Bir daha "Lo"ya düşmək kimi

"Özünü danışmağa məcbur etmək çətindi. Özünü susmağa məcbur etmək daha çətindi".

D.X.Cebran

Qaranlıq mövcud deyil. Qaranlıq əslində, işığın olmamasıdır. Hətta belə də demək olar: "Qaranlıq insan tərəfindən işığın olmadığını ifadə etmək üçün uydurulub". Bu gün ömrümüzdə, günümüzdə olduğu kimi ədəbiyyatımızda da işığa doğru yol alanlar var. Harda olmalarından asılı olmayaraq işığına yığılanların sayı-hesabı yoxdur. Bir zaman ələ düşməyən işıq kimiydilər, sonra kitab halında, şeir formasında insanların arasına səpələndilər və öz işıqlarını təmənnasız bu dünyaya səpələməyə başladılar. Ya çox geniş anlamda, bu dünyanın hər hansı bir ən qaynar nöqtəsində, ya da çərçivələnmiş və sıfırlanmış halda, sevdiklərinin içində ola-ola bu işıq sahibi olmaq tale yazısına çevrildi. Dartına-dartına, çabalaya-çabalaya, amma heç zaman bezmədən, usanmadan, çəkinmədən özgələrin də həyatlarına işıq şəklində qaynaşıb-qarışdılar.

Əjdər Ol kimi...

Adını eşitdiyim ədəbiyyat dostumuzun şeirlərinə ilk dəfə rastlamışdım bir almanaxda. Sonra "Günəbaxan zəmisi" adlı kitabı düşdü əlimə. Ortaq dostlarımız vardı Əjdər Olla. Amma onu daha çox həmyerlim, ruhuma doğma şair Ağalar Mirzə haqqında yazdığı yazıdan tanımışdım. Sanmışdım ki, Ağaların dostları elə mənim də dostlarımdı. Nə fərqi var ki... Beləcə görünməz və bilinməz tellərlə bağlılığımızın olduğunu hiss etmişdim. "Günəbaxan zəmisi"ndən günəşə boylanmağı, işığa boylanmağı da çox sevmişdim. Lap bu günlərdə birdən-birə müəllifin çapdan çıxmış ən son kitabı "Lo" əlimə düşmüşdü. Bizim tərəflərdə bu sözü çox işlədirlər - "lo" sözünü. Hətta o qədər çox işlədirik ki, kitabın bu qədər qalın olması mənə təəccüblü gəlməmişdi. Gülümsünmüşdüm də. Kitabı başqa bir ortaq dostumuz, yazıçı Aydın Tağıyevdə gördüyümü gizlətməyəcəm. Hətta düşünmüşdüm ki, görəsən, səbrsiz Aydın müəllim bu boyda kitabı sonacan oxuya biləcəkmi? İnanmamışdım. Amma burasını da deyim ki, Aydın müəllim həmin kitabı nəinki özü oxuyub yazılı rəy bildirdi, hətta mənə də bir nüsxəsini tapıb verəndən sonra oxumağa həvəsləndirdi.

Nə yaxşı ki, özümdəki səbrə bələdəm, masamın üstündədirsə, deməkdir ki, oxuyacam. Ancaq o zaman bilmirdim ki, "Lo"nu oxuduqca ədəbi qəhrəman əlimdən tutub məni qaranlıqlardan işığa doğru aparacaqdı, günəşin doğumunu izləyəcəkdik, anamız Vətən kimi yeni sabahlarla doğacaqdı bu yeni Günəş də... Tarixi qəhrəmanlarımızın meydanlara atılarkən gözlərindəki işıqdan da pay alacaqdıq, boğça bağlayacaqdıq. Tarix bizi bir daha utandırmasın deyə, təkrar-təkrar, unutmamaq şərti ilə özümüzü, kimliyimizi, milliyimizi dərk edəcəkdik. Oxuyanda sevgi və sayğı ilə sarıldığımız ən qalın romanlar kimi səbr kasamız olacaqdı, bizə candan da əziz tutduğumuz bu torpağın varisi kimi, yeri gələndə ən müsəlləh əsgər sayağı döyüşə hazır güc-qüvvət daşıyacaq səbr kasamız... Səbrlə, əzmlə, mütləq bir çıxış yolu var deyə, atılacaqdıq "döyüşlərə" və ordan mütləq üzüağ və alnıaçıq çıxacaqdıq. Eynən "Lo"nun qəhrəmanı kimi...

Kitabı oxuduqca mən də nəsə qaralaram deyə qeydlər götürmək istəyirdim, amma hər dəfə nə isə baş verirdi, kim isə gəlib mane olurdu. Ancaq qeyd dəftərimdə Əjdər Oldan yazdığım yeganə cümlə bu oldu: "Azərbaycan hələ bu boyda dəfn mərasimi görməmişdi". Müəllif 20 Yanvar hadisələrini o qədər xırdalıqları və incəlikləri ilə təsvir etmişdi ki, düşünürdüm, 1990-cı ildə mənim hələ 10 yaşım var idi və mən də Bakıdan xeyli uzaq bir rayonda yaşadığıma baxmayaraq, öz yaşıdlarım kimi məktəbdən evə gələn yolu qaça-qaça, qaranəfəs gəlirdik, əlbəttə, müəllimlərimiz bizə belə tapşırmamışdı, heç valideynlərimiz də nəsə bilmirdi, ancaq çox qəribədir, mənə elə gəlirdi ki, həmin illərin qışı da bir başqa sərt keçmişdi. Yaxud da yadımızda məhz elə qalıb. Əjdər Olun "Lo"sunu oxuyarkən də ara-sıra canımdan həmin qışın giziltisi keçirdi.

