nəfərimiz var”. Görüşdük, danışdıq. Bu qəribə tələbə artıq təcrübəli folklorçu kimi məni yoxlamağa qərar verdi və mahnılarımızdan hansının Azərbaycan mahnısı hesab etdiyimi soruşdu. Cavabım “Bəri bax” oldu, hansı ki, onun nöqteyi-nəzərindən düzgün idi. Bu, bizim Azərbaycan mahnılarının xüsusiyyətləri haqqında məsələnin müzakirəsinə həsr edilmiş ilk “iclasımız” oldu. Uzun illər davam edən dostluğumuz ərzində bu cür müzakirələr və fikir mübadiləsi aparmışıq. Qarşımdakının adi bir tələbə deyil, peşəkar muğam və folklor bilicisi olduğunu başa düşdüm, tapıntılarımı, sahə qeydlərimi sevinclə onunla bölüşdüm. Biz saatlarla dinlədik, onları müzakirə etdik.

Düşünürəm ki, bu tələbəyə nəisə öyrətməyə müyəssər oldum. O, tez-tez vurğulayırdı ki, görəcəksiniz mən də əsl musiqişünas olacam, həm formanı, həm də harmoniyanı öyrənəcəm, çünki bunlar barədə bilik dəmir məntiqi qüvvətləndirir (daha sonra F.Çələbi Peterburq konservatoriyasında məşhur nəzəriyyəçilər professorlar T.S.Berşadskoy və A.İ.Klimaviçkovonun dərslərində iştirak etdi).

Aspiranturaya daxil olan F.Çələbiyev şifahi ənənəli peşəkar musiqinin janrlarından biri olan rəngin öyrənilməsi işinə başlayıb. İndi aydın olur ki, o zaman bu məqsədyönlü gəncin geniş planları var idi.

Bütün çoxtərəfli fəaliyyətlərinin alfa və omeqası, F.Çələbiyevin təcrübi olaraq mənimsədiyi indi isə nəzəri olaraq öyrəndiyi Azərbaycan muğamı idi. Lakin bu yol başındakı konsepsiyanı rusca yaxşı elmi dildə ifadə etmək ilə mürəkkəbləşdi. Faiq bu sahədə də uzun müddət və inadla çalışmalı olurdu. Əlbəttə ki, alimin ikinci daha az ciddi hobbi kitabları öz rolunu oynadı. Onu tanıyan insanların bu istəyə fərqli münasibəti var idi. Özü də tez-tez hər birinin iki-üç nüsxəsi olduğu Sankt-Peterburqdan gələn ağır kitab çantasını sürüdüyünü zarafatla deyirdi. O, planına uyğun olaraq onları toplayıb və sıralayıb. Bu alim malik olduğu cüzi vəsait hesabına Azərbaycan və rus dillərində nadir musiqi və filoloji folklor kitabxanası toplaya bilmişdir. O, qastrol və ya ekspedisiyalar zamanı uzaq kəndin kitabxanasında əsrin əvvələrində çap edilmiş notların hansısa qədim nüsxəsini tapa bildikdə necə sevinirdi! Əlbəttə ki, o, onu satın aldı və sonra xoşbəxtliyinin həddi yox idi.

Yığılan kitabları Faiq nəinki toplayırdı, həm də oxuyur və bununla da rus dilini təkmilləşdirirdi.

Çələbiyevin müəllimi və sevimli rəhbəri İ.İ.Zemtsovski Faiqin yazdığı işləri oxuyaraq güclü vurğu ilə danışan və rus aspirantlarından heç də həmişə savadlı olmayan bir aspirantın mürəkkəb konseptual müddəaları daha yaxşı, aydın şəkildə məqalələrində, daha sonra isə yazdığı böyük həcmli doktorluq dissertasiyasında təqdim etdiyinə təəccübləndi. Faiq İbrahim oğlu sonradan nəinki yazırdı, həm də universitetdə rus dilində gözəl dərs də deyirdi.

Şübhəsiz ki, F.Çələbiyevin bir alim kimi formalaşmasında folklor bölməsinin əsasını təşkil edən görkəmli Peterburq alimləri - İ.İ.Zemtsovski, İ.V.Matsievski, V.A.Lapin, L.M.İvleva, A.V.Romodin, Yu.E.Boyko, N.Yu.Almeeva, N.N.Abubakirova və A.B.Kunanbaeva, İ.M.Jordania, S.A.Elemanova, S.İ.Uteqalieva, P.Şeqebaevı, V.N.Yunusova, E.E.Vasilyeva, D.J.Əmirova kimi alimlər tərəfindən elmi maraq sahəsində ruhən yaxın çoxsaylı aspirantlarla ünsiyyət əsas rol oynadı. Konfranslar, dissertasiyaların müzakirəsi, coşğun polemika, yeni informasiya axını - bütün bunlar birlikdə Faiqin yerini alacağı dünya miqyaslı alimlərin yetişdiyi yerdə elmi mühit yaradırdı.

