Həsən Seyidbəylinin "Azərbaycan epopeyası"

Esse

sosialist realizminin ütülü diktəsi nə qədər güclü olsa da, 1950-ci illərin yumşalmalarından sonra humanizm prinsipləri ön plana çəkilməyə başladı. Ekran isə dövrün hadisələrinə daha tez reaksiya verdi.

"Uzaq sahillərdə" əllinci illərdə lentə alınmış ilk və yeganə ekran əsərlərindəndir ki, filmdə ümumiyyətlə Sovet İttifaqının adı çəkilmir. Bu yanaşma ssenaridən irəli gəlirdi. İmran Qasımovla Həsən Seyidbəylinin müştərək yazdıqları ssenari dövrün yumşalmaları üçün nəzərdə tutulmuş limiti də aşırdı, yeganə ümumiləşmiş fikir faşizmə qarşı mübarizə idi. "Uzaq sahillərdə"nin Mixaylosu - Mehdi Hüseynzadə film ekrana çıxmazdan cəmi bir il öncə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. Mehdini Sovetlərlə bağlayan ümumi xətt faşizmə olan nifrət idi. Fəqət filmin ən maraqlı xüsusiyyəti budur ki, Sovet İttifaqı nə xilaskar kimi göstərilir, nə də bir dəfə də olsun onun adı çəkilir. Bu məqamda mənim üçün nədənsə daha çox Həsən Seyidbəyli faktoru qabarır. Baxmayaraq ki, ssenari müştərək yazılmışdı, üstəlik, görkəmli kinorejissor Tofiq Tağızadənin də bu filmdə imzası var. Amma Həsən Seyidbəylinin bütün yaradıcılığına boylananda bu fikirdə əminlik yaranır: onun yaradıcılığı ilə "Azərbaycan epopeyası"nın fundamenti qoyulurdu.

Bugünkü sosial şəbəkələrin anonsu 1962-ci ildə "Telefonçu qız"la verilir. Zaman dəyişsə də, mahiyyət olduğu kimi qalır. Həsən Seyidbəylinin "Telefonçu qız"ı bütün filmləri kimi gələcəyə hesablanmışdı. Axı telefon ilk tanışlıq, xoş, yaxud bəd xəbər, bölüşmək deməkdir. Telefon virtual aləmin ilk qaranquşu kimi bu gün yerini sosial şəbəkələrə verib. Amma mahiyyət dəyişilməz qalıb. "Telefonu qız" mövzu baxımından məişət yönümlü olsa da, "Azərbaycan" epopeyasının bir parçasıdır.

1963-cü ildə Həsən Seyidbəyli rejissor kameranın arxasına keçərək "Möcüzələr adası"na yola düşür. Filmdəki personajlar sosialist realizminin iradəsini ifadə etmir, bu azadlıq ilk növbədə onların şəxsiyyət keyfiyyətləri kamilləşmə meyarlarından doğur. Bu əsərin personajları - Nazim, Kamran, Məryəm və digərləri Xəzəri vəfs etməklə Azərbaycana sinə dolusu səslənirlər. Xəzər, neft, iradə - sanki bütün bu məfhumları Həsən Seyidbəyli gələcəyə şifrə kimi ötürür. Axı bu gün neft Azərbaycanın hər bir vətəndaşının həyatında müstəsna rola malikdir, Sovet İttifaqı dağılandan sonra Azərbaycan Xəzərdə ona məxsus olan ərazinin üzərindəki hüquqlarını mətin iradə ilə qorudu və dünyaya tanıtdırdı.

1966-cı ildə "Azərbaycan epopeyası"nın daha bir kərpici qoyulur, Həsən Seyidbəyli öz ssenarisi əsasında çəkdiyi "Sən niyə susursan?" bədii filminə quruluş verir. Gizli iqtisadiyyat, bu qara ləkənin insan taleyinə vurduğu zərbə. Amma məsələ təkcə bunda deyildi. "Sən niyə susursan?" Azərbaycan kinosunu buxovlardan azad etdi. Bu, Fransa Yeni Dalğasının, İtaliya neorealizminin təsiri altında yaranan ekran əsəri idi və rejissor məharətlə mövzunun mahiyyətini iki iştirakçı ilə həll edir. Yolboyu baş verən hadisələr və onların daşıyıcıları olan personajlar ekranın iki nəfərlik ansamblına xələl gətirmir, əksinə, onların dramaturji yükünü qüvvətləndirmiş olur. Hərdən düşünürəm ki, Həsən Seyidbəyli "Sən niyə susursan?" sualını verməklə, həm mövzu, həm də mövzu həlli baxımından həmin dövrdə ətalətdə olan Azərbaycan kinosuna boylanırdı.

