Nəsimi irsinə vurğunluqla yazılmış dəyərli elmi əsər

Məmməd ƏLİYEV

2019-cu ilin "Nəsimi ili" elan edilməsi Azərbaycan elmi ictimaiyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılandı və anadilli söz sənətimizin ən yüksək zirvəsində dayanan Nəsiminin haqqında araşdırmaların yeni mərhələsi başlandı.

Bir-birindən dəyərli elmi məqalələr, monoqrafiyalar yazıldı, konfranslar, simpoziumlər keçirildi. Milli poeziyanın çoxəsrlik tarixinə, anadilli şeir yaradıcılığımızın yüksək poetik yararlığına, XIII-XIV əsrlər ədəbi dilimizin əlçatmaz zənginliklərinə işıq salındı. Yekun tədbirdə deyildiyi kimi, ədəbiyaşar şair haqqında 35-dən çox kitab, onlarla elmi məqalə yazıldı. Təqdim olunan əsərlər içərisində Səadət Şıxıyevanın Nəsimi sənətinin dərin qatlarının öyrənilməsinə həsr edilmiş "Nəsiminin lirikası: irfani mündəricə və poetik zinətlər" adlı əsərini (Bakı, "Elm və təhsil". 2019) Nəsimi sənətinin bədii söz sənətkarlığı, poetik ifadə vasitələri (həmçinin, təsvir vasitələrinin), o cümlədən, məcazlar sisteminin öyrənilməsinə doğru atılmış cəsarətli addımı kimi qiymətləndirmək olar. Doğrusu, H.Araslı, M.Quluzadə səviyyəsində klassik poeziyamızın sirlərinə dərindən bələd olan ədəbiyyatşünas alimlərin qıtlığı ucbatından bu sahədəki boşluq özünü göstərirdi. S.Şıxıyevanın belə bir işə girişməsi, görmək istədiyimiz işin öhdəsindən gələ bilməsi, açığını desək, bütün ümidləri doğrultdu.

Hər şeydən qabaq qeyd etməliyik ki, müəllif təqdim etdiyi əsəri şərq poetikasının əsrarəngiz sirlərini, nəzəri əsaslarını bilərək, uzun illər ərzində apardığı müşahidələrə əsaslanaraq yazmışdır.

Müəllif ilk öncə BƏDİİ SÖZÜN qüdrətini əks etdirən "Qandasan?!" qəzəlinin ilk misralarını göz önünə gətirir, bununla öz məqsədini bəyan edir: "Gözlərim nuru, iki aləmdə varım, qandasan?!"

Bu emosional xitab simvolik səciyyə daşıyır, məna yozumu isə çoxqatlıdır. Bu eşqin gücü ilə də o, araşdırmalara başlayaraq yazır:

"Günümüzdə də içindəki gizli mənalar, sətirlər arasından boy verən fəlsəfi fikirlər heyrət doğurur, öyrənilir, izah edilir, dürlü-dürlü şərhlər verilir. Həmin şərhlərdən isə Nəsimi sözünün sehrinə bürünmüş neçə-neçə kitablar doğulur". Məhz bu zaman Nəsimi, onun böyüklüyü aşkar olur.

***

Nəsimi irsinə müraciət qardaş Türkiyədə XIX əsrin 40-cı illərindən, vətəni Azərbaycanda isə XX əsrin 20-ci illərindən başlamışdı.

Ölkəmizdə Nəsimişünaslığın manifestini professor Mirzağa Quluzadə yazdı. Bu əsərdə dövrün hakim ideologiyasının təsiri duyulsa da, müəllif Seyid İmadəddin Nəsiminin dünyəvi və ilahi gözəllikləri, fəlsəfi düşüncəsini poetik dillə vəsf edən bir şair kimi bəyan etdi! Bununla da özündən sonra gələcək alimlərin araşdırmalarına düzgün istiqamət verdi, onların yolunda yaşıl işıq yandırdı. Səadət Şıxıyeva da həmin yolun yolçularından oldu.

Onun dərin elmi-nəzəri hazırlığı, Şərq poeziyasının korifeylərindən olan Nəsimi yaradıcılığının indiyədək öyrənilməmiş bir sıra cəhətlərini işıqlandırmasına və Azərbaycan fəlsəfi, bədii-estetik fikir tarixindəki mövqeyini elmi-nəzəri cəhətdən qiymətləndirməsinə yardımçı olmuşdur.