Folklor bölməsinin çoxsəsli və çoxmillətli mühitində Faiqin öz yeri və prioriteti var idi. O, Peterburqa tək deyil, Azərbaycan etnomədəni xəzinəsinin çoxəsrlik konsentratını özündə birləşdirən tar ilə gəlmişdi. Əvvəllər də muğamla tanış olan Peterburq sakinləri Faiqin gəlişi ilə onu dərindən və incə dərketmə yoluna qədəm qoydular.

Mən ilk dəfə 1986-cı ildə institutun yaşıl zalında F.Çələbiyevin çıxışını dinlədim və tarzənin (o, tez-tez bizim evdə çalırdı) ifasından çox, Azərbaycan muğamının səsinə alimlərin, aspirantların, tələbələrin reaksiyasına olduqca heyran qaldım. Faiq nə ifa etdiyini bildirmirdi, amma tarın ilk akkordlarından salona pıçıltı gəldi: “Mahur...”, “Şüştər”. Cingiltili sükut var idi və tarın səsi zalın hər tərəfini dolduraraq həcmli görünürdü. İnsanların üzündə elə bir ifadə vardı ki, onlar musiqini sadəcə dinləmirdilər sanki özlərinə hopdururdular. Hər biri özü üçün, öz yolu ilə dinləyir və qavrayırdı. Mənim xəyalım isə o axşamdan Puşkinin müğənni Natalya Qonçarovanın rəqs etdiyi bu salonda qış ballarında tamamilə başqa musiqinin dolaşdığı dövrlərə retrospektiv aparmağa çalışırdı... LQİTiK-in (Leninqrad Dövlət Teatr, Musiqi və Kinomotorafiya İnstitutunun) folklor bölməsinin müdiri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru V.A.Lapin muğam konsertlərindən birinə resenziya yazmaqla bu tarixi tikilinin təsvirinə başladı.

Yaşıl zalda gecə.

“Yaşıl qızılı zal. Bürünc və malaxitlə kamin. Qızıldan hazırlanmış nəfis barok bagetlərdə böyük güzgülər çil-çıraq salonunun mərkəzində asılan işıq piramidasını əks etdirir. Hündür divarlarda məhəbbət-pastoral səhnələri olan mənzərəli medalyonlar. Qraf Valentin Platonoviç Zubovun 90 il əvvəl Müqəddəs İshaq Meydanındakı malikanəsində təsis etdiyi Rusiya İncəsənət Tarixi İnstitutundakı Elmi Şuranın iclas otağı.

Təxminən 20 il əvvəl, Peterburqun (o zaman hələ Leninqrad idi) ən incə zallarından biri olan bu salonda ilk dəfə heyrətləndirici tar səsləri eşidildi. Faiq Çələbi klassik Azərbaycan muğamlarını ifa etdi. Tezliklə Faiq folklor bölməsinin aspirantı oldu və təkrar-təkrar sehrlənmiş kimi öz düşüncəsi və yaradıcılıq iradəsi ilə nəbzi vuran, nəfəs alan, demək olar ki, gözlə görünən şəkildə yaşayan canlı bir musiqiyə qərq olduq. Bəzən elə gəlirdi ki, bu tar özü gah əziyyət çəkir, gah kədərlənir, gah səs verir, gah sevinir, gah da öz diqqətini onda musiqiçinin həssas barmaqları altında doğulan şeylərə yönəldir və qulaq asır. Avropa musiqisi ilə tərbiyə almış bizlər isə, Şərqin möhtəşəm musiqisini kəşf etdik.

O zaman Faiq Çələbi və bölmənin gənc işçisi, həssas pianoçu Aleksandr Romodinin “Yaşıl zalda musiqi görüşləri” silsiləsi ideyası “Şərq və Qərb musiqisi” ümumi şüarı altında dünyaya gəldi. Lakin ümumiyyətlə Qərb deyil, Barokko dövrünün Avropa musiqisi. Barok musiqisinin sözdə autentik ifası şəhərimizdə hələ yenicə yaranmışdı. Ancaq Faiq həssas musiqiçidir və muğam əsərlərinin real barok musiqi yaradıcılığının improvizə xarakteri ilə mümkün kəsişmə və təmas nöqtələrini eşitdi.

O vaxtdan 17 il ötür. Artıq Faiqin müxtəlif musiqiçilərlə və müxtəlif hallarda çıxış etdiyi çoxsaylı konsert axşamları olmuşdur. Lakin bu yaxınlarda, daha dəqiq desək, 16 aprel tarixində Faiq Çələbi ad günündə yenidən musiqiçi dostlarını bir yerə yığdı. O, gecəni sözlə və musiqi ilə açaraq, dostlarını və zaldakı bütün qonaqların salamladı, daha sonrakı hissədə “Çahargah”, “Şur”, “Mahur” və digər klassik muğamları ifa etdi. Bəzən şiddətlə, bəzən qəmli, hətta qüssəli ifa etdi. Və axırda gecənin sonunda şəffaf-akvarel Şüştəri səsləndirdi və hələ tar çalmağı bitirməmişdi ki, sağ əlinin ovucunu qaldırdı, alqışlamamaq üçün işarə verdi, dayandı və dedi ki, bu, atasının xatirəsinə onun lay-layıdır”.