1969-cu ildə isə böyük rejissor Maqsud İbrahimbəyovun "Müharibənin 1001-ci gecəsi" ssenarisi əsasında "Bizim Cəbiş müəllim" dramına quruluş verir. Vətən müharibəsini yaşamış bir xalq olaraq içimizdəki Cəbiş müəllimin nə qədər güclü olduğunu bir daha varlığımızla hiss etdik. "Bizim Cəbiş müəllim" sosialist realizminin qəhrəmanı deyildi, baxmayaraq ki, sovet ekranşünaslığında onu dövrün bu mütləq cərəyanına bağlamışdılar. Cəbiş müəllim bir obraz olaraq humanizm prinsiplərinin daşıyıcısı idi, çünki sosialist realizmində ümumi məqsədlər naminə humanizm prinsiplərini belə tapdalamaq mümkün görünürdü. Seyidbəyli açılan topları, torpağa düşən güllələri, tirtilları göstərmir, müharibəni arxa cəbhədən, sadə Bakı məhəlləsinin rakursundan izləyir. Müharibənin əsl mahiyyətini məhz buradadır. "Azərbaycan epopeyası" tamamlanmağa doğru gedir...

"Sən niyə susursan?" filmindən 4 il ötdükdən sonra, Həsən Seyidbəylinin quruluş verdiyi "O qızı tapın" detektivi ekranlara çıxır. Sovet İttifaqı üçün filmdə qabardılan mövzu - gizli sexlərin fəaliyyət göstərməsi vacib məsələ idi. "O qızı tapın" "Sən niyə susursan?" qədər fərqli kino deyildi, bəlkə də Seyidbəylinin artıq buna ehtiyacı yox idi, yaxud bunu edə bilməzdi. Çünki film Sovet milisinin 50 illiyinə həsr edilmişdi...

Tarix və onun yetişdirdiyi simalar zaman keçdikcə daha aydın və parlaq görünməyə başlayır. Amma Seyidbəyli üçün tarixi ön planda deyildi, onu düşündürən kamil insan idi. Ssenaridən irəli gələn məziyyətlər (ssenari müəllifi İsa Hüseynov) nə qədər dolğun və tutumlu olsa belə, Seyidbəyli öz kinosunu çəkməyə müvəffəq olur: 1973-cü ildə ekranlara çıxan "Nəsimi" tarixi dramını. Fikrimcə, Azərbaycanın heç bir tarixi simasının ekran həlli Nəsimi qədər dolğun olmayıb. Nəsimi heç bir ideoloji diktənin təsiri altında formalaşan tarixi obraz deyildi, "Nəsimi" tarixi gerçəkliklərin müvəffəqiyyətlə fona çevrildiyi epik təhkiyyə idi. Seyidbəyli ekran fəlsəfəsində fəlsəfi yük axtarışına çıxmışdı. Kamil insanın necə olmalıdır? Dövrdən, zamandan, sosial tələblərdən asılı olmayan ideal insan tipi. Seyidbəyli həm də ismarış verirdi - heç bir ideologiya kamil insanın qarşısında sipər ola bilməz. Bəlkə də həmin illərdə Azərbaycana məhz Heydər Əliyev rəhbərlik etməsəydi, "Nəsimi" ya adəti üzrə qayçılanacaq, ya da rəflərdə qalacaqdı. Amma sovet ideologiyası üçün təhlükə hesab edilən "Nəsimi" ekranlara buraxıldı, ekranda kamil insan axtarışında olan kamil film vardı. Bu, Həsən Seyidbəylinin kinosu idi və ən əsası "Azərbaycan epopeyası" tamamlanmışdı. "Babək" filminin quruluşu da Həsən Seyidbəyliyə həvalə edilsə də, sonra müəyyən səbəblərdən film ondan alınır. Yəqin ki, Seyidbəylinin çəkəcəyi "Babək" mənən, sovetin az qala öz əcdadları kimi qələmə verdiyi - mühəmmirlər, yəni qırmızı bayraqlı xürrəmilər olmayacaqdı. Görünür, "Nəsimi" o zaman kino sahəsinə rəhbərlik edən şəxsləri hədsiz qorxutmuşdu və ən cılız addımı belə atmaqdan - hazır ssenarinin üzərində xətt çəkərək rejissoru dəyişməkdən belə çəkinməmişdilər.

Həsən Seyidbəylinin bir neçə qısametrajlı filmi - novellanı vahid tammetrajlı filmdə - "Ömrün səhifələri" və "Xoşbəxtlik qayğıları" bədii filmlərində ailə-məişət mövzularına üstünlük verir, bu gün də çərçivələrini sındıra bilmədiyimiz "cehiz sindromu"nu ustalıqla tənqid edir, xoşbəxtliyin tamam fərqli səviyyədə olduğunu insanlara təqdim etmiş olur. Düzdür, bu filmləri "Azərbaycan epopeyası" kimi müəyyən etdiyim bir məfhuma əlavə etmək bəlkə də düzgün olmazdı. Amma epopeyanın varlığı üçün onların olması mütləq şərtdir.

Və əslində, Həsən Seyidbəyli bütün ömrü boyu bir film çəkib. Sadəcə hər bir filmin öz süjet xətti və personajları var. Onları bir-birinə bağlamaq sənətşünaslardan savayı, yalnız diqqətli tamaşaçı dərrakəsinin nəticəsi ola bilər. Böyük Ustadın ruhu şad olsun!

Kamran QASIMOV

Real Televiziyasının müxbiri, "Cinema Radio Kino" Radio Kanalının rəhbəri

525-ci qəzet.- 2020.- 30 dekabr.- S.16.