Nüfuzlu elmi jurnallara necə məqalə hazırlamalı?

MİSİR MƏRDANOV: "HƏR BİR ELMİ TƏDQİQATIN YEKUNU NƏŞRDİR"

Hər bir tədqiqatçının elmi nəticələrinin qlobal miqyasda tanınması və akademik ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunması dövrümüzün əsas tələblərindən birinə çevrilib.

Elmi tədqiqatların nəticələrinin dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılmasının formalarından biri də onların müxtəlif ixtisaslaşmış nüfuzlu jurnallarda çap olunmasıdır. Məqalənin nüfuzlu jurnallarda nəşri - tədqiqatçının elmi fəaliyyət sahəsinin genişlənməsi və elmi səviyyəsinin artmasının, ölkənin elmi nüfuzunun yüksəlməsi və mövqeyinin möhkəmlənməsinin təmin edilməsi deməkdir. Hazırda dünyada minlərlə jurnal nəşr olunur və nüfuzlu alimlər onların hamısını deyil, yalnız tanınmış elmi bazalarda nəşr olunanlarını izləyirlər. Belə bazalar sırasına ilk növbədə ildə on mindən çox jurnalı izləyən və qiymətləndirən Web of Science və otuz minə yaxın jurnalı izləyən və qiymətləndirən Scopus kimi beynəlxalq elmmetrik verilənlər bazaları daxildir. Adıçəkilən elmmetrik bazalara daxil olan jurnallarda elmi məqalə çap etdirmək məqalə müəllifləri ilə yanaşı, onların çalışdıqları universitet və institutların, təmsil etdikləri ölkələrin elmi nüfuzunu birbaşa müəyyən edən və son nəticədə, ölkənin inkişaf səviyyəsini göstərən əsas amillərdəndir.

Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Misir Mərdanov deyir ki, 2018-ci ildə Web of Sciencenin bazasında olan jurnallarda çap olunan məqalələrin sayına görə Azərbaycan Cənubi Qafqaz Respublikaları arasında ilk dəfə olaraq birinci yerə yüksəlib. Həmin il Azərbaycan tərəfindən sözügedən jurnallarda 1451 məqalə çap olunub. 1451 məqalənin 773 - ü Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnstitutlarına, 342-si Bakı Dövlət Universitetinə, 129-u Riyaziyyat və Mexanika İnstitutuna aiddir. Məqalələri çap etdirməkdə əsas məqsəd dünya ilə fikir mübadiləsi etmək, elmi işə maraq göstərən xarici həmkarlarla tanış olmaq, qeyri-formal qarşılıqlı əlaqələr qurmaq, beynəlxalq layihələrdə, qrantlarda, birgə nəşrlərdə iştirak etməkdir: "Tədqiqatçılar elmi nəticələrini nəşr edərək nə əldə edirlər. Nəticədə elmi fəaliyyət sahəmiz genişlənir, elmi səviyyəmiz və statusumuz yüksəlir, məqalənin nüfuzlu bazalara daxil olan elmi jurnallarda çap olunması müəllifin elmi tədqiqatlarının "görünmə" ("visibility"), "istifadə edilmə" ("availability") dərəcəsinin yüksəlməsinə təsir edir. Məqalə müəllifinin çalışdığı elmi müəssisənin reytinqi yüksəlir, həmin bazalarda ölkənin mövqeyi möhkəmlənir, məqaləni dərc etdirməklə müəllif müəlliflik hüququ, məqalənin toxunulmazlıq hüququ, məqalənin yayılması hüququ qazanır".

Misir Mərdanovun sözlərinə görə, hər bir elmi tədqiqatın yekunu nəşrdir. Araşdırmalar zamanı əldə edilən yenilik və nəticələri beynəlxalq elmi cəmiyyətə çatdırmaq, məsləkdaşlarla bölüşmək məqsədilə onları nəşr etmək vacibdir: "Məqalə dərc edildikdən sonra onun ictimaiyyətə təsirinin ölçülməsi nəticəsində tədqiqatın mövzusu ətrafında şəbəkə aktivliyini izləmək, təhlil etmək üçün imkan yaranır. İstinadların sayı, keyfiyyəti, hirş indeksi və s. Məqalənin nəşri və müəllifin tədqiqatlarının nəticələri haqqında məlumatların yayılması, məqalə - müəllifin, təşkilatın, jurnalın, ölkənin elmi prosesdə əldə etdiyi nailiyyətlərin əsas mənbəyidir. Beləliklə, məqaləni nəşr etməkdə məqsəd yalnız tədqiqatların nəşri deyil, eləcə də tədqiqat sahəsində məqalənin oxunma dərəcəsinin və məqaləyə edilən sitat (istinad) saylarının artırılmasıdır".