Viktor Arkadyeviç mənə rəyini göndərərək əlavə etdi ki, bu da Azərbaycan diasporunun qəzetində dərc edilmişdir. F.Çələbiyevin Azərbaycan diasporunun fəallarından biri olması diqqətdən yayınmaya bilməz. Ömrünün çox illərini səylə azərbaycanlıların uşaqları üçün bazar günü məktəbinin təşkilinə sərf etmiş və orada ana dilini öyrətmişdir.

F.Çələbinin elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinə keçərkən qarşılıqlı təsir, azərbaycanlı alimin müəllimləri və həmkarları ilə yaradıcılıq əlaqələri barədə düşüncəni davam etdirən kiçik bir geri qayıdış etmək istəyirəm. Bu bir neçə kəlmə dünya şöhrətli görkəmli alim İ.İ.Zemtsovskinin muğama münasibəti ilə bağlıdır.

İzaliy İosifoviç Faiqi sevir və himayə edir, sözün həqiqi mənasında ona ata qayğısı göstərirdi. O, musiqiçidə və alimdə, musiqiyə və elmə olan hərtərəfli sevgisini qiymətləndirirdi. Faiqin doktorluq dissertasiyası üzərində çalışdığını, kağızları və kitabları ilə künc-bucaqlarda necə əzab çəkdiyini görən İ.İ.Zemtsovski ABŞ-a gedərkən onun rahat məşğul ola bilməsi üçün mənzilini ona qoyub getmişdi. O, Çələbiyevi əzab-əziyyətə çevrilən doktorluq müdafiəsində dəstəkləyirdi. Musiqiçi və alimi ABŞ-a dəvət edib onun üçün muğam üzrə silsilə konsert-mühazirələr təşkil edir, rəhbəri olduğu Berklidə İpək Evi proqramı çərçivəsində CD-nin buraxılmasına köməklik göstərirdi (hətta özü annotasiya yazmışdı).

İ.İ.Zemtsovski sevimli yetirməsinin vəfatından sonra deyir: “Faiq göründüyündən daha böyük idi. Onun dərin zəkası və elmə xidməti böyük hörmətə layiqdir. O, folklore sözü ilə birləşdirdiyimiz məsəllərdən tutmuş atalar sözlərinə, tapmacalara, kəlamlara, lətifələrə, uşaq yaradıcılığına, dastana, instrumental xalq musiqisinin janrlarından muğamata qədər bütün növlərində öz xalqının müdrikliyinin bütün təzahürlərini toplayıb əks etdirməyə çalışırdı. O, yalnız etnomusiqişünas və Allahın mərhəmətli musiqiçisi deyil, həm də filoloq idi. Muğam üzərində işi bitirdikdən sonra qarşısına filoloji profil üzrə dissertasiya yazmağı məqsəd qoymuşdur. Vəfatından əvvəl bildiridiyi kimi bu möhtəşəm iş tamamlandı. İzaliy İosifoviç dissertasiyanın planı və əsas istiqamətləri haqqında bildiyindən onu bir növ “Koroğlu Ensiklopediyası” hesab edir. F.Çələbidəki “Koroğlu obrazı” bütün Azərbaycan folkloruna nüfuz edir və bütün yaş qruplarının şifahi yaradıcılığında mövcuddur, ən kiçik və böyük epik formalarda səsləndirilir və təsir göstərir. Çələbinin ən dəyərli tədqiqatı bu obrazın avtoxtonluğunu göstərir”, deyə professor İ.İ.Zemtsovski hesab edir.

İ.İ.Zemtsovskiy özü Azərbaycan muğamı fenomenini dərindən öyrənmək imkanına görə Faiqə minnətdardır. Yetmişinci illərin sonlarında Leninqradda ilk dəfə olaraq V.Məmmədəliyev və V.Rəhimovun unudulmaz konsertində onu eşidən kimi muğama həmişəlik vurulub. “O qədər şok oldum ki, sözün əsl mənasında başqa bir şey danışa bilmədim” deyən alim xatırlayır və Arif Əliyev məni dəstgahların heyrətamiz dərəcədə gözəl bir şəkildə ənənəvi xanəndə ifasında səsləndirildiyi Bakıdakı məclisə dəvət edəndə bir daha sözün əsl mənasında mədəniyyət şoku yaşadım. Daha sonra Alim Qasımov İ.İ.Zemtsovskinin yüngül əli ilə 1988-ci ildə Amerikada - Vaşinqtonda dünyanın konsert səhnələrində Azərbaycan muğamının qalib gedişinin başladığı məşhur Smitsonievsko festivalında çıxış etdi.

F.Çələbiyevin əsas tədqiqatının rolunu və əhəmiyyətini anlamağa kömək edən yazılı materiallara müraciət edək. Bunlar tanınmış tədqiqatçılar tərəfindən yazılmış dissertasiya və avtoreferat rəylərinin hissələridir.

