50 yaşlı "Qobustan"ın işığında deyilənlər

Hələ fevral ayını yaşasaq da, qış sanki soyuğuna qənaət edir, aram-aram "xərcləyir". Əvəzində günəş gülümsəməkdə, sərin meh saçlarımızı fikirlərimizlə həmahəng dalğalandırmaqda davam edir. Amma təcrübə göstərir ki, günəşin insanın içini isidən təbəssümünə, rüzgarın mehriban sığalına aldanmaq olmaz. Axı hələ qışdır.

Fevralın 18-i səhər işə gedərkən mən də aldanmışdım xoş, mülayim havaya. Sonra isə külək artmış, əynimi nazik geyindiyim üçün mənə hiddətlənmişdi elə bil. Həmin soyuq fevral gününün axşamı içimizə, ruhumuza yaz havasını yaşadan məkan isə Bakı Kitab Mərkəzi oldu. 50 illik yubileyinə toplaşdığımız "Qobustan" jurnalının işığı qışın da, elə insanların da soyuqluğunu isitməyə yetirdi.

Gözümü açıb adını eşitdiyim, səhifələrində dolaşdığım, ən gözəl, ən vacib mədəniyyət, ədəbiyyat materiallarını oxuduğum bir sənət toplusunun 50 illik yubiley tədbirində iştirak etmək və bu gün ordan reportaj yazmaq həm xoş, sevincli, həm də bir az qəribə duyğular yaşadırdı. Təyin olunan vaxta az qalmış yavaş-yavaş "Qobustan"la bərabər müasir Azərbaycan ədəbiyyatının mogikanları olan dəyərli yazıçılar, şairlər, incəsənətimizin tanınmış simaları işıqlı, geniş, hər küncü kitab qoxuyan tədbir zalında görünməyə başladılar.

Tədbiri tanınmış televiziya aparıcısı Nərgiz Cəlilova idarə edirdi. O dedi ki, "Qobustan"ın 50 yaşı ötən il tamam olub, geniş yubiley tədbiri isə bu gün keçirilir: "Bildiyiniz kimi, "Qobustan"ın başı çox bəlalar çəkib, daim təzyiqlərə, qadağalara, tənqidlərə məruz qalıb. Özü də yüksək səviyyədə, yəni Sovet dövləti tərəfindən. Cəsarətli məqalələrinə, açıq, dürüst yazılarına görə. Lakin toplunun ilk baş redaktoru, Xalq yazıçısı Anar hər zaman dediklərinin, elədiklərinin arxasında dayanıb, mübarizə aparıb və bunun sayəsindədir ki, toplunun çapı bir gün belə dayandırılmayıb, ləngiməyib. Bu günə qədər də uğurla öz fəaliyyətini davam etdirir".

Sonra söz Bakı Kitab Mərkəzinin rəhbəri Günel Rzayevaya verildi. Günel xanım dedi ki, toplu yaranarkən o, hələ dünyaya gəlməsə də, sonrakı illərdə nəşri davam etdirmək üçün atası Anarın və toplu əməkdaşlarının zəhmətlərini yaxşı xatırlayır: "Bu gün ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyət xadimləri ilə yanaşı, sənətdə yeni addımlarını atan şair, yazıçı və tərcüməçilərin, eyni zamanda, türk və digər xarici ölkə ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrinin əsərlərinin dərc olunduğu bir jurnalın - "Qobustan"ın fəaliyyətə başlamasının 50 illiyinə həsr edilmiş tədbirə toplaşmışıq. "Qobustan" mənim üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Gəncliyim bu jurnalın çətin fəaliyyəti dövrünə düşüb. Atam bu jurnalın öz fəaliyyətini davam etdirməsi, tutduğu yoldan dönməməsi üçün çox əziyyətlər çəkib. "Qobustan"ın o illərdə qızğın fəaliyyətinin hər bir anı böyük əzm tələb edirdi.

Bu gün "Qobustan" çox yaxşı fəaliyyət göstərir. Bu jurnala hər zaman dövlət tərəfindən dəstək nümayiş edilib, bu gün də onun şahidiyik. Buna görə, ölkə rəhbərliyinə təşəkkür edirəm".

