Müəllim ucalığı, alim mötəbərliyi

Hər dəfə görkəmli alim, Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Timuçin Əfəndiyevin çoxcəhətli fəaliyyətini xarakterizə etmək istəyəndə, istər-istəməz diqqətimizi iki sahə cəlb edir - müəllimlik və alimlik.

Bir-birini tamamlayan bu iki sahə əslində, onun geniş fəaliyyətini heç də tam əhatə etmir. Timuçin müəllim həm də ictimai xadim, məsuliyyətli rəhbər işçi, səmərəli təşkilatçı, qədirşünas şəxsiyyət, təəssübkeş ziyalı, başlıcası isə, geniş qəlbli, həssas, duyumlu insan kimi tanınır. Lakin bütün bunlarla yanaşı, o, diqqətləri daha çox müəllim və alim kimi cəlb edib. Əslində, yuxarıda sadalanan bütün keyfiyyətlər onun məhz müəllim ucalığından, alim mötəbərliyindən irəli gəlir.

Biz Timuçin Əfəndiyevi öncə bir müəllim kimi tanımışıq. Söz vaxtına çəkər: 1982-ci ilin elə bu vaxtları idi. İsti iyul günəşi aləmi yandırıb yaxırdı. Lakin bu, bizim - orta məktəbi bitirib o zamankı İncəsənət İnstitutuna sənəd verən gənclərin gözünə görünmürdü. Hamımız qarşıdakı imtahanlar barədə düşünürdük. İmtahanlarda iştirak etmək üçünsə öncə söhbətdən keçmək lazım idi. Söhbət abituriyentin ümumi səviyyəsini, imtahana nə dərəcədə hazır olduğunu üzə çıxarırdı. Növbə bizə çatdı. Sənədlərimiz olan qovluqları götürüb içəri girəndə qarşımızda gülər üzlü, qıvraq hərəkətli, iti baxışlı, ilk görünüşdə müəllimə oxşamayan cavan bir adam gördük. Onun gülümsər siması bizi cürətləndirdi. Qovluqları verdik. Müxtəsər söhbətdən sonra qovluqların üstünə nəsə yazdı, bizə uzadaraq eyni gülümsər tərzdə "gedə bilərsiniz" - dedi. Bu, Timuçin müəllim idi. Bizim tanışlığımız belə başladı. O zaman Timuçin müəllim bizim dekanımız idi. Tez-tez bizimlə görüşər, nəyə ehtiyacımız olduğunu soruşar, tövsiyələr verərdi.

Azərbaycanda sənətşünaslıq təhsilinin inkişafında Timuçin müəllimin böyük xidmətləri var. 1987-ci ildə Timuçin müəllim rektor təyin edildi. O, böyük həvəslə İnstitutda quruculuq, genişləndirmə işlərinə başladı, ixtisasların sayı artdı. Dediyimiz kimi, sənətşünaslığa xüsusi diqqət yetirilirdi. Həmin ixtisasa qəbulun sayı xeyli artırıldı. Bu, asan məsələ deyildi. Timuçin müəllimin inandırıcı sözləri, əsaslandırılmış fikirləri, tutarlı dəlilləri bu işdə böyük rol oynadı. Elə o zamandan etibarən sənətşünaslığın kadr bazası genişləndi, elmə yeni qüvvələr cəlb olunmağa başladı. Əlbəttə, hər şey təhsildən başlanır. Timuçin müəllim ciddi olaraq bu məsələnin üstünə düşməsəydi, bugünkü kadr ehtiyatına da malik olmaq mümkün olmazdı. Biz bunu Timuçin Əfəndiyevin Azərbaycan sənətşünaslığının inkişafındakı mühüm xidməti kimi dəyərləndiririk.

Zənnimizcə, Timuçin müəllimin böyük xidmətlərindən biri də Azərbaycanda kulturologiya təhsilinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. 1991-ci ildə İncəsənət İnstitutu Universitetə çevrildi və vaxtı ötmüş Mədəni-Maarif fakültəsi bazasında dövrün tələblərinə cavab verən Kulturologiya ixtisası yaradıldı, bu sahədə ilk kadrlar hazırlandı. Bir vaxtlar çoxlarının inamsız baxdığı bu ixtisas hazırda Ali Attestasiya Komissiyasının ixtisas reyestrində qərarlaşıb.