İzaliy İosifoviç Zemçovskiy, sənətşünaslıq doktoru, professor, RF-nın əməkdar incəsənət xadimi, V.Saradjişvili adına Tibilisi Konservatoriyasının və Qırğız İncəsənət İnstitutunun fəxri professoru,

Jaap Kunst Prize, 1997; Koizumi Fumto Prize, 2011 etnomusiqişünaslıq mükafatlarının laureatı, İpək yolu evinin direktoru, Berkli

“Azərbaycan muğamının tədqiqatçısı bu gün görünməmiş bir vəziyyətlə qarşılaşır. Bir tərəfdən, muğam etnik sərhədlərini qətiyyətlə aşır və həqiqətən beynəlxalq şöhrət qazanır. Xanəndə Alim Qasımov kimi görkəmli ifaçıların sayəsində o, dünyanın ən müxtəlif guşələrində – Parisin nəhəng konsert zallarından “bir dəfə” 20 min tamaşaçının toplandığı Alimin yerli musiqiçilərlə improvizə etdiyi təsadüfi Çin əyalət Parkına qədər səslənir. Burada iştirak edənlərin çoxu hələ də gənc Alimin Sankt-Peterburq Bəstəkarlar Evinin salonundakı çıxışını xatırlayır. Mən onun 1988-ci ilin iyununda Vaşinqtonda ilk beynəlxalq zəfərinin şahidi oldum: Alim Qasımovu, sözün əsl mənasında, əllərində gəzdirirdilər. Muğamdan gələn bədii sarsıntılar heç nə ilə əvəzlənmir və unudulmur. Bununla birlikdə ənənəvi kamera mühitindən müasir konsert həyatının və medianın genişliyinə çıxaraq muğam istər-istəməz ciddi metamorfozlara məruz qalır. Xatırladım ki, təkcə 1991-2001-ci on illiklərdə muğam nümunələri ilə 30-dan çox kompakt disk Qərb şirkətləri tərəfindən yazılmışdır. 2003-cü ildə YUNESKO Azərbaycan muğamını “bəşəriyyətin şifahi və Qeyri-Maddi İrsinin şah əsəri” elan etmiş və bununla da onun müasir dünya mədəni məkanında yerini müəyyənləşdirmişdir. ABŞ-da 2009-cu ildə muğam haqqında film çəkilib. Cari ilin mart ayında Bakıda ilk Beynəlxalq Muğam Festivalı keçirilib, cəmi bir neçə gün bundan əvvəl, 2009-cu ilin noyabr ayının ortalarında Bakıda Muğam haqqında ilk Multimedia dərs vəsaiti olan “Azərbaycan muğamı” toplusunun təqdimatı keçirilib. Səkkiz diskdən ibarətdir, Azərbaycan və ingilis dillərində hazırlanmışdır. Eyni zamanda, muğam operalarının, klassik Azərbaycan muğamlarının və xarici ifaçıların ifasındakı bəstələr 33 DVD-nin yer aldığı başqa bir iddialı nəşr olan “Muğam Dünyası” da təqdim olundu. Muğam təbliğatı dövlət tərəfindən dəstəklənir. İstədiyiniz tez-tez real olaraq ötürüldükdə və səth bəzən norma olduqda, bütün müsbət və qaçılmaz mənfi amillərlə bir növ muğam bumu var. Belə bir şəraitdə görkəmli sənətkarların yaradıcılığına və keçmişin klassik materiallarına muğamın akademik biliyinin təminatı kimi müraciət xüsusilə aktualdır.

Digər tərəfdən, son onilliklər ərzində müxtəlif ölkələrdə Azərbaycan muğamının da aid olduğu klassik şifahi ənənənin müxtəlif etnik formalarının müqayisəli öyrənilməsi baş verir. Kitablar, məqalələr toplusu meydana çıxır, konfranslar keçirilir. Onları sadalayaraq rəyimi yükləməyəcəyəm, amma qeyd edim ki, mənim nəzərimə görə bu müqayisəli tədqiqatların nəticələri müəlliflər tərəfindən görüldüyü kimi olduğu qədər əhəmiyyətli deyil. Bunun səbəbi, mənim fikrimcə, bu tip klassik musiqinin müəyyən formalarının əvvəlcədən - öz mədəniyyətləri çərçivəsində, ənənəvi kontekstdə kifayət qədər öyrənilmədiyi şəraitdədir. Eyni zamanda, müqayisə edilən hər bir fenomenin quruluşunun ayrılıqda hərtərəfli və ardıcıl öyrənilməsi onun müqayisə orbitinə daxil edilməsinin tam olması üçün mütləq ilkin şərtdir. Bu tədqiqat mərhələsi ən vacib, ən zəhmətkeş, ən məsuliyyətli və mən deyərdim ki, ən peşəkar mərhələdir. Faiq Çələbiyevin tədqiqi məhz bu mərhələyə məxsusdur.

Çələbiyev fundamental dissertasiya monoqrafiyası ilə bu işin necə məsuliyyətli olduğunu və onun müəllifindən nə qədər böyük və çoxşaxəli bilik və bacarıqlar tələb etdiyini göstərmişdir.