Misir Mərdavov qeyd edib ki, yeni, orijinal nəticələrin və yeni metodların təqdim olunması üçün, nəşr olunmuş nəticələrin təkmilləşdirilməsi üçün, tədqiqat sahəsini nəzərdən keçirmək və ya müəyyən bir tədqiqat mövzusunu ümumiləşdirmək üçün elmi nəticə çap olunmalıdır: "Müəyyən, spesifik bir sahədə bilik, anlayışları təkrarlamaq deyil, genişləndirmək üçün, məqalənin faydalı, maraqlı və oxunaqlı olması, oxunmayan, istifadə edilməyən, istinad olunmayan məqalənin heç bir dəyəri yoxdur. Məqalənin oxunaqlı olması üçün onun aydın, maraqlı, faydalı olması, məntiqi mülahizələrlə təqdim edilməsi, redaktorlar, rəyçilərin işin elmi mənasını asanlıqla anlaya və qiymətləndirə bilməsi vacibdir".

Professorun dediyinə görə, nüfuzlu jurnallarda məqalə dərc etdirmək istəyən müəllif ingilis dilində, onun qısa məzmununu özündə əks etdirən dolğun annotasiya və açar sözləri olan keyfiyyətli məqalə hazırlamalıdır. Məqaləni resenziyadan keçirməli, etik normalara riayət etməli, məqaləni jurnalın tələblərinə uyğun hazırlamalıdır. Məqalələrin hazırlanması və nəşr olunmasında əsas etik standartlar var. Məqalə eyni zamanda bir neçə jurnala göndərilməməlidir. Birinci jurnaldan mənfi cavab gəldikdə, onu ikinci jurnala göndərmək olar: "Plagiata görə ittiham edilməmək üçün, işinizdə istifadə edilən əsərlərə istinad edilməli, elmi etik normaların pozulmasında sizi günahlandırmağa yol verməmək üçün, tədqiqatlarınızda istifadə etdiyiniz metodları aydın təsvir edilməlidir. Müəllif jurnalın irəli sürdüyü etik tələbləri öyrənməli və onlara əməl etməlidir".

Direktor vurğulayıb ki, məqalənin oxunaqlılığını artırmaq üçün müəllif cümlədə 15-dən çox sözdən istifadə etməməlidir. Hər fikri bir cümlə ilə ifadə etməyə çalışmalıdır. Cümlə nə qədər sadə və aydın şəkildə qurulsa, oxucular onu daha tez anlaya bilərlər. Nəyin vacib olduğunu müəyyənləşdirmək üçün, oxucular cümlənin sonuna diqqət yetirirlər. Ona görə də cümlələri bunu nəzərə alaraq qurmaq lazımdır.

Keyfiyyətli məqalələrin meyarları barədə danışan M.Mərdanov bildirib ki, orijinallıq - ixtisas sahəsində, metod (üsul) və nəticələrdə yenilik, mövcud biliklərə uyğunluq, onun genişləndirilməsidir. İstinadlar yeni və münasib olmalı, fikirlər əsaslı və məntiqlə izah edilməlıdır. Nəzəri və praktiki əhəmiyyəti, jurnalın qaydalarına, məqsədlərinə ciddi riayət olunmalıdır: "Məqalə diqqəti çəkmək üçün deyil, əldə edilmiş yenilikləri və nəticələri oxuculara çatdırmaq məqsədilə, məqalə ixtisas sahəsində hər kəsin başa düşəcəyi dildə yazılmalıdır. Hər zaman sadə və qısa yolla izah etməyə çalışmaq lazımdır. Məqalənin adı onun məzmununu əsas açar sözlərlə lakonik ifadə etməlidir. Məqalənin annotasiyası, işin məzmunu, həcmi jurnalın tələblərinə cavab verən aydın və dolğun şəkildə tərtib edilməlidir. İstinadlar jurnalın tələblərinə uyğun, tam və düzgün şəkildə yazılmalıdır - bu onları verilənlər bazasında indeksləşdirərkən vacibdir, keyfiyyətli istinadlar - məqalənin səviyyəsinin göstəricilərindən biridir. Bütün bunlar məqaləni gözə çarpan edərək, onun daha geniş yayılmasına və sitat gətirilməsinə səbəb olacaqdır. Məqalənin ingilis dilində yazılmış annotasiyası onun çox vacib hissəsidir. Səlis "ingilis dili" - məqalənin keyfiyyətinin ən əhəmiyyətli göstəricisidir. Tədqiqatçı, məqalə yazmazdan öncə, çalışdığı sahə üzrə geniş məlumata malik, öz ixtisası üzrə elmin son nailiyyətləri, müasir metodları ilə yaxından tanış olmalıdır. Tədqiqat ideyasını inkişaf etdirdikdən sonra, araşdırmalara başlamaq olar".

