Sevgimizdən usanmayaq...

I yazı

Ünlü çex rejissoru Miloş Formanın "Amadey" filmində maraqlı bir epizod var: kraliçanın şərəfinə kiçik bir melodiya bəstələmək tapşırığı alan saray bəstəkarı Salyeri bütün gecəni piano arxasında oturub Allaha yalvara-yalvara, ondan kömək diləyə-diləyə səsləri, necə deyərlər, əlifba qaydasında bir-birinə calayaraq öz istedadına uyğun ortabab bir melodiya bəstələyir (və Allaha dua edir ki, onu köməksiz qoymadı).

Ertəsi gün sarayda keçirilən təntənəli mərasimdə Salyeri bir qalib ədasıyla piano arxasına keçib yazdığı melodiyanı şövqlə ifa etməyə başlayır və elə bu məqamda da qəribə bir olay baş verir - gecikdiyi mərasimə az qala yüyürə-yüyürə tələsən gənc Amadey (Motsart) həmin melodiyanı yolda ikən eşidib elə qaça-qaça da onun əyər-əskiyini təshih edir, salona Salyerinin solğun melodiyasının yeni - parlaq variantını zümzümə edə-edə daxil olur. İçəridəkilərin təkidi ilə piano arxasına keçib həmin melodiyanı daha mükəmməl tərzdə urvata salanda, səslərin əvvəlki primitiv düzümündə vurğuların yerini dəyişib, musiqi tekstinə yeni "durğu işarələri" əlavə edib yeni ahəng yaradanda isə mərasimin bütün iştirakçılarının matı-mutu quruyur və əlbəttə ki, Salyerinin həm də gözləri kəlləsinə çıxır.

Motsartın sonda onun məhvinə səbəb olan qeyri-adi istedadı, Salyetinin isə onu dəlixanaya aparan paxıllığı öz yerində, amma bu kadrların dolayı yolla çatdırdığı həqiqətlərdən biri də budur ki, yaradıcılıq hamının getdiyi yolun müsafiri olub, onların dediklərini elə köhnə ləhcədə təkrarlamaq, başqaları kimi düşünmək, kanonların, stereotiplərin çərçivəsində nə isə bir "hoqqa çıxarmaq" üçün çabalar, boş-boşuna vurnuxmalar deyil, əksinə, öz azadlığını reallaşdıraraq, deyilməyənləri demək cəhdidir. Baxın: Salyeri səsləri klassik sxem üzrə, nə vaxtsa başqalarına uğur gətirmiş bir ardıcıllıqla düzüb, özünün də uğur qazanacağına inanırdı. Motsart isə əkinə, səslərin Salyerisayaq nizamını pozub, onları bir-birinə qarışdırıb əvvəlcə xaos, sonra isə bu xaosda yeni - daha mükəmməl nizam, harmoniya yaradırdı.

Motsartın bütün yaradıcılığı, dahiyanə əsərləri onun ipə-sapa yatmayan daxili azadlığının, Salyerinin sayca çox olan əsərlərinin uğursuzluğu isə onun quluna çevrildiyi paxıllığının ifadəsi idi.

Mən Motsartı da, Salyerini də illərin o tayında qoyub öz məkanımıza, indimizə qayıtmaq istəyirəm.