Adama elə gəlir ki, Çələbiyevin namizədlik və doktorluq dissertasiyaları arasında cəmi 10 il keçib - müddət nisbətən kiçikdir, lakin indiki halda bütün həyatı ilə birlikdə on il idi. Yorulmadan - demək olar ki, 45 illik toplayıcılığa və eyni zamanda yaradıcılığa, ifaçılıq və tədqiqatçılığa həsr olunmuş bütün həyat. Artıq bir çox insan Faiq Çələbiyevi görkəmli bir mütəxəssis və muğam ifaçısı kimi tanıyır; onu Azərbaycan muğamının və onunla əlaqəli tarixi, mədəni və analitik məsələlərin bənzərsiz bir tədqiqatçısı kimi qiymətləndirməyin vaxtı çatıb. Bununla yanaşı, mümkün olan bütün aydınlıqla deyilməli olan daha bir vəziyyət var. Bu hal dissertasiya namizədinin şəxsiyyəti və yaradıcılıq yolunun özünəməxsusluğu ilə bağlıdır. Faiq Çələbiyev, mübaliğəsiz, “muğam sənətinin bütün janrlarını özündə cəmləşdirən” xüsusi bir janr və xüsusi bir forma kimi Azərbaycan dəstgahının ensiklopediyasını yaratdı (dissertasiya, s. 4). Dəstgahın bənzərsiz tarixi bir fonda təqdim olunan əsas forması (səh. 17) morfoloji təhlili ensiklopediyasını yaratdı. (Bu mənada dissertasiyanın ən azı I fəslinin və xüsusən də onun birinci yarımbölməsinin nəyə layiq olduğunu xatırlatmaq kifayətdir - tarix burada eyni zamanda nəzəriyyəçi və öz işinin praktikası baxımından göstərilir). On üç ən böyük dəstgahın hərtərəfli quruluş təhlili nəticəsində (“Nəva”, “Zabul-Segah”, “Rast”, “Şur”, “Bayatı-Şiraz”, “Rahab”, “Şüştər”, “Bayatı-Qacar”, “Xaric Segah”, “Mahur-hindi”, “Çahargah”, “Şahnaz” və “Hümayun”), hər biri bir-iki saat və daha çox səslənən çoxsaylı variantlara malikdir, müəllif “əsas dəstgah formasının yaranması üçün zəruri olan məcburi - sabit Muğam komponentlərini” (s.471) göstərir. Addım-addım Çələbiyev dəstgahın əsas formasının həyata keçirilməsinin bütün zənginliyini izləyir və oxucu onunla razılaşmaq məcburiyyətində qalır: “Dəstgah quruluşunun bütün bu başgicəlləndirici, mürəkkəb aləmi yalnız əsas dəstgahın formasından başlayaraq öyrənilə bilər” (s. 472).

<…>

Tahirə Kərimova - sənətşünaslıq namizədi, dosent, ArtCenter-in müəllimi və bədii rəhbəri, Samsun, Türkiyə

“F.İ.Çələbiyevin doktorluq dissertasiyasının tədqiqinə həsr olunmuş fenomen Azərbaycan xalqının əsas mədəni nailiyyətlərindən birini özündə əks etdirir, onun musiqi və intellektual xəzinəsi və son dərəcə genişlənmiş beynəlxalq münasibətlər əsrimizdə Azərbaycanın vizit kartıdır. Azərbaycan mentalitetinin özünəməxsus bir fenomeni olan muğamat bütün dünyada tanınmışdır ki, bu da YUNESKO-nun proqramlarından birində rəsmi olaraq qeyd olundu və bunu bəşəriyyətin şifahi qeyri-maddi irsinin şah əsəri kimi xarakterizə etdi (2003). Lakin, sörf bu şah əsərinə qarşı qayaya çırpıldıqca, hərtərəfli elmi dərk etmə cəhdləri; yüzlərlə məqalə, kitab, dissertasiya təsvir olundu, müqayisə edildi, araşdırıldı ... və tıslama köpüyü ilə qumda yalnız bir iz buraxdılar. Alınmadı. Ona, muğama, ürəkləri ovlamaq, qəlblərə məlhəm olmaq, satori dəqiqələrini vermək üçün bəxş olundu, lakin heç kim onu fəth edə, elementlərə ayıra, cədvəllərə qoymağa, elmi kateqoriyalara çatdırmağa axıra qədər müyəssər ola bilmədi. Yaxınlaşmalar, anlayışlar, təsvirlər uğurlu və o qədər də uğurlu deyil, bəli muğamın alqoritmini dərk etmək və anlamaq, ən başlıcası isə bu hadisəni elmi mövqedən dərk etmək istəyənlərə çatdırmaq mümkün deyildi. Niyə? Çünki, yəqin ki, dünya mədəniyyətinin Everestinin fəthi üçün lazım olan bir sıra keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən bir tədqiqatçı dünyaya gəlməli idi. Onları elmi rəylərin səciyyəvi üslubundan kənarlaşaraq həqiqət maraqları naminə sadalamağa çalışaq:

1) “sən” muğamla olmalı, ona ruh verməli və ürəyində daşımalı;

2) bütün həyatını ona, ifaçılıq və elmi karyerana həsr etməli, yalnız ona vurğun olmalı və ətrafında heç bir şahzadə olmamalıdır;

