"Mütaliənin bizə məhrəm olan psixoloji mündəricəsi dəyişilib

- Elçin müəllim, bir anlıq düşünmüsünüzmü ki, gərək mən başqa peşə ilə məşğul olaydım? Çünki ədəbiyyat xalis şəkildə fərdi bir hadisə olmayıb, həm də ictimai bir hadisədir. Yalnız insanın özündən asılı deyil, həm də zamandan və eləcə də onlarla faktordan asılıdır. Mirzə Cəlil deyirdi ki, yazmaq istəyirəm, amma inanmıram bir oxuyan ola. O məsələnin bir tərəfini deyir. Kafka ölüm ayağında yazdıqlarının yandırılmağını istəmişdi. Görkəmli rejissor Kieslovski də demişdi ki, gərək rejissor olmayaydım. Siz peşmançılıq yaşayırsınızmı?

- Xeyr. Mən o vaxt peşman olardım ki, hər hansı bir bədii yazımdan xəcalət çəkim. Bu yazıların bəlkə də yarısından çoxu Sovet dövründə yazılıb. Həmin yazıların, hətta tənqidi məqalələrimin bir cümləsini belə dəyişmədən bugünkü oxucularıma təqdim edə bilərəm. Bugünkü oxucu ilə Sovet vaxtının oxucusu eyni deyil, axı. Söhbət müstəqil Azərbaycan oxucusundan gedir. Müstəqil Azərbaycan oxucusunun amalı da, siyasi və bədii-estetik tələbatı da başqadır. Mən bir söz dəyişmədən həmin vaxt yazdığım hekayələri, povestləri, romanları müasir oxucuya təqdim edirəm. Tənqid Sovet dövründə hakim ideologiyanın bir hissəsi idi. Mən tənqidi məqalələri, hətta namizədlik dissertasiyamı bir sitat da pozmadan ədəbi ictimaiyyətə təqdim edə bilirəm. Yəni mənim bir yazıçı kimi problemim, daxili mənəvi sarsıntım yoxdur. Buna görə də peşmançılıq hissi keçirmirəm. Əlbəttə, mən də istəyərdim ki, gecə-gündüz yazıb-yaratmaq əvəzinə başqa bir ixtisas sahibi olum. Başqaları kimi mən də ağır bir yükdən azad olum, işimin konkret başlayan və qurtaran vaxtı olsun, ancaq hərənin öz taleyi var.

- Bütün dünyada kitab nəşri artır. Amma bununla belə, bəşəriyyət sanki bir fikir dolanbacına düşüb. Bu gün insanların həyatına sosial media daha güclü təsir edir, nəinki kitab və ya qəzet. Dünya heç bir zaman olmadığı qədər "səhralaşır".

- Yox, mən dediklərinlə razı deyiləm. Oxumaq həvəsinin itməsi ilə də razı deyiləm. Çünki gördüklərimi deyirəm. Sadəcə oxuduğumuz predmetin, kitabın forması dəyişib. Mən hesab edirəm ki, bəşəriyyətin ən böyük kəşfi kitabdır. Ancaq artıq yeni bir dünya əmələ gəlir. Dünya dəyişir deyəndə, məndə belə bir fikir formalaşır ki, sivilizasiyalar dəyişir. Yeni sivilisaziya gəlir. Rəqəmsal dünyanın insanları gəlir. Mənim kitabxanamda minlərlə kitab var. Bu qədər kitabı görən müasir oxucu darıxır. Və onun klassik kitab formasına nə mənəvi, nə də vizual ehtiyacı var. Çünki onun mənəvi ehtiyacını kompüteri, notbuku tamamilə təmin edir. Bildiyi dillərdə istədiyi kitabxanaya daxil olaraq, maraqlandığı əsərləri oxuyur. Ümumiyyətlə, yazılı ədəbiyyat yaranandan etibarən oxuyanlar və oxumayanlar var. Oxumayanlar bu gün də öz genetik ənənələrinə sadiqdirlər. Əgər bu gün bizdə kitabın satışı aşağı səviyyədədirsə, bu, müvəqqəti bir şeydir. Belə şeylər həmişə olub. Ədəbiyyat canlı bir orqanizmdir. Bəzən həmin canlı xəstələnir, soyuq dəyir, yatağa düşür, ancaq sağalır, inkişafından qalmır. Mənim fikrimcə, ədəbiyyata o vaxt sonuncu nöqtə qoyulacaq ki, onda ümumiyyətlə, bəşəriyyət dağılacaq.