Düşünürəm ki, son zamanlar Firəngiz Əlizadə, Aygün Səmədzadə, Sevda Ələkbərzadə fenomenləri istisna olmaqla, Azərbaycan musiqi cameəsindəki qarma-qarışıqlıq, hay-küy fonunda hökm sürən darıxdırıcı sükutun əsas səbəbi yaradıcılıq üçün hava və su kimi vacib olan həmin o daxili azadlığın qıtlığıdır. Qəribədir ki, praktiki olaraq azadlıq, suverenlik yoxsulluğu yaşadığımız sovetlər dönəmində bizim istər klassik musiqini, istər estrada sənətini, istər instrumental, istəsə də vokal ifaçılığını - fərqi yoxdur - təmsil edən sənətkarlar bu mənada daha azad (və məsuliyyətli) idilər və bu azadlıq bizə Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev, F.Əmirov, A.Məlikov, F.Əlizadə, V.Mustafazadə kimi yenilikçi, orijinal düşüncəli sənətkarlar, dünyanı gəzib dolaşan neçə-neçə sənət incisi bəxş elədi; əsrin əvvəllərində musiqi dünyasına muğam-opera janrını (Ü.Hacıbəyov) bəxş edən Azərbaycan az sonra simfonik muğam (F.Əmirov), muğam-caz (V.Mustafazadə) kimi yeni janrların doğulduğu bir musiqi məmləkətinə çevrildi; Q.Qarayev saz havalarının ritmlərini, ahəngini simfonik musiqiyə qovuşdurdu (II simfoniya), Ü.Hacıbəyov aşıq havalarının, A.Məlikov kiçik həcmli "Humayun" muğamının ladında dünya opera və balet sənətlərinin incilərini yaratdılar; Firəngiz xanım məşhur "Habilsayağı"nı məhz həmin dönəmdə yaratdı, C.Quliyev simfonik musiqiyə zurna dilini həmin illərdə gətirdi. Mən hələ instrumental muğam ifaçılığını durğunluqdan, yerində saymaqdan xilas edən tarçı H.Məmmədovun, estrada sənətimizin beşiyi başında dayanan T.Quliyevin, habelə Polad Bülbüloğlunun, "Qaya" kvartetinin, F.Kərimovanın... etdiklərini demirəm.

Bəs indi bizə nə olub?

Nə üçün XXI əsrin yeni musiqi düşüncəsinin yarandığı, yeni musiqi obrazlarının doğulduğu çağımızda uzaq məmləkətlərdə atılan topların səsinə doğru-düzgün reaksiya verə bilmirik?

Deyə bilərlər ki, bu, təkcə Azərbaycan musiqisinin problemi deyil, bütün dünyada gedən proseslərin həm də musiqi sahəsində təzahürüdür. Amma mən bu çaşqınlığın səbəbini yaranmış vəziyyətə münasibətdə ictimai şüurumuzun sərgilədiyi 2 səhv baxışda - 2 tendensiyada görürəm: əldə etdiklərimizə, nail olduqlarımıza yersiz aludəçilikdə, həddini aşmış pərəstişdə və əksinə, indi yaratdıqlarımızın dişsizliyinin səbəbini indiyə qədər yaratdıqlarımızın "dəyərsizliyində" axtarmaqda. Yox, deyəsən unutdum - 3-cü bir yanaşma modeli də var: hər şeyin yaxşısını ancaq kənarda axtarmaq, özgə havasına oynamaq üçün sino getmək, bəhsə girmək, yeni heyranlıq, pərəstiş obyektlərini ancaq dışarıda görmək...

Dəyərlərə heyranlıq, sayğı ifrat həddi keçəndə həqiqətən də böhran baş verir, bizim bu hüdudsuz sayğımız sabun köpüyü kimi şişib partlayır və ortada bu partlayışın səsindən başqa heç nə qalmır. "Bizim yaratdıqlarımız dünyada yarananların ən yaxşısıdır", "Biz şair xalqıq", "Bizim muğamımızdan yoxdur", "Musiqiçilərimiz filan ölkədə filan zirvəni fəth etdilər" kimi ibarələri yeri gəldi-gəlmədi dönə-dönə təkrarlamaq, sağa-sola səpələmək əslində, bu dəyərlərə hörmətsizlikdən, onları dəyərdən salmağa yönəli qeyri-iradi çabalardan başqa bir şey deyil. Amma bu cür yanaşma həm də aldanışdır. Elə bir aldanış ki, onun işığında dünyanın ən böyük müğənniləri, ən dahi musiçiləri Bakıda yaşayır, ən yaxşı tamaşalar Azərbaycanda oynanılır, ən müqtədir aktyorlar bizdə doğulur... Dünənki uğurlara bu sayaq psevdosevginin parıltısında "Arşın mal alan" filmi az qala kino yaradıcılığının zirvəsi kimi görünür (mən bununla həmin filmin bədii-estetik dəyərini qətiyyən şübhə altına almıram!), bütün dünya işini-gücünü buraxıb, sanki gündə 3 dəfə muğama qulaq asmaqla məşğuldur (bu sətirləri yazan bəndənizin ən çox sevdiyi musiqi məhz muğamlarımızdır!) və s. və i.a. Və nə yazıq ki, kimsə düzgün yolu tapmağa mane olan bu mifləri dağıtmaq, düşüncə tərzimizdəki xaosu birlikdə nizama salmaq üçün fikir debatına cəhd edəndə olur milli-mənəvi dəyərlərə arxa çevirən nadan. Bu, bir qədər yumşaq desək, düşüncə yoxsulluğudur. Çünki alternativ (pozitiv) yanaşmaların qarşısını kəsməkdən, düşüncəni buxovlamaqdan başqa heç nəyə xidmət etmir - milli dəyərlərə vurğunluq imici yaratmaq naminə koloritli naxışlarla bəzədilmiş bir görkdə zühur etsə də.