3) bu fenomenin mahiyyətini dərk etmək üçün yaradıcılıq sevinci naminə bir çoxları üçün labirint olaraq qalmış dəstgahın qurulması prinsiplərinin açılmasına səbəb olan Ariadne sapını əldə etmək üçün bir çox həyat nemətlərini qurban vermək;

4) təkrarolunmaz xalça - dəstgah kompozisiyasına qarışan milyon sapdan - oxumadan ibarət bu şah əsərinin əsl daşıyıcısı olmaq, habelə onları müqayisə edə və eyniləşdirə bilmək, həm də əsl etnomusiqişünas olmaq üçün Azərbaycan musiqisinin şifahi ənənəsinin nəhəng melodik massivində mövcud olması və milli mənsubiyyətinə dair elmi sübutları təqdim etmək üçün fenomenal yaddaşa malik olmaq;

5) müasir təhlil metodikasına və öz-özlüyündə qalan muğamın dəyişən adekvat axıcı təbiətinə yiyələnməli;

6) insan uzunömürlülüyü faktını aradan qaldırmaq və qədim və yeni muğam ustalarının təcrübəsini mənimsəmək. “İfaçı kimi 200 yaşım var” deyə F.İ.Çələbiyev dəfələrlə təkrarlayıb və bu, metafora deyil. F.Çələbiyevin ən yaşlı ustadı indi 130 yaşında olardı, üstəlik müəllimin özünün ən azı 70 illik təcrübəsi;

7) Rus etnomusiqişünaslıq məktəbinin metodoloji və analitik nailiyyətlərini Azərbaycan muğam ənənəsinin şifahi ensiklopediyası ilə birləşdirmək, qoruyucularından biri də tarzən və muğamatçı Faiq Çələbiyevin özüdür.

Vaxt gəldi ki, belə bir tədqiqatçı meydana çıxdı; Şəkidə anadan olub, Bakıda oxuyub, əlində tar və ürəyində muğam götürərək Leninqrada - Peterburqa gəldi və əziz arzusunu reallaşdırdı - sualına tam cavab verən bir araşdırmanı elmi ictimaiyyətə təqdim etdi: Muğam nədir? Ancaq duyğuları qiymətləndirəcək və son nəticənin nə olduğunu anlamağa çalışacağıq? Dəstgah morfologiyasına dair çoxdan gözlənilən tədqiqatın müəllifi F.İ.Çələbiyevin bədii kəşfi harada və nədir? Cavab yumurtanın hər şeyin mükəmməl olduğu bir dairə qədər sadədir. Müəllif Azərbaycan klassik musiqisinin şifahi ənənəsinin ən yüksək forması kimi dəstgahın quruluşunun əsaslarını ardıcıl və qəti şəkildə sübut etməyə nail oldu. Bunlar qaydalar toplusu, katexizis, əlifba, muğamatın dərsliyi - istədiyiniz kimi adlandırın. Mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, o, Azərbaycan dəstgahının morfoloji quruluşunun tam və hərtərəfli əksini verir və ən vacibi odur ki, dissertasiyada təqdim olunduğu kimi, bu işi indiyə qədər heç kəs belə həcmdə görə bilməyib”.

V.A.Qureviç - sənətşünaslıq doktoru,

A.N.Qerçena adına RDPU-nun professoru

“F.Çələbiyevin səriştəsinə zərrə qədər də şübhə edilə bilməz. Tədqiqat predmetini o, yalnız prosesin xarici tərəfini deyil, həm də onun məlumatsızlardan gizli olan daxili tərəfini bilənlərə və başa düşənlərə tabe olan ən xırda nüanslara qədər müfəssəl təqdim edir. İşin həcmi çox böyükdür. 568 səhifəlik mətn. 296 not nümunəsi. 443 adda ədəbiyyat siyahısı. Ümumiyyətlə, təsirli bir mənzərə. Unutmayaq ki, Çələbiyevin əsərində gətirilən not yazılarının hamısı (birindən başqa) onun tərəfindən yazıya alınmışdır. Bunlar yüzlərlə, minlərlə melodiyadır. Özü də elmi tərifə layiq olan böyük bir əsər”.

Yelemanova S.A. - sənətşünaslı namizədi, musiqi tarixi kafedrasının professoru,

Milli Musiqi Akademiyası (Astana)

“F.Çələbinin apardığı tədqiqat dəstgahlara tamamilə yeni (köhnə!) yanaşma təklif etməsi ilə diqqət çəkir. Bu yanaşma ənənənin daxilindən, onun musiqi dilindən, məfhumlarından bəhrələnərək artıq çoxdan musiqişünaslıqda özünə yol açır. Belə yanaşmanın formalaşması xronoloji və məzmunca ölkəmizdə etnomusiqişünaslığın və ya musiqi folklorşünaslığının tərtibatı ilə üst-üstə düşür. Faiq İbrahim oğlu Çələbi muğamın sirrinə yaradıcı yanaşan, qədim muğam ustaları ilə ünsiyyətin yüksəkliklərinə bələd olan parlaq ənənəvi musiqiçidir. Eyni zamanda Çələbi rus musiqi folklorunun sütunları - İ.İ.Zemtsovski və İ.V.Matsievski ilə tədris və ünsiyyət sahəsində yüksək peşəkarlıq dərəcəsi almış bir etnomusiqişünasdır”. Professor İ.İ.Zemtsovskinin ardınca S.Elemanova F.Çələbinin tədqiqatının mühüm bir xüsusiyyətini - “ənənələrin özündən, onun musiqi dilindən, anlayışlarından istifadə edərək bir yanaşma” olduğunu qeyd etdi. İ.İ.Zemtsovski bu fikri belə formalaşdırmışdır: “Dissertant Azərbaycan muğamatçılarının musiqi nəzəriyyəsinin həqiqi nəzərdən keçirilməsini özündə ehtiva edən və bu qədər təəccüblü və mahiyyətcə sistematik tamlıqda təcrübi olaraq ilk dəfə ortaya qoyduğu bir nəzəriyyəni ehtiva edən ilkin mövqelərini ciddi və aydın şəkildə formalaşdırır”.