- Antiutopiya romanlarına baxanda hamısında ortaq xüsusiyyət görürük ki, yeni dünyada ədəbiyyat yoxdur. Deyirsiz ki, ədəbiyyat o vaxt olmayacaq ki, insan da olmayacaq. Əslində isə bu gün tanıdığımız o insan belə yoxdur. İnsanın həqiqət axtarışları tükənib. Yapışqanla divara bərkidilmiş bananın incəsənətə çevrildiyi bir dövrə gəlib çıxmışıq.

- Məncə, çox olsun ki, bizim öyrəşdiyimiz ədəbiyyatın, sənətin vizual forması dəyişəcək. Sənin dediyin o banan təhtəlşüur axtarışların ifadəsidir. Və ya elə kəşflər olacaq ki, orada ədəbiyyat, sənət öz missiyasını tamamilə başqa formada yerinə yetirəcək. Mənim dediyim ədəbiyyat bəşəriyyətlə birlikdə yaranıb. Ana balasına layla deməyə başladığı vaxtdan ədəbiyyat yaranıb. Və ədəbiyyat sonacan gedəcək. Bəşəriyyət yaranandan insanın daxilində Xeyir və Şər mübarizəsi gedir. Ədəbiyyat da bu mübarizədə hər zaman Xeyirin müttəfiqi olub. Amma hələ ki, Şərə qalib gəlməyib. Əgər nə vaxtsa qalib gələ bilsə, onda da nöqtə qoyulacaq. Ədəbiyyata ehtiyac qalmayacaq. Ancaq mən belə bir qələbəyə inanmıram.

- Sizin ən sevdiyiniz yazıçı Tolstoydur. Tolstoyun mənəvi-əxlaqi idealları cəmiyyət baxımından XXI əsr üçün bir xeyli qəribə görünmür ki? Məncə, Tolstoy dövrümüzdə yaşasaydı, XIX əsrə qayıtmaq istəyərdi.

- Tolstoy dəfələrlə müraciət etdiyim, oxuduğum yazıçıdır. Şekspir də "mənim dramaturqumdur" və onu bəşəriyyətin ən böyük dühalarından biri hesab edirəm. Ancaq Tolstoy Şekspiri yazıçı hesab etmirdi ki, o, öz əsərlərini intibah novellalarından götürüb... Tolstoy nəhənglikdə yazıçı, Şekspir nəhənglikdə yazıçını qəbul etməyib. Bizim ədəbiyyatda da olub. Axundov - Füzuli məsələsi. Ancaq mən sənin dediyin kimi düşünmürəm. Cəmiyyət öz ideallarını itiribsə, demək, vəhşiləşib. Bir dəfə bir dostumla başqa planetlərdəki həyat barədə danışırdıq. Dedi ki, başqa planetdə oksigen yoxdursa, həyat da yoxdur. Mən də dedim ki, bəlkə orada həyat üçün heç oksigen lazım deyil. Yəni hər şey nisbidir. Həm dəyərlər, həm də dəyərlərə münasibət nisbidir. Mən dünyadakı hər şeyə nisbi yanaşıram. Mütləq heç nə yoxdur. Ədəbiyyat da belədir. O, öz missiyasını yerinə yetirəcək. Amma bunu hansı şəkildə edəcəyi, min ildən sonra necə olacağı məlum deyil.

- Siz tanınmış yazıçı və dramaturqun oğlu kimi doğulmusunuz. Uşaq vaxtından belə bir mənəvi mühitdə yaşamısınız. Sualım da bu haqdadır. Sizcə, insan necə yazıçı olur? Yazıçını digər insanlardan fərqləndirən cəhətlər nədir?

- Bir insan necə yazıçı olduğunu bilirsə, mən onun yazıçılığına şübhə edirəm. Məsələn, mən deyə bilmərəm ki, nə vaxt başlamışam yazmağa. Yadıma gəlmir. Balaca uşaq idim özümdən nağıllar, hekayələr uydururdum. 4-5 yaşımdan əlifbanı bilirdim. Yazdığım yazıları jurnalın arasına qoyub nənəmə oxuyurdum ki, guya jurnaldakı yazını oxuyuram. Yəni mən necə oldu ki, yazıçı olduğumu deyə bilmərəm. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda bu məsələ unikaldır. Bir dəfə rəhmətlik Heydər Əliyev də adbaad demişdi ki, bizdə bir sıra məşhur yazıçıların övladları da yazıçıdır. Bizdə həqiqətən belədir. Amma bu, aydın məsələdir, mütləq bir şey deyil. Dünya yazıçılarının ümumi sayının 99 faizinin atası yazıçı deyil. Təbii ki, mühitin təsiri var. Mən gözümü açıb evdə kitab görmüşəm. Amma adını çəkmək istəmədiyim bir nəfər vardı, o da məşhur bir yazıçının oğlu idi. Evlərində olan kitablar da bizim evdəki kitablardan az deyildi, ancaq kitab oxumaqla qəti arası yox idi.