"Giriş", üç fəsil və nəticədən ibarət bu əsərində S.Şıxıyeva Nəsimi yaradıcılığının ən mühüm məqamlarına aydınlıq gətirmişdir. "Nəsimi lirikasının tədqiqi tarixindən" adlı, üç bölməni özündə birləşdirən I fəsildə o, Nəsimi haqqında bir sıra mənbələrdə verilmiş məlumatlara işıq salır, ərəb müəlliflərindən İbn Həcər əl-Əsgəlani (XV), Əbuzər Əhməd əl Hələbi (XV), Şəmsəddin Səxavi (XV), İbn əl-İmad əl-Hənbəli (XVII), Abbas əl-Əzzavi (XX), Məhəmməd Raqub (XX) kimi müəlliflərin əsərlərini nəzərdən keçirir, onların şair haqqındakı fikir və mülahizələri diqqət mərkəzinə gətirilir və təhlil olunur.

S.Şıxıyeva həmin müəlliflər haqqında yazır: "Nəsiminin kəskin ifadələrlə "dinsiz" kimi təqdim edilməsi və ona eyni səciyyəli digər epitetlərin aid edilməsinin ilk örnəyi XV əsr ərəb müəlliflərinin əsərləridir".

Alimin fikrincə, bunlar Nəsiminin ölüm hökmünə fərman vermiş Misir Məmlük sultanı Şeyx əl-Müəyyəd əl-Mahmudinin özünə və varislərinə yaxın olan müəlliflərdir.

Tədqiqatçı daha sonra Nəsimidən rəğbətlə bəhs edən Lətifi (XVI), Həsən Çələbi Xınalızadə (XVI), Bəyani (XVI), Gəlibolulu Mustafa Ali (XVI), Katib Çələbi (XVI), Əli Əmiri Əfəndi (XIX), Müəllim Naci (XIX), Məhəmməd Tahir Bursalı (XIX), Şəmsəddin Sami (XIX) kimi Osmanlı, Əlişir Nəvai (XV), Əmir Kəmaləddin Hüseyn Qazurqahi (XVI) kimi Teymuri müəlliflərin əsərlərində Nəsimi haqqında fikirlərinə münasibət bildirir. Bununla yanaşı, araşdırıcı farsdilli mənbə və mənqəbələrdəki məlumatlara biganə qalmamış, onlara fəal obyektiv münasibətini bildirmişdir. Aparılan təhlillər oxucuda belə bir fikir formalaşdırır ki, nəinki ərəb müəlliflər, həmin dövrdə yaşamış digər müəlliflər (Lətifi, Alı, Nəvai və b.) də Nəsiminin ecazkar yaradıcılığına rəqabət hissi, qısqanclıq olduğundan onu ancaq hürufiliyi vəsf edən şair kimi qələmə vermişlər. Beləliklə, S.Şıxıyeva bütün orta əsr müəlliflərinin mənbələrdəki məlumatlarını diqqətlə gözdən keçirmiş, heç nəyi diqqətindən kənara buraxmamış, gərgin əməyi sayəsində Nəsimi şəxsiyyəti və ecazkar yaradıcılığı haqqında zəngin faktiki və elmi-nəzəri material toplamış, XX əsr nəsimişünaslığı barədə dolğun məlumat vermişdir.

Əsərin elmi ictimaiyyətimizdə kifayət qədər maraq doğuran, özünün orijinallığı ilə seçilən "Nəsimi lirikasının başlıca irfani məcaz və motivləri" adlı II fəslində ədəbiyyatşünaslığımızda (həmçinin - nəsimişünaslığımızda) çoxdan bəri öz həllini gözləyən məsələ - Şərq poetikası təlimləri, nəzəriyyəsi müstəvisində Nəsimi şeirinin poetikası geniş şərh edilmişdir. Həm Şərq, həm də Qərb nəzəri-estetik təlimlərinə dərindən yiyələnmək sayəsində müəllif ədəbi-tənqidi düşüncəni razı sala biləcək səviyyədə poetika problemlərini araşdıra bilmiş, sarsılmaz məntiqə əsaslanan, heç kimdə şübhə və mübahisə yeri qoymayan elmi müddəaları üzə çıxarmağa müvəfffəq olmuşdur.