Və burada azərbaycanlı tədqiqatçı F.Xalıqzadə tərəfindən incəliklə aşkar edilmiş dahi Ü.Hacıbəylinin milli musiqinin öyrənilməsi yolları barədə uzaqgörən proqram bəyanatına müraciət etmək istəyirəm.

“Yada salaq ki, Ü.Hacıbəyli 1920-ci illərdə konservatoriyada Şərq musiqi şöbəsi açmışdır, bu isə bizə bəstəkarı dünya miqyasında ənənəvi musiqinin institutlaşmasının pioneri adlandırmaq hüququ verir. Axı o vaxta qədər xalq çalğı alətlərində ifaçılığı heç bir konservatoriyada öyrətmirdilər. Bundan başqa, o, muğamın öyrənilməsini Avropa musiqi ənənələri əsasında yetişmiş musiqişünaslar ilə deyil, xalq çalğı alətləri ifaçıları ilə də əsaslı şəkildə əlaqələndirirdi. “Tar-alətlərin ən qiymətli və ən vacibidir ki, Şərq musiqi təhsilini genişləndirə bilər. Musiqi məktəbi (Konservatoriya - F.X) tara elmi nöqteyi-nəzərdən yanaşır və onu Şərq musiqisinin əsasını təşkil edən muğamların imkanlarını üzə çıxaran alət kimi öz proqramına daxil edir [У.Гаджибеков. О музыкальном образовании Азербайджана //Изб.соч. Баку, «Язычы», с. 203]... Orijinal ideyanın uzaqgörənliyi iki vacib və çətin vəzifənin yerinə yetirilməsini nəzərdə tuturdu:

1.Muğam sənətinin tədqiqi ilə birinci növbədə ifaçıların özləri məşğul olmalıdırlar.

2.Bu problemin qənaətbəxş həlli şifahi ənənənin klassik musiqi nəzəriyyəsi və praktikasının üzvi birliyini tələb edirdi”.

F.Xalıqzadənin ardınca mən inanıram ki, F.Çələbi Üzeyir Hacıbəylinin “mənəvi nəvəsi” olduğunu deyərək Azərbaycan muğamşünaslığının inkişafında öz rolunu və yerini dərk etmişdir. Onun “dəstgahın morfologiyası” - müasir Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin böyük banisinin ideyasının təcəssümü və canlı həyata keçirilməsidir. Ü.Hacıbəylinin uzaqgörən ideyası müxtəlif Qərb universitetlərinin etnomusiqişünaslıq fakültələrinin mövqeyində həyata keçirildi. Orada hər hansı bir etnik mədəniyyətin öyrənilməsinə müraciət etmək norması və şərti, ilk növbədə onun daxildən icra vasitəsilə mənimsənilməsidir. Ədalət naminə qeyd edək ki, bu tendensiya son illər rus etnomusiqişünaslığında da mövcuddur. Azərbaycanda isə milli alətə malik olan alimlər isə get-gedə daha çox olur. Bununla yanaşı xaricdə Azərbaycan muğamının müxtəlif rakurs və kontekstlərdə öyrənilməsinə maraq çox artıb (Stiven Blum, İnna Narodiçkaya və b.). XX və XXI əsrlərdə Azərbaycanda muğam mədəniyyətinin vəziyyətini öyrənən Polina Desyatniçenko (Kanada) belə tədqiqatçılardan biridir.