Timuçin müəllim sənətşünaslıq təhsilinin bazasını genişləndirmiş və kulturologiya təhsilinin bazasını yaratmışdır. Bununla da, o, hər iki sahənin inkişafı üçün ilkin şərt olan ixtisas təhsilinin əsasını qoymuşdur. Bütün bunlar Timuçin Əfəndiyevin bir müəllim kimi, daha dəqiq ifadə etsək, təhsil sahəsində islahatçı rektor kimi böyük xidmətidir. Lakin biz Timuçin müəllimin həm də alimlik fəaliyyətindən danışmaq istərdik. O, sənətşünaslıq sahəsində gözəl mütəxəssis, dəyərli alimdir. Timuçin Əfəndiyev sənətşünaslıq və kulturologiyanın müxtəlif problemlərinə həsr edilmiş çoxsaylı əsərlərin, kitab və monoqrafiyaların müəllifidir. Sənətşünaslığın müxtəlif sahələri üzrə elmi-tədqiqat işləri aparması, xüsusən işlədiyi ali məktəb üçün proqramlar, metodiki vasitələr və dərsliklər hazırlaması onun sənətşünaslıq elmindəki universal mövqeyinin əsasını qoyub. Tale elə gətirib ki, Timuçin müəllim üçün sənətşünaslığın bütün sahələri yaxın, məhrəm olub. Çünki o, daima teatr, kino, təsviri sənət tarixi və nəzəriyyəsi, muzey işi və digər sahələr üzrə mütəxəssis hazırlığında aktiv iştirak edib, gənclərin yetişməsində əlindən gələni əsirgəməyib. Timuçin müəllimin elmi-pedaqoji irsinə bələd olan şəxslər kimi deyə bilərik ki, onun sənətşünaslıq fəaliyyətinin erkən mərhələsi daha çox teatr sənəti ilə bağlı olub. Timuçin Əfəndiyevin hələ gənc ikən qələmə aldığı əsərlər tədris istiqamətli olmaqla yanaşı, həm də respublikada teatrşünaslığın əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etməsinə təkan verdi. Onun nəşr etdirdiyi "Rus dramaturgiyası və Azərbaycan teatrı" (1979), "XVIII əsr rus teatrı" (1984), "Hüseyn Cavidin ideyalar aləmi" (1985), "Ukrayna və Belarus teatrı" (1986), "Cəfər Cabbarlı və romantik dramları", "Romantik dramaturgiyada tarixilik və bədiilik" (hər ikisi 1999) və başqa kitablar həm elm, həm də təhsil üçün qiymətli töhfələr oldu.

Bəlli olduğu kimi, sənət təmayüllü ali məktəblərdə həm bədii (rəssam, aktyor, rejissor, musiqiçi və s.), həm də elmi-tədqiqat istiqamətli (sənətşünas, teatrşünas, musiqişünas və s.) ixtisaslar üzrə kadr hazırlığı aparılır. Professor Timuçin Əfəndiyevin nəşr etdirdiyi kitabların məzmunu elə qurulub ki, onlar hər iki profil üçün eyni dərəcədə maraq doğurur.

Timuçin müəllim uzun illər boyu milli dramaturgiyamızda metod problemini araşdırıb. Həmin mövzu alimin diqqət yetirdiyi əsas elmi mövzulardan olub. Bu mövzuda Timuçin müəllimin onlarla məqaləsi işıq üzü görüb. Bu axtarışlar onun 2002-ci ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan dramaturgiyasında metodlar" adlı fundamental monoqrafiyasında yekunlaşdırıldı.

Timuçin Əfəndiyevin "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" (2002) monoqrafiyasını da xüsusi qeyd etmək istərdik. Çünki alimin universal elmi fəaliyyəti bu kitabda özünü daha aydın əks etdirir. Bu irihəcmli nəşrdə teatr, kino, balet sənəti, musiqi, memarlıq, təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətlər tariximiz ardıcıllıqla öz əksini tapır. Bunu da vurğulamaq istərdik ki, Timuçin müəllimin incəsənətin müxtəlif sahələrinin əks olunduğu bir neçə əsəri vardır. Onlardan biri - "Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti" kitabı 2003-cü ildə İran İslam Respublikasında nəşr edilmişdir.

