"Xortdanın cəhənnəm məktubları": mifik aləmdən gerçək dünyaya

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

"Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin əsas yaradıcılarından biri kimi Azərbaycan realist nəsrinin və satirik mətbuatımızın inkişafında müstəsna rolu olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin çoxşaxəli və zəngin yaradıcılığı ədəbiyyatımızın orijinal və bənzərsiz səhifələrini təşkil edir.

Ə.Haqverdiyevin "Molla Nəsrəddin" jurnalında "Xortdan" imzası ilə çap olunan "Cəhənnəm məktubları" və "Mozalan bəyin səyahətnaməsi" əsərlərində Zeynalabdin Marağayinin "Səyahətnamə"sinin təsiri aydın şəkildə görünməkdədir. Bu ədəbi formadan bir fon kimi istifadə edən yazıçı "Cəhənnəm məktubları"nı səyahətnamə şəklində qələmə almışdı. Sonralar ədib əsər üzərində yenidən işləyib təkmilləşdirmiş və 1930-cu ildə "Xortdanın cəhənnəm məktubları" adı ilə çap etdirmişdi. Povestdə hadisələr iki istiqamətdə - Tiflisdən Şuşaya və Tifisdən "cəhənnəm"ə səyahət şəklində və publisistik bir üslubda təqdim olunur .

Yazıçının, "Tənbihül-qafilin", "Cameül-dəvat" kitablarından əxz edərək, yaratdığı "cəhənnəm" - mifik aləm gerçək dünyanın "dəyirmanına su tökən" bir mövhumi məkan kimi hadisələrin baş verdiyi əsas şərti yerdir. Müəllifin geniş erudisiyası, dərin təfəkkürü Azərbaycan, eləcə də dünya ədəbiyyatının zəngin mifoloji qaynaqlarına bələdliyi, ondan yüksək sənətkarlıqla bəhrələnməsi əsərin nəinki mozaik təsvirində görünür, hətta onun ən dərin məna qatlarında bütün təfərrüatı ilə əksini tapır. Bu mifik dünyanın örtüyünü qaldırdıqca orada İmperiyanın qanlı əllərinin izi Şərq xalqlarının, xüsusilə də, Azərbaycanın taleyindəki qara ləkələr kimi real lövhələrlə canlandırılır. Yazıçı irreal məkanın - cəhənnəmin və orada baş verən mühüm problemlərin oxucu tərəfindən dərk olunmasına yardımçı olaraq əsərin əsl mahiyyətinin açılmasına bələdçilik edir: "Söz yox ki, cəhənnəm özü bir mövhumi məkandır. Amma bu əsərdə "cəhənnəm" sözünü "mənfi tiplər" cəmiyyəti mənasında düşünməlidir".

"Xortdanın cəhənnəm məktubları"nın kitab halında ilk nəşrinin üz qabığı

Ə.Haqverdiyevin xəyali, qorxunc və mübaliğəli şəkildə təsvir etdiyi cəhənnəm dünyasında baş verən dəhşətli hadisələr - ağlın və idrakın qəbul edə bilməyəcəyi qeyri-insani cəza üsulları real aləmdə, Xortdanın yaşadığı cəmiyyətdə baş verən eybəcərliklərlə müqayisədə kölgədə qalır. Yazıçının da əsas məqsədi bu iki aləm arasındakı paradoksallıqları açıb göstərmək, hansının daha dəhşətli, qorxunc və məhvedici olduğunu anlatmaqdır. Mifoloji mənbələrdə, insanları cənnət, cəhənnəm xülyası ilə təlimatlandıran vaizlərin söhbətlərində qərarlaşan cəza üsulları yazıçının təsvir etdiyi real aləmdə cərəyan edən hadisələrlə müqayisədə çox cılız və kiçik görünür.

"Xortdanın cəhənnəm məktubları" "Bir neçə söz", "Müqəddimə", "Cəhənnəm" və "Odabaşının hekayəsi" hissələrindən ibarət olan maraqlı bir kompozisiya əsasında qurulub. Povest mühakimələr, deyişmələr və haşiyələr şəklində verilmiş tarixi gerçəkliklərə, dini kitablardakı istinadlara söykənərək yaradılmış qiymətli bir nəsr əsəridir.

Əsərin baş qəhrəmanı yazıçı "mən"inin və idealının daşıyıcısı funksiyasını yerinə yetirən Xortdan obrazıdır. Onun cəhənnəmə səyahəti Mirzə Qoşunəli Təbrizinin hazırladığı iksirdən sonra baş tutur. Real dünyada cismən ölən Xortdan cəhənnəmdə ruhən yaşayır.