- Mənə elə gəlir ki, Elçinin gəncliyində yazdığı hekayələr, misal üçün, "Qatar. Pikasso. Latur. 1968", "Şuşaya duman gəlib" insanların yaddaşına, ruhuna çox hopub. Amma sonrakı hekayələr sanki elə deyil. Bu, nəylə bağlıdır?

- Mən bunu hiss etməmişəm. Amma sənin dediyin bu tendensiyanı doğuran oxucular varsa, onlar 20 ildən sonra başqa cür düşünəcəklər. Yaşları artacaq, təcrübələri və dünyagörüşləri genişlənəcək və başqa cür düşünəcəklər.

- Elçin müəllim, siz həmişə yüksək dövlət postlarında çalışmısınız. Buna baxmayaraq, altmışıncılar nəsli arasında ən çox yazan, ən məhsuldar yazıçısınız. Əslində, əksi gözlənilirdi ki, dövlət işində yazmağa elə də vaxtınız olmaz. Doğrudanmı sizdə yazmaq daxili bir tələbatdır? Sizin digər qələm yoldaşlarınız isə beş ildən, on ildən bir əsər çap etdirirlər.

- Daxili tələbat olmasa, necə yazmaq olar? Mən yazıçıyam. Vəzifəyə gələnə qədər hansı Elçin idimsə, vəzifədə də həmin Elçin olmuşam, indi də həmin Elçinəm, nə bir az aşağı, nə də bir az yuxarı. Bayaq dedim ki, yazıçı kimi peşmançılığım, utanacağım bir şey yoxdur. İctimai və dövlət xadimi kimi də içimdə elə bir şey yoxdur ki, nigarançılıq çəkəm, peşman olam.

- Bir tənqidçi kimi Azərbaycan ədəbiyyatında ümumi tendensiyanı necə qiymətləndirirsiniz?

- Təkrar edirəm ki, ədəbiyyat canlı bir orqanizmdir. Onun xəstələnməyi də, sağlam dövrü də olur. Bu mərhələlər bir-birini əvəz edə-edə gedir. Okeanda qabarma-çəkilmə olduğu kimi, ədəbiyyatda da belədir. Bugünkü Azərbaycan ədəbiyyatı da çəkilmə mərhələsindən sonrakı irəliləmə dövründədir. Amma hələ tam irəliləyə bilməyib.

- 2008-ci ildə bir müsahibə vermişdiniz. Orada bir cümlə var idi. Son on ildə Azərbaycan ədəbiyyatında mənim mənəvi dünyama təsir edən, mənəvi dünyamı sarsıdan əsər oxumamışam. Bu fikrinizin üzərindən on il də keçib. Eyni sualı vermək istəyirəm. Hələ də elə bir əsər oxumamısınız?