Professorun sözlərinə əsasən, məqalənin hazırlanmasında müəllif üçün qoyulmuş beynəlxalq standartlar var. Məqalədə təqdim olunan tədqiqatlar etik normalara uyğun, məsuliyyətlə həyata keçirilməli və bütün zəruri hüquqi qaydalara riayət edilməlidir. Tədqiqatçılar nəticələrini açıq, dürüst şəkildə, saxtalaşdırmadan və ya məlumatların lazım olmayan manipulyasiyası edilmədən təqdim etməlidirlər. Tədqiqatçılar öz metodlarını elə aydın və birmənalı şəkildə təsvir etməyə çalışmalıdırlar ki, onların nəticələrinin başqaları tərəfindən təsdiq edilməsi mümkün olsun. Müəllif üçün qoyulmuş beynəlxalq standartlar zamanı isə tədqiqatçılar təqdim olunmuş işin orijinal olması, plagiat olmaması, başqa yerdə nəşr olunmaması tələblərinə riayət etməlidirlər. Müəlliflər təqdim edilmiş və nəşr olunmuş məqalə üçün kollektiv surətdə məsuliyyət daşımalıdırlar. Elmi məqalə hər bir həmmüəllifin işə və onun təqdimatına olan şəxsi töhfəsini düzgün əks etdirməlidir, maliyyələşdirmə mənbələri açıqlanmalıdır.

Misir Mərdanov vurğulayıb ki, aşağı impakt faktorlu jurnal daha əvvəl aparılan tədqiqatlara əsaslanır, əvvəlki işlərə əsaslanıb, onları tətbiq edərək yeni nəticələrin alınması. Yüksək impaktfaktorlu jurnalda isə tamamilə yeni bir konsepsiya, ideya və metod tətbiqi cəhətdən əhəmiyyətli olan tamamilə yeni, orijinal nəticələrin alınması əsas götürülür: "Müəllif məqaləsini çap etdirməzdən öncə oxuduğu jurnalları nəzərdən keçirməlidir. Elsevier, Springer, Wiley, Taylor&Francis, OUP, CUP, AIP, APS, Nature, Science kimi aparıcı nəşriyyatların ingilis dilində dərc olunmuş jurnallarını oxumaq lazımdır. Bu nəşriyyatların jurnallarının əksəriyyəti yüksək sitat gətirmə göstəricilərinə malikdir.

Web of Science orta hesabla ildə 12 mindən çox jurnalı izləyir SCOPUS orta hesabla 25 min jurnalı izləyir. Open Access - açıq giriş rejimində olan jurnalların sayı 12 minə yaxındır. Elm sahəsində keyfiyyətsiz nəşriyyat fəaliyyətinin son illərdə geniş yayılması "Yırtıcı" (ing. "Predatory"), "Oğurlanmış" (ing. "Hijacted") və "Saxta" (ing. "Fake") jurnalların sayının getdikcə artmasına gətirib çıxarmışdır."Yırtıcı", "Saxta" və "Oğurlanmış" jurnalların əlamətləri ilə müəyyət etmək mümkündür. Sözügedən jurnallar öz müəllifindən müstəqil olaraq rəylərin hazırlanmasını və ya həmkarları tərəfindən resenziyanın alınmasını xahiş edir. Redaksiya agentlik xidmətləri təklif edir, məsələn, ödənişli resenziyaların hazırlanması kimi. Jurnal ən qısa müddətdə dərc etmək təklifi ilə spam göndərir. Jurnal özü haqqında mötəbər olmayan (saxta) məlumatlar göstərir. Saxta sitat gətirmə indeksləri, mövcud olmayan və ya əhəmiyyətsiz göstəriciləri əks etdirir, ISSN-i göstərmir. Jurnal məqalənin elmi səviyyəsinin redaksiya tərəfindən artırılmasını təklif edir. Jurnal öz əməkdaşlarının, mütəxəssislərinin (ekspertlərinin), redaksiya heyətinin üzvlərinin adlarını və soyadlarını gizlədir. Jurnal, sitat gətirilmələrlə bağlı manipulyasiyalar, çox sayda öz-özünə sitat gətirilmələri daxil etməklə elmmetrik göstəricilərin yüksəldirilməsi üçün xidmətlər təklif edir".

M.Mərdanov deyib ki, ölkədə tədqiqatla məşğul olan mütəxəssislərin elmi məqalələrinin dünyanın aparıcı nəşrlərində çap olunmasının günümüzün aktual problemlərindən birinə çevrilməsi bu sahədəki boşluqların mövcud olması ilə bağlıdır. Bir sıra hallarda təqdim olunan məqalələrin yüksək indeksli nəşrlərdə qəbul edilməməsi mütəxəssislərimizin öz dəyərli nəticələrinin yüksək standartlar səviyyəsində hazırlayıb təqdim edə bilməməsindən, bu sahədə təcrübə çatışmazlıqlarından irəli gəlir. Bu çatışmazlıqları aradan qaldıraraq, dünya standartlarına uyğun orijinal elmi əsərlərin yazılması, məqalələrin dünyanın aparıcı, yüksək indeksli jurnallarında çap olunması həm müəllifin özü üçün bir göstərici olacaq, həm də ümumən ölkəmizin imicinə öz müsbət təsirini göstərəcək.

S.QARAYEVA

525-ci qəzet.-2020.-29 fevral.- S.11