Yaşamaq istədiyimiz dünya budurmu?!

BAŞIMIZA GƏLƏNLƏRİN İZAHI ÜÇÜN "KASSANDRA DAMĞASI" FORMULU

Çingiz Aytmatov imzasıyla tanışlığım, nəsildaşım olan bir çox azərbaycanlı kimi, orta məktəb dərsliyimizdəki "Manqurt" hekayəsi ilə başlayıb. Böyük qırğız yazıçısının "Gün var əsrə bərabər" romanından sadəcə kiçik bir hissə olan bu hekayədə təsvir olunan manqurt və manqurtlaşmaq o qədər diqqətimi çəkmişdi ki, ədibin başda sözügedən romanı olmaqla digər əsərlərini də oxumaq ehtirası yaranmışdı. Elə həmin günlərdə kitabxanadan götürdüyüm "Çingiz Aytmatovun seçilmiş əsərləri" kitabından "Gün var əsrə bərabər", "Ana tarla", "Ağ gəmi", "Dəniz kənarıyla qaçan alabaş", "Çingiz xanın ağ buludu", "Cəmilə", "Qiyamət" və digər əsərlərini oxumuşdum.

Vəzifəsi "ölüm kağızları"nı oxumaqdı...

Hər əsərində həyatın oxucunun üzünə bir sillə kimi dəyən həqiqətləri bütün çılpaqlığı ilə qələmə alan yazıçının İkinci Dünya Müharibəsi ilə bağlı yaraları açıq-aydın hiss olunurdu. Əlbəttə, 1928-ci ildə doğulmuş, müharibə zamanında artıq özünü və ətrafında baş verənləri anlayan bir yeniyetmənin sonradan əsərlərində dövrün ən qanlı və bəşəri hadisəsini yazmağı heç də təəccüblü olmamalıdır. Ancaq bu yazılanlar daha fərqli və daha orijinal hisslərdən, yaşantılardan xəbər verirdi. Yəni, Çingiz Aytmatovun əsərlərindəki müharibə oxuduğumuz digər müəlliflərin təsvir etdiyi müharibədən fərqlənirdi. Ən böyük fərq isə psixoloji fərq idi. Belə ki, Aytmatov əsərlərində qanı, vəhşiliyi, topu, gülləni deyil, insanın çölündəki və içindəki müharibəni təsvir edirdi. Bu əsərlərdəki müharibə eyni vaxtda iki fərqli məkanda gedirdi: insandan kənarda, yəni dünyada və insanın öz daxilində...

Sonradan Çingiz Aytmatovun həyatını və xatirələrini oxuduqca bu hissin hardan qaynaqlandığını anlamaq heç də çətin olmadı.

Sovetlər Birliyinin ən qanlı zamanı olan repressiya Çingiz Aytmatovun da ailəsindən yan keçməyib. Sovet Qırğızıstanında nüfuzlu dövlət xadimi olan atası Torekul Aytmatov 1937-ci ildə türklüyü və türk birliyini dəstəklədiyi üçün həbs olunur, 137 dövlət xadimi ilə birlikdə 1938-ci ildə güllələnir və Qırğızıstanın Çöl Daş deyilən yerində, köhnə kərpic fabrikasında gizlicə basdırılır. Bir tatar qızı olan anası Nagima Aytmatova yerli teatrda aktrisa idi. Nəsildaşları kimi Çingiz də yeni sistemə öyrəşmək və atasız evdə uşaq yaşından kişilik öhdəliklərini öz üzərinə götürmək məcburiyyətində qalır. Ona görə də kiçik yaşlarından kolxozda işləməyə başlayır.

Hələ on dörd yaşında rusca oxuyub-yazmağı yaxşı bildiyinə görə kənddəki katiblikdə kənd təsərrüfatı maşınlarının qeydiyyatı, vergi hesablamaları kimi işlər görür. Eyni zamanda bu savadı səbəbindən, cəhbədən kəndə gələn bütün məktubları da o oxuyurdu. Yəni cəbhədən gələn ölüm xəbərlərini ailələrə vermək də onun vəzifələri sırasında idi. Özünü yazdığına görə, həyatının ən çətin dövrlərindən biri məhz onda olub. Ən pisi isə övladı, əri, qardaşı cəbhədə həlak olanlara bu xəbəri vermək idi. O, gələcək əsərlərində savaşın ağrısını, acısını, soyuğunu daha çox bu dövrdə arxa cəbhədə yaşaıqlarının fonunda qələmə alacaqdı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Aytmatovun əsərlərindəki fərqli müharibə təsvirləri də məhz burdan qaynaqlanırdı.