- Sarsıtmaq çətin məsələdir. Məni Şekspir sarsıda bilər, Servantes, Tolstoy, İbsen sarsıda bilər. Amma bu günün özündə də yaxşı əsərlər meydana çıxır, o cümlədən də bizdə. Bu günlərdə Kamal Abdullanın iki kitabını oxudum, "Sirlər xəzinəsi" romanını və "Mənim Füzulim" silsilə esselərini. Ayrı-ayrı janrlardır, ancaq hər ikisinin arasında maraqlı bir doğmalıq var. Dünyagörüşü doğmalığı, bədii-estetik və elmi-estetik təfəkkürün eyni dərəcədə orijinallığı və məxsusiliyi, heç kimin yox, məhz "mənim", yəni Kamalın olmağı. Kamalın yaradıcılığının başlıca cəhəti budur ki, onun istedadı ədəbiyyatın qollu-budaqlı, çoxşaxəli magistralında öz məxsusi yolunu salmağı bacarıb, uğurlarının da səbəbi, bax, elə bu mühüm cəhətdir. Yaxınlarda cavan yazıçılarımızdan Mirmehdinin hekayələrini də oxudum. Xoşuma gəldi. Əsasən də, onun öz yazdığına inamı, yəni ürəklə yazmağı, səmimiyyəti və təhkiyəsi. Yaxşı yazıçı müşahidələri var. Bizim görkəmli yazıçılarımız Afaq Məsudun, Aqil Abbasin, Vaqif Nəsibin son hekayələri əsl ədəbiyyat nümunələridir. Baxın, Rəşad Məcidin "11 sentyabr"ını neçə il əvvəl oxumuşam, ancaq indiyəcən fikrimdədir. Yaşar yaxşı hekayələr yazır, ancaq az yazır. Bizim elə yazıçılarımız da var ki, onlar istedadlarına layiq şəkildə özlərini tanıda bilməyiblər. Az yazıblar və ya onları az oxuyublar. Məsələn, mən Saday Budaqlını çox istedadlı yazıçı hesab edirəm. Onun "Zədə" romanı, "Şəbəkə" povesti son illərin bədii uğurlarındandır. Yeri düşmüşkən, Saday Budaqlının, Baba Vəziroğlunun, Rafiq Tağının, Vaqif Cəbrayılzadənin, Rəhim Əliyevin, Vaqif Yusiflinin, Kamal Abdullanın və başqalarının ilk kitablarının redaktoru olmuşam, ön sözünü yazmışam. Mən altmışıncılar nəsli arasında Sabir Süleymanovu istedadlı və lazımınca qiymətləndirilməmiş yazıçı sayıram. Onun kitabını çap etdik və mən ön söz yazdım. Eləcə də, Çingiz Ələkbərzadənin çox yaxşı qələmi var idi. Təəssüf ki, o, yaradıcılığını bir küll halında cəmləşdirə bilmədi, pərakəndə yazdı. Onun yaxşı satirik qələmi var idi. Arif Abdullazadənin də adını çəkmək istəyirəm, İsa İsmayılzadənin də, Ələkbər Salahzadənin də.

- Elçin müəllim, son dövrlər ədəbiyyat dərsliklərində də bu tendensiya müşahidə olunur. Həmin dərsliklərdəki müəlliflər də Azərbaycan ədəbiyyatının ümumi mənzərəsini əks etdirmir...

- Bu, əlbəttə, ciddi məsələdir. Ancaq istedadlı yazıçı olduğu kimi, istedadlı oxucular da olur. Təskinlik bundadır ki, istedadlı oxucuya hətta dərslik belə təsir eləyə bilmir. Sovet vaxtı hakim ideologiyanın Dostoyevskidən xoşu gəlmirdi, ancaq onun əsərləri istedadlı oxucunun mizüstü kitabları idi. Amma rus ədəbiyyatında elə yazıçılar da var idi ki, adları yalnız indi ədəbi prosesdə bərpa olunur. Mən həmin müəllifləri aspirant vaxtı Moskvada Lenin kitabxanasında oxuyurdum.

- Sizin haqqınızda həmişə belə deyirlər ki, Latın Amerikası nəsrindən daha çox təsirlənmisiniz. Bu fikirlə razısınızmı?

- Latın Amerikası nəsri ədəbiyyatda hadisədir. Cavanlıqda çox xoşuma gələn yazıçılar var idi. Hal-hazırda da yüksək qiymətləndirirəm. Amma nədənsə Latın Amerikası deyən kimi hər kəsin ağlına birinci Markes, ya Borxes gəlir. Onlar doğrudan da, böyük yazıçılardır. "Yüz ilin tənhalığı" XX əsr nəsrinin şah əsərlərindən biridir. Eləcə də bir sıra başqa məşhur adlar. Amma mən təəssüf edirəm ki, bu adların arasında, misal üçün, Jorj Amadunun adını çəkmirlər. Jorj Amadu Latın Amerikası ədəbiyyatının ən yüksəkdə dayanan yazıçılarından biridir. Onun "Dona Flor və onun iki əri" romanı XX əsr romanının, mənim fikrimcə, ən yaxşı nümunələrindən biridir. Amma Nobel almadı. Svetlana Aleksiyeviç aldı, adını unutduğum Bard aldı, Jorj Amadu almadı. Bilirsiniz, Nobel almaq əlbəttə ki, böyük uğurdur. Bütün ədəbiyyat aləmi səni və əsərlərini təsdiqləyir. Lakin bu o demək deyil ki, bu mükafatdan kənarda qalan əsərlər zəifdir. Mən hələ neçə il bundan əvvəl yazmışdım ki, bəlkə də müqayisə etsək, mükafat almayanların bədii çəkisi daha ağır gələr. Məsələn, Pamuk, əlbəttə, istedadlı yazıçıdır. Amma Türkiyədə Yaşar Kamal, Əziz Nesin də var, Nazim də var. Yaxud Tolstoyu xatırlayaq.

