Unudulmaz xatirələr

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev-150

Bildiyimiz kimi, bu il görkəmli yazıçı, dramaturq, publisist, tərcüməçi, pedaqoq, ictimai xadim Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 150 illik yubileyi Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 31 yanvar 2020-ci il tarixli Sərəncamı ilə ölkə səviyyəsində keçiriləcəkdir.

Böyük ədibin yubileyinin onun adına layiq səviyyədə keçiriləcəyinə şübhəm yoxdur. Yəqin ki, bu yubiley ilində unudulmaz yazıçının ədəbi irsi, tərcüməçilik, pedaqoji və diplomatik fəaliyyəti bir daha diqqət mərkəzində olacaq, haqqında məqalələr, esselər yazılacaq, televiziya verilişləri hazırlanacaq, teatrlarımız dramaturgiyasına müraciət edəcəkdir.

Mən də yaradıcılığını və şəxsiyyətini çox sevdiyim Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yubileyinə töhfə olaraq onun haqqında yazılmış xatirə və məqalələrdən ibarət albom-kitab tərtib etmişəm. Tərtib etdiyim bu kitabdan, vaxtilə yazıçının tələbəsi olmuş şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, professor Cəfər Xəndanın 22 dekabr 1943-cü ildə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap etdirdiyi "Unudulmaz xatirələr"ini 77 il sonra "525-ci qəzet"in möhtərəm oxucularına ərməğan etmək istədim.

Mustafa ÇƏMƏNLİ

1928-ci ilin yayı idi. Mən Gəncə pedaqoji texnikumunun son sinfində oxuyur və Azərbaycan Qızıl Qələmlər İttifaqının Gəncə şöbəsində iştirak edirdim. Bir gün xəbər yayıldı ki, Bakıdan yazıçılar gələcəklər. Mən də başqa ədəbiyyat həvəskarları ilə birlikdə hörmətli qonaqları səbirsizliklə gözləyirdim. O vaxta kimi Qızıl Qələmlər İttifaqının gənc üzvlərindən yalnız S.Rüstəm və M.Müşfiqi tanıyırdım. Bu dəfə isə gur ağ saçları xoş sifətinə xüsusi bir yaraşıq verən qocaman ədibi görəcəkdim. Nəhayət, şəhərin pioner bağında oxucuların yazıçılarla görüşü oldu.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev xitabət kürsüsünə qalxdı, sovet Gəncəsinin nailiyyətlərini şəhərin inqilabdan əvvəlki geriliyi ilə müqayisə etdi. Xalqlar arasındakı dostluq, qardaşlıq münasibətləri üzərində dayandı...

Bu görüşdən bir il sonra mən təhsilimi artırmaq üçün V.İ.Lenin adına ADU-ya gəldim. Buradakı müəllimlərimiz sırasında Azərbaycanın görkəmli yazıçıları da var idi. Folklordan Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Qərb ədəbiyyatından Hənəfi Zeynallı, Azərbaycan ədəbiyyatı və Şərq poetikasından Ə.Haqverdiyev dərs deyirdi.

Heç yadımdan çıxmaz. Bir gün hörmətli müəllimimiz poetika dərsində eyhamdan danışırdı. Biz öyrəndik ki, bədii ədəbiyyatda işarələrlə fikri ifadə etməyə eyham deyirlər: "Heyf, bir sən bilmədin ki, başa saldım daşı mən". Şair demək istəyir ki, mən daşı başa saldım, səni yox. Bəzən iki məna ifadə edən eyhamlar da olur. Belə eyhamlara misal olaraq aşağıdakı beyti göstərmək olar:

"Burda nə xoş demiş şairə Gülzar:

"Ay insanlar, günüm yoxdur, günüm var".

Son misradakı mənanı günüm (üstümə gələn arvad) yoxdur, xoş günüm var: yaxud günüm (xoş günüm) yoxdur, çünki günüm (üstümə gələn arvad) var, - şəklində də başa düşmək olar.