İnsan gündəlik həyatda, məişətdə də öz sevgisindən, məhəbbətindən usanmamaq üçün daim onun yeni ifadə formalarının, təzahür variantlarının axtarışındadır. Unutmayaq ki, sevginin hər iki qütbü - sevən də, sevilən də hər gün eyni ahəngdə təkrarlanan "Mən səni sevirəm" ismarıcının səmimiyyətinə inanmayacaq, hətta tədricən bu sevginin olmasına da şübhə edəcək.

Nəyəsə aludə olmaq, ona heyranlıq cazibəsindən çıxa bilməmək sonda narsizimə gətirib çıxardığından insanı öz sevgisindən bu sayaq usandırır, bezdirir, düşüncənin axtarış impulslarını tükəndirib, onun qapalı dairədən geniş meydana çıxmasını çətinləşdirir - necə ki, adı çəkilən filmə artıq bayağılaşmış sevgimizlə kino sənətimizin yeni yüksəlişi naminə yeni iddialar sərgiləyən gəncləri görməyəndə, muğamı hamı kimi yox bir qədər fərqli oxumaq istəyən gənc xanəndələri pərt edib "Get filankəslərin lentlərini dinlə, onlar kimi oxumağı öyrən" deyiləndə, "Musiqini yalnız filankəs kimi yazmaq", "Şəkli yalnız bəhmənkəs kimi çəkmək lazımdır" kimi diskurslara söykənən və düzgünlüyü guya şübhə doğurmayan strateji xətt cızılanda sənətimizə xidmət yox, antixidmət göstərildiyinin fərqinə varmırıq.

Yuxarıda dediyim 2-ci tendensiyanın yaranmasına rəvac verən, onun mövcudluğunu şərtləndirən də elə bu fikir spekulyasiyasıdır. Yenilikçi roluna girmiş bir qrup qaragüruhun fikrincə, bütün bəlaların səbəbi sən demə, keçmişdə yaratdıqlarımızdır, bizi axtarışlardan qoyan, yeni nə isə yaratmağımıza mane olan sən demə, sovet dönəmində çəkilən filmlər, oxunan mahnılar, kədərlə dost olub ağrılarımıza ağı deməklə məşğul olmağımızın baiskarı "kədərli" muğamlarımızdır və guya onları - bizi sivil dünyaya qovuşduran yolumuzdakı bu "maneələri" birdəfəlik yox edən kimi möcüzə baş verəcək - musiqinin də, kinonun da, teatrın da, ədəbiyyatın da ən avanqard qolu bizdə yaranacaq. Bu inkarın, protestin obyekti konkret əsərlər ətrafında yaranan miflər olsaydı nə vardı ki? Ünlü filosofumuz Niyazi Mehdi məsələnin bu tərəfinin pozitiv cəhətlərini öz yazılarında incəliklə açıb göstərib. İnkarın ünvanı hansısa əsər, yaxud onun müəllifi yox, həmin əsərə, müəllifə münasibətdə formalaşan və artıq həmin əsəri urvatdan saldığına görə ziyana işləyən təsəvvürlər olduqda bu cür yanaşmanın pozitiv enerjisi barədə Niyazi müəllimin dedikləri şübhə doğurmur. Alimin dediyi kimi, bayağılaşmış sevgi bu sevginin obyektini də bayağılaşdıranda sənətdə dekostruksiya - yəni söküb yenidən yığmaq kimi maraqlı bir hadisəyə impuls yaranır. Bunu nəsrimizdə Kamal Abdulla, İlqar Fəhmi, kinomuzda V.Mustafayev çox məharətlə etdilər, streotip düşüncələr, şablon meyarlar səltənətində inqilab edib bəzi mifləri dağıtdılar, necə deyərlər, valın arxa üzünü çevirdilər, amma hay-küy salmadan, zövqlə, heç kimin heysiyyətinə toxunmayan bir ərkanla.