Povestdə sonrakı hadisələrin təhkiyəçisi kimi çıxış edən ikinci şəxs Məşədi Səttardır. O, Xortdanla təsadüfən rastlaşır və yol boyu qarşılaşdığı, Xortdanın diqqətini cəlb edən adamlar barədə müfəssəl məlumatlar verməklə həmsöhbətində müəyyən təəssüratlar oyadır. Xortdanın cəhənnəmdə gördüyü və ona bələdçilik edən üçüncü şəxs isə Odabaşıdır. Bu obrazın xarakterik cizgiləri, portreti Xortdanın təhkiyəsində açıqlanır. Onun əsas funksiyası Xortdanın suallarını cavablandırmaqdan ibarətdir. Əsərdə Odabaşı dinamik obraz kimi verilməyib, o, yalnız təhkiyəçidir. Bu, bəlkə də, onunla əlaqədardır ki, yazıçı "Odabaşının hekayəsi" adlandırdığı hissəni əsərə sonradan əlavə edib. Ə.Haqverdiyev povestin "Müqəddimə"sində bir sıra ictimai-siyasi və sosial məsələləri Qarabağın timsalında qabardır. Diqqətdən kənarda qalan, baxımsızlıq ucbatından bərbad vəziyyətə düşən yollar, qonaq evlərindəki acınacaqlı vəziyyət, şəraitsizlik, savadsız müəllimlər, din pərdəsi altında gəlir əldə edən yalançı və fırıldaqçı mollalar yazıçının kinayəli, eyhamlı dili ilə tənqid hədəfinə çevrilir. Burada daha çox siyasi müstəviyə çıxarılan bir taleyüklü məsələ də diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu, yazıçının Əsgəran qalasının timsalında çarizmin, imperiyanın 1905-ci ildə törətdiyi erməni-müsəlman davasını ürək ağrısı ilə xatırlatmasıdır. Əsrlərcə davam edən, artıq qlobal xarakter daşıyan bu önəmli problem XX əsrin əvvəllərində dövri mətbuatda geniş şəkildə əksini tapmış, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Mirzə Ələkbər Sabir, Firidun bəy Köçərli, Əli Nəzmi kimi neçə-neçə mütərəqqi, demokratik fikirli ziyalılarımız öz əsərlərində bu qırğınların, faciələrin millətçilik toxumu səpən Şeytanın - rus İmperiyasının qanlı əlləri ilə törədildiyini dönə-dönə vurğulamış və bütün dünyaya bəyan etmişdilər. Ə.Haqverdiyev də "Xortdanın cəhənnəm məktubları"nda şeytanın batini xislətinin mənfurluğunu açıb göstərir, Şuşanı xarabazara çevirən məkrli varlığın bəd əməllərini, cinayətlərini ifşa edərək yazır: "Burada şeytan özünə doqquz gün, doqquz gecə toy elədi. Şəhərin evlərindən məşəllər qayırmışdılar. Gecə-gündüz tüfəng səsləri kəsilmirdi. Hətta şeytan tərəfindən gəlmiş bir yaranal şəhərin içində top da atdırdı. Toy çox şükuhlu keçdi. Camaatdan çox qırılan oldu. Ancaq nə etməli, şeytan əməlindən xata çıxmasa, olmaz"...

Ə.Haqverdiyev sətiraltı eyhamlar, yaddaqalan ştrixlər, qarşılaşdırma və paralellər əsasında əsl cəhənnəmin harada və hansı şəkildə olduğunu sənətkar məharəti ilə dəqiqləşdirə, konkretləşdirə bilir. Bütün bunların müəyyənləşdirilməsi prosesində simvolikadan, yeddi rəqəminin dünya mifik modelindəki rəmzi səciyyəsindən ustalıqla bəhrələnir.

"Xortdanın cəhənnəm məktubları"nda Ə.Haqverdiyev Rusiyanın Qarabağdakı nüməyəndəsi, riyakarlıqda ad çıxaran ermənipərəst Qoloşapovun davamçısı olan Dəsturovun mənfur obrazını yaratmışdır. Tarixi şəxsiyyət olan Dəsturov yazıçının tənqid hədəfinə çevirdiyi mənfi tiplər içərisində xüsusi yer tutur. O, saxta, yalançı ərizələrlə guya çar hökumətindən Şuşa əhlinə bəylik rütbəsi alacağını vəd edərək insanlardan çoxlu rüşvət almaqla özünə sərvət toplayır. Vaxtilə "Molla Nəsrəddin" jurnalı özünün "Elan" rubrikasında bu rüşvətxor çar məmurunu ifşa edərək yazırdı: "Hər kəs bəy, nücəba silkinə daxil olmaq istəsə və "danos" elmini öyrənmək xahiş etsə, qəbul edirəm".