Ə.Haqverdiyev o zaman ədəbi ictimaiyyətimizə az məlum olan elə misallar çəkirdi ki, biz onun hafizəsinə heyran qalırdıq. Bir dəfə belə bir bənd oxudu və soruşdu ki, şair nə demək istəyir:

Gərçi gözəllər başına tacsən,

Hüsndə göyçəklərə leylacsən.

Heyf ki, bu hüsn ilə möhtacsən

Zülfi-pərişanə mənim dilbərim...

Biz şeiri öz bildiyimiz kimi mənalandırdıq. O, razı qalmadı, özü izah edib başa saldı ki, şair sevgilisinin saçsız olduğuna işarə edir, lakin bu fikri elə eyhamla çatdırır ki, sevgilisi incimir.

Ə.Haqverdiyevin ədəbiyyat tarixi dərsi də çox maraqlı keçirdi. Bir gün mən dərsə gecikmişdim. Gördüm ki, dərs otağının qapısı qabağında möhtərəm ədibimiz stul qoyub oturmuşdur. Nə üçün sinfə girmədiyini soruşduqda cavab verdi ki, bu gün mənim dram əsərlərim haqqında məruzə olacaqdır. Mən çıxmışam ki, tələbələr əsərlərimin nöqsanları haqqında sərbəst danışsınlar.

Bizdən yuxarı sinifdə olan bir hadisə də çox maraqlıdır. Füzuli haqqında mühazirədən sonra belə bir sual meydana çıxmışdı: Füzuli hansı sinfin şairidir? Cavablar müxtəlif olmuş; tələbələrdən biri xalq şairi, digəri kəndli şairi, bir başqası əsnaf şairi və s. demişsə də, hamını razı salan cavab alınmamışdı. Axırda Ə.Haqverdiyevdən xahiş etmişlər ki, suala özü cavab versin. O başa salmışdır ki, Füzuli yaxşı şairdir, lirika ustadıdır, ürək şairidir. Əsərlərini oxuyun, öyrənin, əzbərləyin, onun üstündə bir-birinizlə mübahisə edib küsməyin.

Ömrünün axır illərində Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Dramaturqlar komitəsində və Azərbaycan Şura Yazıçıları Cəmiyyətinin katibi vəzifəsində çalışırdı. Bir gün xəbər verdilər ki, Fransa proletar şairlərindən Pol Bayyan Kutyure Bakıya gəlir. Biz onu qarşılamaq üçün vağzala getmişdik. Əziz qonağın gəlişi münasibəti ilə Ə.Haqverdiyev fransız dilində nitq söylədi.

1932-ci ilin aprelində ÜİK(b)P MK-nın ədəbi-bədii təşkilatların yenidən qurulması haqqındakı qərarından sonra Azərbaycan sovet yazıçıları sırasına üzv qəbul olunan Ə.Haqverdiyev görkəmli bir sovet yazıçısı kimi ömrünün axırınadək yorulmaq bilmədən yazıb-yaratdı.

1932-ci ildə ədəbi ictimaiyyətimiz qocaman ədibin 40 illik yazıçılıq fəaliyyətini qeyd edərkən, o, təntənəli gecədə çıxış edib dedi ki, Sovet höküməti bizə çox gözəl imkanlar yaradıbdır. Mən inqilabdan əvvəlki 28 illik ədəbi fəaliyyətimdə yaratdıqlarımdan daha çox, daha məzmunlu əsərlər yaratmaq istəyirəm...

Lakin ölüm böyük ədibin böyük planlarını yerinə yetirməyinə imkan vermədi. 1933-cü il dekabr ayının 11-də Ə.Haqverdiyev vəfat etdi. Biz, yazıçılar klubundan (indiki "Araz" kinoteatrının salonundan) onun cənazəsini götürərkən küçədə minlərlə adamın öz doğma ədibi ilə son görüşə gəldiyini gördük. İzdiham hərəkət etdikcə adamların sayı daha da artır, sanki dəniz təlatümə gəlirdi.

Cəfər XƏNDAN

"Ədəbiyyat qəzeti"

22 dekabr 1943

525-ci qəzet.- 2020.- 5 iyun.- S.21.