- Elçin müəllim, gündəlik ədəbi məşğuliyyətiniz necədir? Hər gün oxuyub yazırsınızmı?

- Mən cavanlığımdan çox tez oyanıram. İşə getdiyim vaxtlar saat 5-dən 8-ə kimi, indi isə 9-10-a kimi, bəzən daha artıq olur, yazı-pozuyla məşğul oluram. Oxumaq isə - nə vaxt oldu... Oxuduğumu da həmişə qələmlə oxuyuram.

- Bəli, bunu hiss etmək olur. Yazılarınızda bir alim dəqiqliyi ilə faktlara rast gəlmək olur.

- Bir məqam yadıma düşdü. "Mahmud və Məryəm" "Azərbaycan"da çıxanda rəhmətlik Ənvər Məmmədxanlı məni təbrik etdi ki, oxudum, çox xoşuma gəldi. O da həmişə qeydlərini karandaşla yazırdı. Soruşdum ki, qeydləriniz var? Dedi ki, hə, var. Aldım ki, həmin qeydləri oxuyum. "Azərbaycan" jurnalının qırağına çox səliqəli və maraqlı qeydlər yazmışdı. Tez-tez soruşurdu deyə jurnalı özünə qaytarmalı oldum. Təəssüf ki, indi o jurnal bilmirəm hardadı. "Mahmud və Məryəm" haqqında çox yazılıb. Ancaq Ənvər müəllimin o qeydlərinin yeri ayrı idi.

- O qeydlərdən yadınızda qalanı varmı?

- İstəməzdim özünütərif kimi çıxsın. Çox hərarətli və xoş sözlər yazmışdı. Amma bəzi yerlərdə tarixlə bağlı yazılmışdı ki, "Elçin, bunu düz yazmamısan". Yadıma gəlir ki, romanın sonunda da üç nida işarəsi qoymuşdu.

- Elçin müəllim, yazdıqlarınızı redaktəyə verirsinizmi?

- Xeyr. Nə redaktə? Heç vaxt.

- Amma oxumaq üçün verirsiniz...

- Əlbəttə, fikir öyrənmək üçün. Ancaq eyni zamanda, kiminsə fikri də mənim üçün Quran ayəsi deyil. Məndə həmişə ədəbiyyatla bağlı vasvasılıq olub. Bir ara obıvatel söhbəti qulağıma dəyirdi ki, Elçin teatrları monopoliyaya götürüb. Mən həmişə bir pyesi zövqünə inandığım 5-10 nəfərə oxutdururam. Məndə zərrə qədər şübhə yaransa ki, bu əsərdə nəsə çatışmazlıq var, heç vaxt qoymaram ki, o şəkildə tamaşaya qoyulsun, ya da çap olunsun.

- Yazı prosesiniz necədir? Sürətli yazırsınız? Onu bilirəm ki, "Mahmud və Məryəm"i 18 günə yazmışdınız.

- Ona görə ki, "Mahmud və Məryəm"i yazanda mənim elə bir kabinetim var idi ki, dünyanın heç bir yazıçısının o cür gözəl kabineti olmayıb. Onda Yazıçılar İttifaqında işləyirdim. Bakıda o romanı heç cürə yaza bilmirdim. Bir aylıq məzuniyyətə çıxdım. Bir dəfə Talıstan kəndindən keçmişdim. Çox xoşuma gəlmişdi. Birdən yadıma düşdü. Ağlıma gəldi ki, Talıstana gedim. Bu hadisənin şahidi Musa Yaqubdur. Onda İsmayıllı qəzetinin redaktoru idi. Musaya zəng elədim ki, Talıstanda mənə bir ev kirayələ, amma gəlişimdən heç kimin xəbəri olmasın. Bir gün sonra Musa zəng vurdu ki, ev tapmışam, gələ bilərsən. Ailəmi də götürüb getdim ora, traktorçu Əlləzinin evinə. Sonra onunla dost olduq. Orda evin həyətində bir alma ağacı var idi. Ağac o qədər bar gətirmişdi ki, budaqlarının ucu torpağa dəyirdi. Altında çətir kimi bir yer əmələ gəlmişdi. Orda özümə yazmaq üçün yer düzəltdim. Əlləzigilin ətrafımda dolaşan toyuq-cücəsinin qaqqıltısı altında gün çıxandan gün batana qədər orda yazırdım. Beləcə, "Mahmud və Məryəmi" 17 günə yazıb bitirdim.