Pərəstiş obyektinə total nifrət yaratmaq cəhdi qəhrəmanlıq deyil, əksinə, gücsüzlüyün başqa bir formada təzahürüdür. Pərəstiş sindromundan yaxa qurtarmağın daha düzgün yolu var - həmin o obyekti öz təsəvvüründə bir növ "öldürüb" yeni nəfəsdə, yeni simada diriltmək! Üzeyir bəyin "Arazbarı"sı, muğam fantaziyaları, F.Əmirovun simfonik muğamları, V.Mustafayevin muğam-cazı bu aktın pozitiv, yaradıcı enerjisini nümayiş etdirən misilsiz örnəklərdir. Odur ki, işlətdiyim "öldürmək" sözünü hərfi mənada başa düşmək lazım deyil. Mən əslində, obyektin özünün yox, onun ətrafında yaradılmış gərəksiz sədlərin yox edilməsindən danışıram. Söhbət "dədə-baba" qaydası düşüncəsinin artıq bir çox hallarda işə yaramayan, düşüncə sayrışmalarına əngəl olan tör-töküntülərinin ölümündən gedir. Artıq sözün mənfi mənasında zövqümüzü idarə edən paradiqmaları nəzəri müstəvidə dağıtmağa həvəsimiz qalmayıbsa, onda əməli işə keçmək - bu ehkamların kökündə dayananları söküb yenidən yığmaq lazımdır. Belə olanda yeri gəldi-gəlmədi özgələrin çaldığı hər havaya oynamaq, çuxa tikəndə bezi kənarda axtarmaq (heç onun keyfiyyətini yoxlamadan), "Biz buna qadir deyilik" kimi sarsaq xülyalara dalmaq mənasız məşğuliyyətə çevrilər və başa düşərik ki, məsələn, dünya miqyasına çıxarıla biləcək film çəkə bilməməyimizin səbəbi o deyilmiş ki, bizdə nə vaxtsa "Əhməd haradadır" kimi film çəkiblər, səbəb - elə bu cür yanaşmanın, bu düşüncənin özüdür.

Vaxtı keçmiş dəyərlərə, vaxtilə yaradılanlara pataloji nifrət, sayğısızlıq ona yersiz pərəstiş, heyranlıq qədərində təhlükəli və perspektivsiz yoldur. Onları meydandan, gündəlikdən çıxarmaq üçün alternativ yaratmaq, çatışmayanı reallığa çevirmək lazımdır, necə ki, son illər vokal sənətimizdə bunu Sevda Ələkbərzadə edir - özü də başını aşağı salıb səssiz-küysüz, öz adı, ifası ətrafında ajiotaj yaratmadan, bir çoxları kimi "filosofluq" etmədən.

Bu təvazökar xanımın qədim musiqi irsimizə, muğamlarımıza, xalq mahnılarımıza, eləcə də köhnə bəstələrə yanaşma tərzindəki yeniliklər, onlarda illər boyu nəzərdən kənarda qalmış şifrələri, kodları açıb gündəliyə gətirməsi, Azərbaycan musiqisini XXI əsrin yeni avanqard musiqisi dilində danışdırması sözün yaxşı mənasında heyrət doğurur. Sevda xanım xalq mahnılarımızın, xüsusilə muğamlarımızın - çoxlarının yalnız kədər, qüssə simvolu hesab etdiyi bu örnəklərin gizlində qalmış hücrələrini nağıllarımızdakı 40-cı otaq timsalında fəth edərək yeni nəfəslə, yeni simada doğuluşuna can atır və buna nail olur.

Əlbəttə, Sevdanın gördüyü işin əhəmiyyəti yalnız nə etməsində yox, həm də necə etməsindədir...

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2020.- 12 fevral.- S.22.