"Qobustan" jurnalının baş redaktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Vaqif Əlixanlı vurğuladı ki, rəhbərlik etdiyi jurnalın günümüzədək gəlib çatmasında Xalq yazıçısı Anarın böyük xidmətləri olub: "Mən o dövrdə radioda işləsəm də, hər zaman könlüm "Qobustan"da olub. Bu jurnalda məndən əvvəl də çalışan insanlar vardı, bu 50 ildə onların əməyi, təbii ki, danılmazdı. Necə ki, "Füyuzat"ın başında Əli bəy Hüseynzadə pərəstişkarları toplanan kimi "Qobustan"ın da başında Anar sənətinin, Azərbaycan incəsənətinin pərəstişkarları toplanıb.  İndiki “Qobustan”çılar da, bu jurnalın yaşamasında müstəsna xidmətlər göstəriblər. "Qobustan" nə qədər təqib olunsa da, ən əsası odur ki, bu jurnal yaşayır və yaşayacaq. Jurnalın son dövrdəki fəaliyyətində Heydər Əliyev Fondunun rolu böyükdür. Buna görə, Fondun rəhbərliyinə təşəkkür edirəm".

"Qobustan"ın mübarizə yolu

Xalq yazıçısı Anar jurnalın keçdiyi tarixi yola nəzər salıb, toplunun yaranması və fəaliyyətindən söz açdı. Qeyd etdi ki, "Qobustan" jurnalı fəaliyyətə başladığı dövrdən bir neçə il sonrayadək çətin, məşəqqətli yol keçib. Ancaq jurnal o vaxtkı yaradıcı kollektivin ardıcıl əməyi ilə inkişaf etdirilib: "Toplunun adını "Qobustan" qoymağımız təəccübə səbəb olmuşdu. Mən bu adı təklif edəndə dedilər, niyə Qobustan? Dedim çünki Azərbaycan incəsənətinin ilk izləri Qobustandadır, təsviri sənət nümunələri, qaval daşları və sair. Bununla razılaşdılar və ilk dəfə olaraq Mərkəzi Komitənin qərarı dəyişdirildi, jurnalın adı "Qobustan" oldu. Bu işin fəal tərəfdarlarından biri də rəhmətlik Teymur Əliyev idi. Birinci gündən etibarən "Qobustan"ın başı bəlalar çəkməyə başladı. Bizə irad tuturdular ki, siz yeni sözlər işlədirsiniz - türk sözləri. Biz də deyirdik ki, bunlar türk sözləri deyil, biz "almanax", "məcmuə" yox, "toplu" yazırıqsa, toplu Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində var. Biz Azərbaycan dilində "önəmli", "ön söz" yazırıqsa, bu, "əhəmiyyətli", "müqəddimə" sözlərinin yerinədir. Bunun nəyi qəbahətdir? Deyirdilər ki, bunları türklər də işlədir. Deyirdik, nə olsun işlədirlər? Onlar "ana", "ata" sözlərini də işlədirlər, onda biz bu sözlərdən də imtina edək?  Bu cür söz mübarizəsindən başqa, ideya mübarizəsi də gedirdi. Məsələn, bir dəfə jurnalda gedən Üzeyir Hacıbəyovla bağlı məqalədə Əli bəy Hüseynzadənin adı çəkilmişdi. Bir o ada görə dedilər ki, siz pantürkistsiniz, Əli bəy Hüseynzadə turançıdır və sair. Bir sayda Xəyyam Mizəzadənin şəkli çıxmışdı, əlində siqaret, onu problem elədilər ki, siqareti çıxarın. Mərhum Cəfər Cəfərovdan sonra Mərkəzi Komitəyə başqa bir katib təyin olunmuşdu. Bir gün mənə zəng gəldi ki, katib səni çağırır. Gələndə rəssam Toğrul Sadıqzadəni də özünlə gətir. Toğrul repressiya qurbanı yazıçı Seyid Hüseynlə Ümgülsüm xanımın oğludur. Birlikdə getdik katibin qəbuluna. Katib "Qobustan"ın bir sayını qoydu qabağımıza. Səhifədə Toğrulun çəkdiyi bir şəkil vardı: İçərişəhərdə Nərimanov, Kirov, Orconikidze və Çiçerin dayanıblar. Nərimanov bir az onlardan qabaqdadır. Dedi, bu nədir, Nərimanov niyə öndədir? Mən də dedim ki, çünki İçərişəhərdədilər, Nərimanov da qabağa keçib onlara buranı tanıdır. Razılaşmadı, dedi, gedin, çıxarın bu şəkli. Dedim, onda rəsmi sənəd verin ki, çıxartdıraq. Dedi niyə? Dedim, çünki mən çıxartdırsam bunu, mətbəədə deyəcəklər, dörd inqilabçının şəklini niyə çıxardırsan, bəyəm əks-inqilab baş verib? Heç nə demədi. Axırda bircə bunu dedi ki, bilirsiz də, 37-ci ildə olsaydı, ikinizi də tutardılar. Toğrul da dedi ki, bizdən tutulan olub, arxayın olun.