Son illərdə tədqiqatçı alim kimi Timuçin müəllimin fəaliyyətində xoreoqrafiya sənətinin tədqiqi üstündür. Timuçin müəllim respublikamızda nisbətən yeni yaradılmış Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasına rəhbərlik edir. Biz burada haşiyə çıxaraq sənətşünaslıqda, kulturologiyada olduğu kimi, xoreoqrafiya təhsilinin inkişafında da Timuçin müəllimin xidmətlərini xüsusi vurğulamaq istərdik. Respublikamızda xoreoqrafiya təhsili ötən əsrin 20-ci illərində təşəkkül tapsa da, on illər boyu həmin sahə üzrə ali təhsil bazası olmayıb. Timuçin müəllimin gərgin zəhməti sayəsində Azərbaycanda ilk dəfə xoreoqrafiya sənəti üzrə ali təhsil bazası Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində yaradıldı. Bununla da istedadlı gənclər Xoreoqrafiya məktəbində orta ixtisas təhsilini başa vurduqdan sonra Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində öz sənətləri üzrə ali təhsil almaq imkanı əldə etdilər. Bu, böyük nailiyyət idi. Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının yaradılmasında bu təcrübədən istifadə olundu.

Timuçin müəllim qısa zaman ərzində həm də milli xoreoqrafiya təhsilimizin tarixini yazıb ərsəyə gətirdi. Bu vaxta qədər belə bir tarix yazılmamışdı. 2019-cu ildə işıq üzü görən "Bakı Xoreoqrafiya Akademiyası: ənənədən başlanan yol" kitabı bu sahədə ilk və yeganə irihəcmli elmi-tədqiqat əsəridir. Zənnimizcə, bu kitab Timuçin müəllimin Azərbaycan sənətşünaslığına verdiyi dəyərli töhfələrdən biridir.

Professor Timuçin Əfəndiyevin yeni işıq üzü görmüş kitablarından danışarkən onun "Romantizm: təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri" (2020) monoqrafiyasını qeyd etməmək olmaz. Kitabın elmi redaktoru millət vəkili, AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəylidir. Hesab edirik ki, bu əsər təməl müddəaları hələ "Hüseyn Cavidin ideyalar aləmi" kitabında qaldırılan, sonralar "Romantik dramaturgiyada tarixilik və bədiilik", "Azərbaycan dramaturgiyasında metodlar" monoqrafiyalarında daha geniş fikir süzgəcindən keçirilərək ümumiləşdirilən nəzəri problemlərin elmi paradiqmalarla zənginləşdirilmiş müasir metodoloji ifadə formasıdır.

Timuçin müəllimin zəngin elmi irsindən və bu irsin maddi təcəssüm forması olan kitablarından çox danışmaq olar. Lakin biz bunlardan birinə xüsusi diqqət yetirmək istərdik və həmin kitabı Timuçin müəllimin bəlkə də ən dəyərli əsəri adlandırardıq. Söhbət onun "Heydər Əliyev və milli-mənəvi dəyərlərimiz" (2011) adlı fundamental elmi əsərindən gedir. Timuçin müəllim əslində, bu kitab üzərində uzun illər çalışmış, bildiyi, şahidi olduğu çoxsaylı hadisələri, faktları tədqiqata cəlb etmiş, gözəl, səlis dilə, aydın məntiq və mühakiməyə malik orijinal əsər yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Ulu öndərin mənəvi dəyərlərimizə, ədəbiyyat və incəsənətimizə olan qayğı və diqqəti tədqiqatın ana xəttini, əsas leytmotivini təşkil edir. Tədqiqatçı öz iş təcrübəsinə uyğun olaraq kitabı ədəbiyyat, teatr, kino, təsviri sənət, musiqi kimi bölmələrə ayırmış, incəsənətin hər bir sahəsinin inkişafı naminə Ümummilli lider Heydər Əliyevin gördüyü böyük quruculuq işlərindən, onun elm və sənət adamlarına olan tükənməz qayğısından böyük məhəbbət və qürur hissi ilə söz açmışdır.

Biz təcrübəli pedaqoq, istedadlı alim, nəcib ziyalı olan Timuçin müəllim haqqında fikirlərimizi mərhum akademik Azad Mirzəcanzadənin hələ neçə il öncə söylədiyi, lakin hər gün özünü doğruldan sözləri ilə tamamlamaq istərdik: "Timuçin İlyas oğlu Əfəndiyev haqqında bunu deyə bilərəm: o, çox iş görmüşdür, lakin bundan daha artığını edəcəkdir". Bu günlərdə yaradıcı ziyalı ömrünün zirvə çağlarında yaşayan, hər zaman olduğu kimi nikbin duyğularla, gənclik atəşi ilə ömür sürən, qurub-yaratmaq əzmi ilə çalışan əziz Timuçin müəllimə can sağlığı, yaradıcı həyatında yeni uğurlar arzulayırıq.

Ərtegin SALAMZADƏ

AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor

Xəzər ZEYNALOV

AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktor müavini, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2020.- 16 iyul.- S.11