Əsərin "Nəsimi lirikasının başlıca irfani məcaz və motivləri" adlı II hissəsində "Nəsimi şeirində folklor motivlərinin interpretasiyası", "Hürufilik təlimi və Nəsimi hürufiliyinin özəllikləri", "Nəsiminin təsəvvüfi-lirik səciyyəli şeirlərində eşq anlayışı", "Spesifik irfani termin-məcazlar və onların tutumları" bölümlərində Nəsimi şeirinin bütünlükdə poetik sisteminin əsasını təşkil edən məcazlar öyrənilmişdir. Şairin poetik dühasının zənginliyi, şeirindəki dünyəvi, irfani-lirik, fəlsəfi məzmunu və mahiyyəti, hürufilik təlimlərindən qaynaqlanan düşüncə qatları, bu məzmununun bədii inikasını tapdığı poetik forma və fiqurlardakı elementləri, ənənə və fərdiyyət əsasında üzə çıxarmaq kimi çətin bir iş görülmüşdür.

Şairin bu məcazlar sistemindən istifadəsində ənənəyə bağlılıq, sələflərinin bədii mirası ilə müqayisəli şəkildə üzə çıxarılır. Aydın görünür ki, araşdırma zamanı Nəsimi şeirinin poetik özəllikləri Orta əsrlər Şərq poetkasına həsr edilmiş İbn Mütəzz, Raduyani, Rəşidəddin Vətvar, Şərafəddin Rami, Şəm Qeys Razi, Vahid Təbrizi, Əlişir Nəvai və başqa şeirşünaslıq sahəsində tanınmış alimlərin elmi irsini dərindən öyrənmək və onlardan bəhrələnmək öz bəhrəsini vermişdir.

Monoqrafiyanın "Nəsiminin söz sənətkarlığı" adlı III fəslində, "Mənəvi və üslubi-mənəvi fiqurlar" və "Üslubi fiqurlar" kimi bölmələrdə Nəsimi şeiri dərin təhlildən keçirilir. Şərq şeirşünaslığında mötəbər nəzəri mənbələrə istinadən müəllif eyham, təlmih, təşbeh, istiarə, müraatün-nəzir, epitet, hüsni-təlil, irsalül - misal, cinas, təqsim, təfqiy, ləffü-nəşr, təsqir, təcahülü-arif, ləffü-nəşri-mürəttəb, tənasüb, təkrir, rəddül-əcəz, təşxis, tənsiküs-sifat, moğolçin, təşbehi-izmar, təşbehi-əks, tənasüb və bu kimi poetik ifadə və təsvir vasitələrinin şeirdəki üslübi-poetik məqamlarının oynadığı roldan, onların müəyyən biçimlə şeir misralarına "oturmasından", ritmik-üslubi məqamların zərgər dəqiqliyi ilə söhbət açır.

Monoqrafiyada türk təzkirəçilərindən Qəstəmonili Lətifinin (XVI) "Təzkirətüz-şüəra" və "təbsiratün-nüzəma", Gəlibdulu Mustafa Alinin (XVI), "Künhül-əxbar", təzkirələrində Nəsimi və qardaşı Şah Xəndan haqqında verilmiş məlumatlara, onlardakı ziddiyyətli düşüncələrə aydınlıq gətirilir, təhriflərə açıq münasibət bildirilir: Müəllif yazır: "Ümumiyyətlə, təkcə Lətifi deyil, digər təzkirəçilər də Nəsimidən bəhs edərkən onun hürufilik ideyalarının daşıyıcısı olan beytlərinə deyil, irfani məzmunlu şeirlərindən seçmələrə üstünlük verirlər. Bəzi örnəklər isə Osmanlı təzkirələrində, demək olar ki, təkrarlanır".