Ulu öndər Heydər Əliyev bir dəfə demişdi: "O vaxtlar mənə "Qobustan"dan çox şikayətlər gəlirdi, deyirdilər burda dövlətə qarşı yazılar var. Mən də oxuyub görürdüm ki, burda deyilənlərin heç biri yoxdur, əksinə, bizə lazım olan şeylər var, sənət var, mədəniyyət var. "Qobustan" bizim milli şüurumuzun oyanmasında müstəsna bir rola malikdir". Bu jurnalın bu günədək fəaliyyət göstərməsində unudulmaz Heydər Əliyevin böyük xidməti olub. Ömrümün 29 ilini "Qobustan"a sərf etmişəm, sonra Xalq şairi Fikrət Qoca, rəhmətlik Ələkbər Salahzadə, bu gün isə Vaqif Əlixanlı jurnala rəhbərlik edir. "Qobustan" yaşayır və yenə yaşayacaq".

Xalq yazıçısı Elçin dedi ki, "Qobustan" Azərbaycanda ədəbi və mədəni mühitin formalaşmasında xüsusi yeri olan jurnal kimi yaddaşlarda qalıb: "Bu jurnalın ərsəyə gəlməsində bilavasitə iştirak etməmişəm. Ancaq onu deyə bilərəm ki, "Qobustan" o dövrdə gənc ədiblərin hiss və həyəcanlarını ifadə edirdi. Bu jurnal hamımızın jurnalı idi. "Qobustan" təkcə yazılarımın çap olunduğu üçün mənə əziz deyil, həm də xoş xatirələri yada saldığı üçün sevimlidir. Mənim üçün bu 50 ilin ən əsas cəhəti odur ki, bu jurnal oxucuları ilə hər zaman bir yerdə olub".

Azərbaycançı "Qobustan"

Baş redaktor Vaqif Əlixanlı çıxışında "Qobustan"ın ən gözəl xidmətlərindən biri kimi Azərbaycan dilinin koloritdən, zənginliyindən istifadə edərək, ana dilini yaşatmaq olduğunu demişdi. Onun bu fikirlərini AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli öz çıxışında davam etdirərək daha da genişləndirdi: "Mən "Qobustan"ın yaradılmasında iştirak etməmişəm. Mənə “Qobustan”çı demək olmaz. Amma mən Azərbaycançıyam. Mənimçün də ən əsası odur ki, "Qobustan" Sovet ideologiyasının hökm sürdüyü dövrdə Azərbaycançı mövqeydən çıxış edən müasir mətbuat orqanlarından biri idi. "Qobustan"ın Sovet hökuməti illərində Azərbaycan dili uğrunda apardığı mübarizə, Azərbaycan milli mədəniyyətinin təbliğ və inkişaf etdirilməsi yollarında göstərdiyi fəaliyyət sözün əsl mənasında Azərbaycan xalqına, Azərbaycançılıq idealına xidmətin mükəmməl bir nümunəsidir. Və bu gün biz müstəqil dövlətimizdə Azərbaycançılıq ideologiyasının dövlət ideologiyası səviyyəsinə qalxdığı bir şəraitdə keçmişə baxarkən Azərbaycançılıq idealları uğrunda Mirzə Cəlildən bu günə qədər gələn yolda "Qobustan"ı böyük, möhtəşəm körpülərdən biri kimi görürük. Bu, "Qobustan"ın, məncə, ən böyük xidmətlərindən biridir. Elmi cəhətdən yanaşsaq, "Qobustan" universal bir mətbuat orqanıdır. Əslində, incəsənət özü universaldır. "Qobustan" öz səhifələrində hər zaman ədəbiyyata da yer ayırıb. Mirzə Cəlilin yeni tapdığımız pyeslərini ilk dəfə "Qobustan" çap eləmişdi. Bu mənada "Qobustan" sənət və ədəbiyyat toplusudur. "Qobustan" ədəbiyyatla sənətin sintezini özündə əks etdirən dərgi kimi də orijinallığa malikdir. "Qobustan" Azərbaycançılıq və sənət ideallarını özünə missiya seçən bir mətbuat orqanı kimi bu gün də öz fəaliyyətini uğurla davam etdirir. Bu jurnal Azərbaycan milli mətbuat tarixinin sözün əsl mənasında bir mərhələsini təşkil edir, böyük istiqamətini müəyyən edir”.