Yazıçı "nəfsi-əmmarə"nin quluna çevrilən bu tamahkar çar məmurunu, riyakar, fırıldaqçı mənsəb sahibini cəsarətlə tənqid edir. Ədibin sənətkarlıq məharəti bu cür tipləri tənqidin bütün rəngarəng və çeşidli formaları ilə satirik tipə çevirməsindədir. Ə.Haqverdiyev mənfi tpin xarakterini açmaq üçün maraqlı ədəbi priyom seçir, onu digər personajlarla müqayisə edərək ifşanı dərinləşdirir, neştərlərini hədəfə sərrast tuşlayır. Bununla da həm Dəsturovu, həm də onunla paralelləşdirdiyi tipajları oxucuya bütün təfərrüatı ilə tanıtdırmağa müvəffəq olur: "Əgər mənə desəydilər ki, məsələn, Hacı Molla Baba saqqalını qırxdırıbdır, inanardım; Bakı qoçuları and içiblər ki, adam öldürməsinlər, inanardım; cəmi Yaponiya əhalisi dönüb müsəlman olubdur, inanardım; Purişkeviç bolşevik olub, inanardım, amma min nəfər əhli-iman and içsə idi ki, Dəsturovu cəhənnəmə göndərəcəklər, inanmazdım. Gözümlə görəndən sonra məndə daha şəkk yeri qalmadı".

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Xortdanın cəhənnəm məktubları" povestində mənfi obrazlar qalereyası İblislə, Şeytanla qarşılaşdırılır. Xalqın tarixində qara ləkəyə çevrilənlər öz günahlarını Şeytanın üzərinə qoymaqla təmizliyə çıxmağa can atırlar. "Molla Nəsrəddin" jurnalı bu şeytanı öz oxucularına "Şeytandan məktub" (1906, №32), "Şeytana cavab" (1906, №33), "Şeytan" (1908, №37) və s. felyeton, karikatura (1907, №23), poçt qutusu, bilməli xəbərlər, tərcümeyi-hal və başqa publisistik janrlar vasitəsilə tanıtdırmışdır. Ə.Haqverdiyev "Molla Nəsrəddin" jurnalının ənənəsinə sadiq qalaraq, Şeytanı, İblisi mifik obraz kimi deyil, real, həyati mənfi tiplər kimi ümumiləşdirir. Yazıçı əsərdə İblisdən bir simvol kimi istifadə etmiş, əsl günahkarların kim olduğunu ayrı-ayrı mənfi tiplərin xarakterində açıqlamışdır. İblis özü də günahkar olmadığını etiraf edir: "Dünyada baş verən bəd əməllərin çoxundan nə mənim xəbərim var, nə də mənim övladlarımın. Gedin öz içinizi axtarın görün nə qədər şeytanlar taparsınız ki, mən onların əllərinə su tökməyə yaramaram". Bu obraz böyük romantik ədibimiz Hüseyn Cavidin yaratdığı İblis obrazı ilə paralellik yaradır.

Əsərdə Qarabağın Bərdə, Köçərli, Ağdam, Qərvənd, Xocalı, Şuşa, Əsgəran, Turş su, Qarqar çayı və sair real məkanlarının, çaylarının, bulaqlarının geniş epik lövhələrlə canlandırılmasının şahidi oluruq. Bu, hər şeydən öncə yazıçının doğulub boya-başa çatdığı və coğrafi mövqeyi haqqında dolğun məlumata malik olduğu Qarabağa ziyalı sevgisindən qaynaqlanır. Yazıçı hər qarışına bələd olduğu Qarabağ yurdunun tarixi, etnoqrafık, real mənzərələrini bir vətəndaş yanğısı ilə əks etdirir. Əslində, Ə.Haqverdiyevin təsvir etdiyi bu məkan, onun müxtəlif peşə və sənətlə məşğul olan əhalisi geniş mənada elə Azərbaycan və azərbaycanlılardır. Yaşamaq uğrunda hər cür əziyyətlərə qatlaşan, gecə-gündüz çarpışan, həyatın burulğanlarından mərdanəliklə çıxan bu insanlar komik situasiyalarla üzləşir, lakin cəmiyyətin mənəvi eybəcərlikləri içərisindən qurtulub yenidən həyata qayıdırlar.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Xortdanın cəhənnəm məktubları" povesti öz aktuallığına, müasirliyinə, bənzərsiz sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə, kompozisiyasına, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin zənginliyinə görə Azərbaycan ədəbiyyatının monumental nəsr nümunələrindən biridir.

Yazıdakı materiallar Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunub

Gülbəniz BABAYEVA

525-ci qəzet.- 2020.- 2 iyul.- S.11.