- Bəs, "Ölüm hökmü"nü necə yazdınız?

- Mən o əsəri başlayanda özümə söz vermişdim ki, içimdəki senzuranı tamamilə yox edəcəm. Elədim də. Ona görə də bu romanı çap etməyə qəti ümidim yox idi. Ancaq mən əsəri yazıb bitirəndə artıq yenidənqurma prosesi başlamışdı. Beləcə, əsər 1988-ci ildə çap olundu. Adətən əsərləri qısa müddətdə yazıram. Amma "Ölüm hökmü" üzərində ən çox işlədiyim romanımdır. 1984-ün mayında başladım, 88-in yanvarında bitirdim.

- Bəs çap olunandan sonra reaksiyalar necə oldu? Şəxsən, mənim üçün "Ölüm hökmü" romanı ən qiymətli əsərlərdən biridir. Azərbaycan ədəbiyyatı bəlkə də Sovet dövründə yaxşı imtahan vermədi. Amma Azərbaycan ədəbiyyatı "Ölüm hökmü" romanı ilə Sovet dövrü ilə çox görkəmli və deyərdim ki, çox ləyaqətli şəkildə vidalaşdı. 30-cu illərdə Hadrutta vəba epidemiyası həqiqətən olub?

- Bəli, əlbəttə. Epidemiya ilə mübarizəyə Moskvadan professor Zilber gəlmişdi. O, məşhur rus ədəbiyyatı klassiklərindən sayılan Kaverinin qardaşı idi. Roman Moskvada çap olunandan sonra, Kaverin mənə böyük bir təşəkkür məktubu yazmışdı. Həmin məktub indi də arxivimdədir. Zilber 1937-ci ildə həbs olundu, amma öldürmədilər. Yenidən azadlığa çıxdı. Məşəqqətli bir həyat yaşamışdı.

- Pyes yazmağa sonradan başlamısınız?

- İlk pyesimi 25 yaşımda yazmışam - "Poçt şöbəsində xəyal". O pyes senzuradan keçmədi və tamaşaya qoymadılar. Mən də bunun protest kimi, bir cümləsinə də dəymədən, remarkaları çıxarmaqla adını dramatik povest qoydum. Moskvada və Bakıda çap olundu, xarici dillərə çevrildi. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyev həmişə deyirdi ki, sən pyes yaz, dialoqların canlıdır. 20 Yanvar hadisələrindən çox sarsılmışdım. Uzun müddət nə yaza bilirdim, nə də oxuya. İlyas Əfəndiyev mənə ad günümdə Molyerin üçcildliyini bağışlamışdı, təbii ki, vaxtilə hamısını oxumuşdum. Təsəvvür et, Molyer hara, 20 Yanvar hara? Həqiqətən, komediya ilə faciə bir-birinin davamıdır. Yaradıcılıq psixologiyası da bir sirri-xudadır. Birdən yadıma düşdü, yenidən oxumağa başladım və iki pyesini tərcümə etdim: "Jorj Danden" və "Skapenin kələkləri". Sonradan məlum oldu ki, o pyeslərin başqa tərcümələri də var. Amma mənim üçün fərqi yox idi. Bundan sonra başladım yazı yazmağa. O üç pyesi yazdım: "Ah Paris, Paris", "Mənim sevimli dəlim", "Mənim ərim dəlidir". Eləcə də, Rus Dram Teatrı üçün "Mən sizin dayınızam" pyesini yazdım

- İlyas Əfəndiyev sizin yazıları bəyənirdimi?

- Hər halda bəyəndikləri az deyildi. İlyas Əfəndiyev çox mütaliəli adam idi. Bizim tez-tez ədəbi mövzularda mübahisələrimiz də olurdu. Məsələn, o, Stendalı çox yüksək qiymətləndirirdi, deyirdi ki, Balzak səviyyəli bir yazıçıdır. Mənim aləmimdə isə Stendal yaradıcılığında macəraçılıq var. Onun İtaliya oçerkləri, Napoleon haqqında yazdıqları daha yaxşıdır. Mən hələ də bu fikrimdəyəm ki, XIX əsr Fransa ədəbiyyatının zirvəsi Emil Zolyadır. Amma İlyas Əfəndiyev deyirdi ki, yox, Zolya ilə bir dövrdə yazıb-yaradan Floberdir. Bu cür söhbətlərimiz olurdu.