Bu möhtəşəm mövzunu götürən tədqiqatçı Azərbaycana muğam və tar ifaları dərsləri almağa gəldi. Dörd il R.Quliyev, E.Mansurov, V.Məmmədəliyev, A.Məhərrəmov və V.Rəhimovla məşğul oldu. Paralel olaraq Azərbaycan dilini öyrənərək muğam üzrə yerli ədəbiyyatı tədqiq etdi. Bu çətin əsərin nəticələri onun 2017-ci ilin noyabrında Toronto Universitetində müvəffəqiyyətlə müdafiə etdiyi “pre-Sovet, sovet və postsovet Azərbaycanda musiqi yaradıcılığı və muğam ontologiyası” adlı doktorluq işində öz əksini tapmışdır. İndi P.Desyatniçenko Harvardda post-doktorluq işi üzərində çalışır, “Muğamın incisi: Sovet Azərbaycanında musiqi yaradıcılığı, təsiri və təsəvvürü” kitabını yazır. O, muğamat, onun tarixi və nəzəriyyəsi problemləri üzrə öyrəndiyi mənbələr arasında Peterburq alimi F.Çələbinin əsərlərini daha qiymətli və perspektivli hesab edir. P.Desyatniçenko 2014-cü ildə onunla görüşüb, müsahibə götürüb, telefonla onunla məsləhətləşib. Alimin olduqca geniş dünyagörüşü tədqiqatçını heyrətləndirdi. Doktorluq dissertasiyası ilə tanış olan P.Desyatniçenko F.Çələbinin avtoreferatını ingilis dilinə çevirməyə qərar verdi. Bu əsər “Ethnomusicology Translations” jurnalında dərc olunacaq. Bu istedadlı alimin ölümündən dərin təəssüf hissi keçirən Polina Desyatniçenko, F.Çələbinin tədqiqatlarının Azərbaycan musiqişünasları və muğamçıları tərəfindən yaxşı tanınmadığını dilə gətirdi. P.Desyatniçenko mənimlə müsahibəsində dedi: “Azərbaycan, rus və qərb alimlərinin muğamla bağlı əsərlərini araşdıraraq tam məsuliyyətlə bəyan edə bilərəm ki, F.Çələbinin “Dəstgahın morfologiyası” aktual, yüksək peşəkarlıqla yerinə yetirilmiş, elmi və praktik olaraq inanılmaz dərəcədə dəyərli bir tədqiqatdır. Bu əsərin nəşr olunması, sözsüz ki, şifahi ənənələrin peşəkar musiqi elmini xeyli irəli aparacaqdır. Onu müəllimlərin və gələcək muğamçıların istifadə edə bilməsi üçün azərbaycan dilinə tərcümə etmək lazımdır. Öz tərəfimdən F.Çələbinin elmi sahələrdə apardığı araşdırmalarının təbliği üçün əlimdən gələni edəcəyəm”. Göstərilən rəyin sonunda İ.İ.Zemtsovski yazır: “Qarşımızda uzun illərin zəhmətinin nəticəsi, eyni zamanda muğam dəstgahının elan olunmamış dərsliyi qədər yetkin bir ustadın əsəri var. “Dəstgahın morfologiyası” metodologiyası və metodikası Azərbaycan musiqisinin başqa formalarının şifahi ənənəsinin öyrənilməsində və müxtəlif milli materiallarda yazılmış plan və analitik məqsədlər üçün analoji işlərin yaradılmasında etibarlı istiqamət ola bilər. Doktorluq statusu iddiasında olan dissertasiyalara uyğun olaraq bu iş özünün konsepsiyası və metodologiyası ilə nəinki seçdiyi nisbətən dar sahədə yeni bir söz təqdim edir, həm də ümumiyyətlə etnomusiqişünaslıq yaradır. Faiq Çələbiyevin monoqrafiyasını üç dildə - rus, azərbaycan və ingilis dillərində nəşr etməyi və bunun üçün Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO-nun və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri hörmətli Mehriban Əliyevaya İnstitut Şurası adından vəsatət qaldırmağı məsləhət görərdim, onun dəstəyi ilə rəyimin əvvəlində qeyd etdiyim nəşrlər yenicə çıxıb".

Dostumuz, insanımız, alimimiz Faiq İbrahim oğlu Çələbiyevin xatirəsinə borcumuzu - kollektiv esseni tamamlayarkən L.N.Qumilyov tərəfindən sitat gətirilən türk padşahı Əfrasiyabın məşhur ifadəsini xatırladım: “Türk, dəniz qabığındakı inciyə bənzəyir, yaşadığı müddətdə dəyəri yoxdur;

ancaq dəniz qabığından çıxdıqda, padşah taclarının bəzəyi rolunu oynayaraq dəyər qazanır” [Л.Н.Гумилев. Древние тюрки. М., 1994, с. 145-146].

Bəli, Faiq doğulub boya-başa çatdığı torpaqlardan çox uzaqlarda tanındı. İkinci vətən ona sağlığında qucaq açdı və ölümdən sonra qəbul etdi.

Ancaq ruhu ağılın və qəlbin bəhrəsinə görə ondan sonra qalan işlərdə yaşayır. Elə isə həqiqi vətəni gerçəkləşdirdiyi bu gözəl kəşflərə, əvəzsiz irsinə biganə qalacaqmı? Xalqın folkloru, dastanları, muğamları - Azərbaycanın qürur duyduğu hər şey, alimin yaradıcılığından keçərək onun not və kitab əlyazmalarına həkk olunmuşdur.

Ümid edirəm ki, istedadlı azərbaycanlının, Şəki nəslinin davamçısı, gözəl vətəninin layiqli oğlu Faiq Çələbinin qəlbi sevimli xalqının onun bütün həyatı boyu topladığı inciləri elmi cəhətdən yenidən işlənmiş şəkildə geri qaytaracağı zaman rahatlıq tapacaqdır.

Tahirə KƏRİMOVA

Sənətşünaslıq namizədi

525-ci qəzet.- 2020.- 5 dekabr.- S.12;15.