Mətbuat Şurasının sədri Əflatun Amaşov çıxışından öncə şuranın Azərbaycanda ictimai-siyasi və bədii fikrin inkişafında misilsiz töhfələrinə görə "Qobustan"ı təltif etdiklərini dedi. Yerdən diplomun hansı baş redaktora təqdim ediləcəyi sualı verildi. Hər kəsdən öncə Anar müəllim dilləndi: "Vaqifə!" Və Əflatun Amaşov diplomu jurnalın indiki baş redaktoru Vaqif Əlixanlıya təqdim edərək fikirlərini bölüşdü: "Azərbaycan milli mətbuatı "Əkinçi"dən başlayır. "Əkinçi"də milli şüur, milli dərk meydana gəldi və bütün bunlar "Molla Nəsrəddin" jurnalında özünün ən uca zirvəsinə qalxdı. "Molla Nəsrəddin"dən sonra mən belə düşünürəm ki, məhz "Qobustan" korşalmaqda olan milli dərki silkələdi. Bu mənada "Qobustan" milli şüurun inkişafında, ictimai fikrin oyanmasında öz töhfəsini verdi. Bu toplu adı "Qobustan" olmaqla Azərbaycanın qədimliyinin, ədəbiyaşarlığının rəmzidir".

Azərbaycanın Rusiyadakı səfiri, Xalq artisti Polad Bülbüloğlu: "Qobustan"ın yubiley tədbirində iştirak etmək mənimçün böyük şərəfdir. Bu jurnalın həyatımdakı, yaradıcılığımdakı izini mən iki cəhətdən dəyərləndirə bilərəm. Həm 60-cı illərin müğənnisi, bəstəkarı kimi, həm də 80-ci illərin sonlarından bir nazir kimi. Doğrudan da, o vaxt Sovet qəzet və jurnalları arasında bu, qeyri-adi, özünəməxsus jurnal idi. Sovet İttifaqında heç bir respublikada belə bir jurnal yox idi. "Qobustan"ın işıq üzü görməsi Azərbaycan mədəni-ictimai mühiti üçün bir inqilab oldu. Hər nömrəsini biz yaradıcı adamlar həvəslə oxuyardıq. Orada mənimlə bir söhbət çap olunmuşdu və birmənalı qarşılanmadı. Nazir olandan sonra diqqət etdim ki, bu, Mədəniyyət Nazirliyi ilə Yazıçılar İttifaqının birgə nəşridir. 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində ölkənin ən çətin məqamlarında biz nazirlik olaraq jurnalı tamamilə Yazıçılar Birliyinə verdik. Və görürəm ki, çox düzgün addım atmışıq. Jurnal indiyə qədər də yaşayır və maraqla izlənilir". 

"Qobustan"ın qadın nəfəsi

Xalq yazıçısı Elçin çıxışında qeyd elədi ki, ötən 50 il müddətində hər şey, hər kəs dəyişdi, bircə akademik Zemfira Səfərovadan başqa: “Zemfira xanım yenə də həmin enerjidə, mehribanlıqda, səmimiyyətdə qalmaqdadır”.