- Başqa nələr barədə söhbət edirdiniz?

- Çox şey barədə, İrandan-Turandan, həyatdan, ölüm-itimdən. Məsələn, onun "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan" romanlarındakı uşaqlıq, yeniyetməlik əhvalatlarından. Kənar bir oxucu kimi deyə bilərəm ki, "Geriyə baxma, qoca" da, "Üçatılan" da Azərbaycan ədəbiyyatında ən yaxşı əsərlərdəndir.

- Oxu vərdişiniz necədir? Hər gün oxuyursunuzmu?

- Oxumadığım günlər tək-tük ola bilər. Oxumaq da yazmaq kimi mənim həyat tərzimdir. Son zamanlar, xüsusilə, son 5-6 ildir, sənədli əsərləri daha çox oxuyuram, nəinki bədii. Həyatımın böyük hissəsi Sovet İttifaqında keçib. Bu yaxınlarda "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "Stalin" pyesimdən hissələr çıxdı. Onu Rus Teatrına vermişəm, Moskvadan rejissor gəlib, məşqləri başlayıb. O hökuməti quranlar kimlər idi? İndi Stalin, Lenin, Trotski, bizdə Bağırov haqqında çox yazırlar, Siyasi Büronun stenoqramları çap olunur. Hələ 1985-ci ildə ilk dəfə Amerikaya gedəndə oradan rus dilində Trotskinin Stalin haqqında ikicildliyini gətirmişdim. Yəni əvvəllər də mənim üçün memuarlar, epistolyar janr maraqlı idi. İndi də mənim mütaliəm daha çox sənədli, elmi yazılardır. Həm də təkcə Sovet tarixini nəzərdə tutmuram.

- Məzuniyyətdə olanda da bu temp dəyişmir?

- Mən məzuniyyətə gedəndə özümlə bir çamadan kitab aparıram. Çünki bəzi kitabları, jurnalları oxumağı çatdırmıram, ayırıb kənara qoyuram. Gedəndə aparıram oxumağa. Məzuniyyətdə yazmaqdan qat-qat artıq oxuyuram.

- Bu gün cəmiyyətimizdə mütaliə mədəniyyəti ilə bağlı ciddi problem var. Sizcə, bunu düzəltmək üçün nə etmək lazımdır?

- Süni şəkildə heç nə etmək olmaz. Həqiqətlərlə barışmaq lazımdır. Rəqəmsal dünya tamamilə ayrı bir sivilizasiyadır. O şeyləri ki, biz kitab şəklində oxuyurduq, indi onlara internetdə, televiziyada baxa bilirlər. Nə qədər filmlər çəkilir. Əvvəllər kinoteatra gedib filmə baxmaq böyük bir hadisə sayılırdı. İndi isə insan əlində telefon istədiyi tamaşanı, filmi tapıb baxa bilir. Dünyada istədiyi kitabxanadan istədiyi əsərin elektron variantını tapıb oxuyur. Yəni mütaliə prosesinin forması, bizə məhrəm olan psixoloji mündəricəsi dəyişilib və get-gedə yadlaşır.

- Deyirsiniz ki, əvvəllər hər hansı kitabı rahatlıqla əldə etmək çətin idi. İstərdinizmi bu dövrdə - informasiya bolluğunda doğulasınız?

- Bu barədə heç fikirləşməmişəm. Fikirləşib deyərəm (Gülür.)

- Filmlə aranız necədir? Sovet dövründə baxdınız hansı filmlər daha çox yadınızda qalıb?

- Sovet filmlərindən "Hamlet", "Kral Lir", "Don Kixot", "Durnalar uçur", "41-ci", "Sakit Don", "Əsgər haqqında ballada", Bondarçukun "Hərb və sülh"ü və digərləri. Çarli Çaplin nəhəng sənətkardır. Onun balaca Çarlisi mənim üçün komik yox, tragik bir obrazdır. Filmlərinin hamısı əvvəldən axıra kimi tragediyadır. İtalyan neoromantizmini çox bəyənirdim. Elə indi də bəyənirəm.

- Elçin müəllim, son dövrlər Mirzə Cəlil haqqında çoxlu fikirlər səsləndirilir. Onlardan çoxu da nə ədəbiyyata, estetikaya, nə də əxlaqın və mənəviyyətin sərhəddinə sığır. Bu barədə nə düşünürsünüz?