Monoqrafiyada Lətifinin adıçəkilən təzkirəsinə istinadən ("Təzkirətüş-Şüəra"...) S.Şıxıyeva Şah Xəndan haqqında qısa da olsa, xeyli qiymətli olan bir məlumata diqqət yetirmişdir. Şah Xəndan qardaşı Nəsimiyə məsləhət etmişdi ki, İlahi eşqlə bağlı sirləri aləmə faş etməsin ("Gəl, bu sirri kimsəyə açıqlama, seçilmişlərin süfrəsindən kütləyə yedizdirmə"). Odur ki, aşağıdakı şeirlə qardaşına müraciət etmişdi:

Gəl, bu sirri aləmə faş eyləmə,

Xani-xasi aməyə aş eyləmə.

Yer Gök arası Haqq oldu mütləq

Söylər dəfü, cənyi ney ənəlhəqq.

Buna cavab olaraq Nəsimi qardaşına cavab vermişdi:

Dəryayi-mühit cuşə gəldi

Kövn ilə məkan xüriuşə gəldi.

Sirri-əzəl oldu aşikara,

Aşiq necə eyləsin müdara.

Monoqrafiya müəllifi bu rəvayətlə bağlı belə fikri təsdiqləyir ki, Şah Xəndan qardaşına şeirlə müraciət edərkən o, həm şair, həm də nemətullahi kimi tanınırdı.

Səadət xanım buradaca qeyd edir ki, Lətifi, Ə.Nəvai kimi bəzi təzkirəçilər Nəsimini irfani bir şair kimi qələmə verirlər. "Halbuki Nəsiminin əksər şeirləri yekrəng, yekahəng olmayıb da çox çeşidli dünyagörüşləri əks etdirir. Onun şeirlərindən bir qismi hürufi-təsəvvüfi, hürufi-lirik, dünyəvi-lirik, bəziləri isə daha mürəkkəb-təsəvvüfi-hürufi-lirik kombinasiyalıdır".

Müəllif Nəsimi şeirində tez-tez rast gəlinən say sistemi, rəqəmlər haqqında dolğun, təkzibedilməz məlumatlar verir. Araşdırıcı "Zərrə mənəm, günəş mənəm, car ilə pəncü şeş mənəm" misrasındakı "çar" və "pənc" (beş) rəqəmlərinə bəzi tədqiqatçıların verdiyi şərhlərin yanlış olduğunu qeyd edərək yazır ki, buradakı “çar” - "Çahar" (dörd) dörd ünsür deməkdir: su, od, torpaq, və hava. 5 isə bəzilərinin qeyd etdikləri kimi, 5 müqəddəs kitab (Tövrat, İncil, Zəbur, Quran və Cavidannamə) demək deyil. Çünki bu kitablardan ilk dördü səmavi kitab olduğu halda "Cavidannamə" səmavi kitab sayılmamış, onu Quranın şərhi hesab etmişlər. Buradakı 5 rəqəmi dünyanı dərk etmənin bələdçisi olan beş duyğu üzvü (görmə, eşitmə, iybilmə, dadbilmə və toxunma) nəzərdə tutulur. Şeş (altı) rəqəmi isə dünyanın altı cəhəti kimi nəzərdə tutulur.

Monoqrafiyanın II fəslinin "Spesfik irfani termin-məcazlar və anlam tutumları" adlı bölməsində müəllifin, izahına ehtiyac duyulan bir sıra termin və məcazlara verdiyi şərhlər maraq doğurur və ədəbiyyatşünaslıq elmimiz üçün çox önəmlidir.

Burada o, "iki cahan", "fərda", "danla", "yarın", "can", "canan", "yar", "cənnət", "cəhənnəm", "bədəl", "mən", "inci", "sədəf", "dürdanə", "sığmaz", "sığar", "pərdə", "niqab", "hicab", "örtük", "ağızın yoxluğu", "ağızın varlığı", "mehrab", "cisim", "ruhi-natiq", "göz" (qəlbin göz) və s. kimi termin-məcazların maraq doğuran, düzgün şərhini vermişdir". Kitabın məziyyətləri haqqında çox danışmaq olar.

Şərq poetikasının sirlərini öyrənmək hər tədqiqatçıya müyəssər olmur. Səadət Şıxıyevanın çox çətin bir işə - Nəsimi şeirinin zənginliklərinə nüfuz etməsi sevindirici, təqdirəlayiq bir haldır və o, bu işi böyük uğurla yerinə yetirib.

525-ci qəzet.- 2020.- 21 fevral.- S.12.