Yeri gəlmişkən, romanda gündəlik məişət problemi içərisində verilən məlumatlar, faktlar yerli-yerində, dəlil-sübutlarla oxuculara çatdırılır. Əslində, əsər əvvəldən sona qədər bir xalqın müqəddəratını canlı obrazların dili ilə açır, eləcə də müəllif öz qələminin, zehninin, dünyagörüşünün, bacarığının məhsulunu da bir-birinə qatıb qarışdıraraq ortaya gözəl bir əsər qoya bilir.

Əsər sanki burdan başlayırdı.

Ədəbi qəhrəman dar ağacının altında da inanır ki, kəndir boyuna keçhakeçdə, kətil ayağından düşhədüşdə olsa da, qalibiyyət onunladır. Bu, yuxu deyildi, yuxunun özbəöz həyat diliydi və müəllifin özünün daxili aləmindən çıxarıb, bəzəmədən, boyamadan ortaya qoyduğu ədəbi iç gücüydü. Əsəri də beləcə dipdiri və capcanlı saxlamağı bilirdi. Və həmin dar ağacından asılan bütün fədailərin bir arzusu varıydı: Qəhrəman olmaq!.. O, Çernobıldan xətərsiz-ətərsiz qayıdacaqdı, 20 Yanvarda qan dənizinə qərənfil əkməyəcəkdi, Qarabağ savaşında havadarlı düşmənlərə uduzmayacaqdı... Burda müəllif olduğunu xatırlayıb, bütün araşdırmalardan sonra qarşısında qalan bakirəliyini itirmiş bir yığın qarışıq-bulaşıq ağ kağız parçalarına baxırsan. Gözlərinlə və ürəyinin əliylə, bütün bildiklərin və eşitdiklərinlə tarixi vərəqləyirsən əslində... Tarix isə daşa dönüb üzünə dirənir. Tarix amansızdır, sərtdir, amma yenə də tarixdir. Həmişə doğrudur, həmişə ədalətli olmasa da, haqlını haqlı yerinə, haqsızı haqsız yerinə qoya bilir. Gec də olsa cinayətkarı cəzalandırır, məzlumun üzünü güldürür, müttəhimi cəza evindən çıxarıb kürsü başına çəkə bilir, kürsülərdəki bədnam adamları barmaqlıqlar arasından xalqa tanıtmağı bacarır. Tarix təkrarlanır həm də! Onu öyrənmədən, bilmədən və yaxud bilərəkdən unudanlar üçün təkrarlanır, olanlardan dərs almağı bacarmayanlar üçün dəfələrlə təkrarlana bilir və cəzalandırır. Tarix sənə hissə qapılmağa da imkan vermir. Sən mütləq bir savaşın, inqilabın, "heç olmazsa olmaz" dediyin bir qanlı meydanın qəhrəmanı ola bilərdin. Və bir gün içindəki o qəhrəman olmaq istəyini boğmadan, kuşatmadan işıqlığa çıxarırsan. Və beləcə dönüb bir romanın canlı qəhrəmanına çevrilirsən. Yanından şütüyən zaman sənin qələmindən süzülərək dürüstcəsinə tarixin ən çalpaşıq dolaylarına işıq tutur. Bir də, bir də... təkrar-təkrar torpaq harayından, el ağrısından bu dünyaya yaymaq üçün araya-ərsəyə gətirdiklərin var. Eynən "Lo" kimi... Eşidərsiniz yəqin, başqa insanların həyatlarını aydınladanlar özləri də bu işıqdan uzaq qalmazlar.

Müəllif də bu romanda əsldən-əsl bir tarix şəkli çəkir, heç bir silgidən və əlavə, qarışıq rənglərdən istifadə etmədən bunu bacarır. Onun bacarığı da, əsərinin uğuru da elə ağı ağ, qaranı qara kimi əks etdirməsindən ibarətdir.

Hiss edirsən ki, ürəyini sevgilər yaralamır daha, ürəyinə torpaq dərdi qazılır, vaxtın yoxdu bu dünyanı sevməyə, qan-qada görənin gözü də, qulağı da səngərmiş məyər ki... Dönüb Qəhrəman olmağa az qalmış səngərinə atılan qumbaradan nə sağ çıxırsa, ətrafındakı dostlar da eləcənə ələnir. Əcəb ələkləyib başına döndüyüm, deyəndə səngərin tutulmasın deyə kamikadze kimi özünü partlatmaqdan da betər haldasan, Sənin Səngərinmiş Ədəbiyyat, Əjdər Ol! Ədəbiyyat Səngərisənmiş!

AY Bəniz ƏLİYAR

Şairə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

525-ci qəzet.-29 fevral.- S.19