Zemfira Səfərovanın enerjili, yumorlu, koloritli çıxışı bu sözləri bir daha təsdiqlədi: "Azərbaycan mədəniyyətinin tarixində "Qobustan"ın xüsusi bir rolu və yeri var. Bu rol 50 il davam etdiyi kimi, inanırıq ki, hələ ən azı 50 il də davam edəcək. Mən musiqiçi, sənət adamı kimi deyə bilərəm ki, "Qobustan"ın alimlərimizin, sənət adamlarımızın yaradıcılığında, gənclərin dünyagörüşünün artmasında böyük xidməti olub. Mən illərdir ki, "Qobustan"ın redaksiya heyətinin üzvüyəm. Jurnala müxtəlif səpkili çoxlu məqalələr yazmışam. Hətta bir dəfə bu məqalələrin sayını özümçün müəyyənləşdirmək istədim, amma qəti nəticəyə gəlib çıxa bilmədim. Bir dəfə jurnalda belə bir məqaləyə rast gəldim: "Azərbaycanın musiqi tarixi - icmal şəklində. Onda mən Azərbaycanın musiqi tarixinin yazılmasını arzu edirdim. İndi isə bu tarixin beş cildi artıq işıq üzü görüb. Ona görə də mən "Qobustan"a minnətdaram ki, bu layihənin əsası ilk dəfə orda qoyuldu”.

"Qobustan" Azərbaycanın tarixində qalan böyük bir kitabdır"

Akademik Rafael Hüseynov "Qobustan"a sadəcə toplu, dərgi, jurnal və bu sıradan olan adi nəşr kimi baxmadığını önə çəkdi: "Hər millətin yetişməsində, içəridən zənginləşməsində onun tarixində qalan bir çox kitabın vacibliyi var. "Qobustan" Azərbaycanın tarixində qalan əslində, böyük bir kitabdır. Mən "Qobustan"ı yalnız bir ədəbiyyat, mədəniyyət hadisəsi saymıram. Çünki Anarın "Qobustan"ı yaratmaqla, ayaqüstə saxlamaqla gördüyü iş bilavasitə millət quruculuğu ilə bağlıdır. Anar müəllimin bu mənada gördüyü işi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Əli bəy Hüseynzadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun gördüyü işlərlə müqayisə edirəm. Gələcəkdə jurnalın çox yubileyləri ola bilər, başqa insanlar redaktorluq edə bilərlər. Amma Anarın buradakı rolu təkcə "redaktə edən" mənasında redaktorluq deyil. Bilavasitə millət quruculuğu, millətdə özünüdərk baxımından yeni insan tipini, yeni nəsli yaratması ilə əlamətdardır. İyirminci əsrdə Azərbaycan üçün bu missiyanı yerinə yetirmiş üç böyük nəşr var: "Molla Nəsrəddin", "Varlıq" və "Qobustan". Mən ilk dəfə "Qobustan" jurnalını hələ məktəbli olduğum vaxtda görmüşəm. Onu kitab dükanında satırdılar. Mən də təəccübləndim ki, niyə qəzet köşkündə deyil, kitab dükanında satılır? Hansı səbəbdən eləmişdilər, bilmirəm. Amma illər keçəndən sonra gördüm ki, düz eləyiblər. Bu, insanların alıb oxumalı olduğu bir kitabdır. 1970-ci illərdən mənim jurnalla əməkdaşlığım başladı. İlk yazım 1974-cü ildə çap olundu. Elə yazı idi ki, onu mən başqa yerdə çap edə bilməzdim. Başqa heç bir mətbu orqanda "Qobustan"dakı nəfəs genliyi, azad düşüncə yox idi. Bu meydanı Anar müəllim yaratmışdı".

"Qobustan"ın musiqili qonaqları

Akademik Zemfira Səfərovanın dediyi kimi, "Qobustan" öz səhifələrində musiqiyə də geniş yer ayırır. Ona görə də gecədə təkcə alimlər, yazıçılar deyil, həm də musiqili qonaqlar iştirak edirdilər. Çıxışlar arasında onların ifalarını dinləmək insana ayrı zövq verirdi.

Əməkdar artist, opera sənətçisi İlham Nəzərov (fortopianoda Səma Xəlilzadə), Xalq artisti, professor Ülviyyə Hacıbəyova (Ə.Bədəlbəylinin "Qız qalası" baletindən parça), Əməkdar artist, tarzən Sahib Paşazadə ("Segah" muğamı), Xalq artisti İlqar Muradovun ifaları, Xalq artisti Məmməd Səfanın qiraətində Xalq şairi Fikrət Qocanın  "Yuxarıdan Tanrı baxır asimana" şeiri "Qobustan"ın doğma sənət aurasını yubiley gecəsinə də daşıdı.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2020.- 21 fevral.- S.10-11.