- Gəlin, bir anlıq təsəvvür edək ki, Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Cəlilin hekayələri, dahiyanə "Ölülər" pyesi, eləcə də Azərbaycan ictimai fikrində "Molla Nəsrəddin" jurnalı yoxdur. Belə olan halda görün nələr itiririk. Nə qədər kasıb görünərik. Axundov barədə də bu cür fikirlər səsləndirirlər. Çar Rusiyası üçün işləməyini tənqid edirlər. Birincisi, onun vəzifəsi çox balaca idi. İkincisi də Axundovun əsərlərinə baxmaq lazımdır. Mənim ən çox bəyəndiyim yazıçılardan biri Knut Hamsundur. Hamsun hitlerçi idi. Onda deməliyik ki, onu pozub çıxardaq ədəbiyyatdan? Və ya Şoloxov Lenini, Stalini tərifləyirdi. Amma ortada həm də "Sakit Don" əsəri var. "Sakit Don" XX əsr dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən biridir. Yəni bu cür yanaşma düzgün deyil. Mirzə Fətəlinin ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin, ictimai fikrimizin, dilimizin inkişafında müstəsna xidmətləri bar.

- Sovet vaxtı məşhur ifadə vardı: "Yazıçı vicdanı". Sizcə müasir dövrdə həmin vicdan susubmu?

- "Yazıçı vicdanı" nədir? Bədii həqiqət! Sovet hakim ideologiyası yazıçını partiyanın təbliğatçısı kimi qəbul edirdi. O yazıçı "vicdanlı yazıçı", yəni əsl yazıçı idi ki, yazdıqlarını bu gün də çap etdirir.

- Sizcə, Yazıçılar Birliyinin indiki fəaliyyəti günün, zamanın tələblərinə uyğundurmu?

- Yazıçılar Birliyində ədəbiyyat yaranmır. Yazıçılar Birliyində heç kim oturub hekayə, əsər yazmır. Bunlar məlum məsələdir. Onu Sovet vaxtındakı Yazıçılar İttifaqı ilə də müqayisə etmək olmaz. Çünki onların imkanları bu gün yoxdur. Həmin vaxt İttifaq partiyanın əsas tribunalarından biri idi. Sanki partiyanın yaratdığı böyük bir ədəbiyyat nazirliyi idi. Orada yazıçıların yaşayışı üçün böyük imkanlar var idi. Yazıçılar ezamiyyətlərə gedirdilər, yaxşı qonorar, ev alırdılar. Bugünkü Yazıçılar Birliyindən onu gözləmək düzgün deyil. Bu barədə fikirləşmək olar ki, dövrün tələblərinə uyğun olaraq Birlik artıq özü müxtəlif şirkətlər yaratsın, kredit alıb özü evlər tikdirsin. Tikdirdiyi evlərin bir hissəsini yazıçılara verəcəksə, bir qismini satışa çıxara bilər, krediti ödəyə bilər, Ədəbiyyat Fondunun maddi imkanlarını gücləndirər. Şəffaf olaraq bu işləri həyata keçirmək, düşünürəm ki, mümkündür. Bu dediklərim sadəcə, gələcəkdə katiblikdəki dostlarımızın götür-qoy etməsi üçün fikirlərdir ki, deyirəm. 90-cı illərdə Birliyin vəziyyəti ağır idi. Jurnallar, qəzetlər bağlanmışdı. Rəhmətlik Heydər Əliyev gələndən sonra, Birliyin vəziyyəti xeyli yaxşılaşdı. Heydər Əliyev ədəbiyyatın, konkret olaraq yazıçıların böyük dostu idi. Bu gün də bizim dövlətin Yazıçılar Birliyinə köməyi, imtiyazı başqa ölkələrdə yoxdur.

- Sizi nə vaxtsa Yazıçılar Birliyinin sədri kimi görə bilərikmi?

- Yox, əlbəttə. Yazıçılar Birliyinin sədri var. Mən müxtəlif işlərdə işləmişəm. Və hamısında da məsuliyyətlə çalışmışam. İndi yazı-pozuyla məşğulam. Qurultayda sədrliyə cavanlar da iddialıdırlar. Bunu çox yaxşı qarşılayıram. Amma bu o demək deyil ki, yaşlı adam sədr olmaq istəyirsə olmasın, namizədliyini verməsin. Bu, düzgün deyil. Bir müddət əvvəl bu barədə ətraflı müsahibə verdiyim üçün, təkrar etmək istəmirəm. Ancaq bir daha deyirəm ki, bu mövzuda ajiotaj yaratmaq yaxşı iş deyil.

Qan Turalı

525-ci qəzet.- 2020.- 8 fevral.- S.8-9.