Müharibənin törətdiyi faciələrdən bəhs edən ilk ən böyük romanı isə 1957-ci ildə yazdığı "Üz-üzə" romanıdır. Romanı avtobioqrafik əsər də adlandıra bilərik. Yazıçı burada müharibə zamanında öz kəndində gördüklərini, müşahidə etdiklərini qələmə alıb. Əsərdəki bütün obrazlar realdır. Burada müharibədən qaçan kəndlisi İsmayılın hekayəsi ana xətt kimi seçilib.

Yazıçı taleyində Nənə izləri

Atası repressiya qurbanı olan, anası teatrda çalışan balaca Çingizin tərbiyəsindəki ən önəmli rol nənəsi (atasının anası) Ayımkana məxsus idi. Yazıçının nənəsi qırğız adət-ənənələrinə bağlı bir xanım idi və şifahi xalq ədəbiyyatını, xalq nağıllarını, nəğmələrini, bayatılarını, əfsanə və rəvayətlərini çox yaxşı bilirdi. Aytmatov ta uşaqlığından nənəsinin danışdığı nağılları, əfsanələri dinləyərək böyüdü. Böyüdükcə bu dinlədikləri onun yazıçı təxəyyülünün genişlənməsinə və əsərlərinin mövzu və sujet orijinallığına birbaşa təsir göstərdi. Çingiz Aytmatovun sevərək, böyük maraqla oxuduğumuz əsərlərinin hər birində qış gecələrində nəvələrini başına yığıb gələnlərdən-keçənlərdən, xalqının tarixindən sevgiylə bəhs edən nənənin izlərini görmək heç də çətin deyil.

"Manqurt"dan "Kassandra damğası"na...

Yadıma gəlir ki, universitetin ikinci kursunda ikən Türk xalqları ədəbiyyatı fənnini müəllimimiz fənn kimi deyil, ayrı bir sevgi, eşq kimi bizə tədris edirdi. Folklorumuzdan, öz ədəbiyyatımızdan çox da fərqlənməyən bu ədəbiyyatın ən çox gözlədiyimiz mövzularından biri isə şübhəsiz, Çingiz Aytmatov idi. Artıq o vaxta kimi Çingiz Aytmatovun qarşıma çıxan, məşhur əsərlərinin hamısını oxumuşdum. Ona görə də həmin dərs mənimçün ayrıca maraqlı olacaqdı. Çünki deməyə sözüm çox idi. Həmin dərs zamanı müəllim yazıçının əsərlərini bir-bir sadaladıqca hamısını oxuduğumun fərqinə varır, digər mütaliəli qrup yoldaşlarımla birgə çox maraqlı bir müzakirəyə girirdik. Ancaq dərs zamanı müəllimimiz o vaxta kimi heç birimizin eşitmədiyimiz bir əsərin adını çəkdi: "Kassandra damğası". O, bu əsərin Çingiz Aytmatovun son romanlarından biri olduğunu, burada yazıçının öyrəşdiyimiz mövzu və üslubundan tamamilə fərqli bir temanın olduğunu dedi. Ancaq bizə pis bir xəbəri də vardı: əsər o vaxta kimi dilimizə tərcümə olunmamışdı. Dərsdən sonra "Kassandra damğası"nın axtarışına başladıq və onu nəhayət, o vaxtkı Qafqaz Universitetində oxuyan bir tanış vasitəsilə həmin universitetin kitabxanasında tapdıq. Elə həmin adamın köməyilə kitabı sadəcə üç günlük götürdüm və oxumağa başladım. İlk səhifələrdən əsər həqiqətən də tamam başqa bir dünyadan xəbər verirdi. Hətta həmin səhifələrdə bunu doğrudan- damı Çingiz Aytmatovun yazdığıyla bağlı şübhələrim də vardı. Amma təbii ki, onun idi. Həm də bu qədər ağır və dolaşıq, bir az da elmlə bağlı bir əsəri Türkiyə türkcəsində oxumaq işimi daha da çətinləşdirmişdi.

Nəhayət, 2018-ci ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyat İnstitutunun təşəbbüsü ilə əsər dilimizə Nərgiz Cabbarlı tərəfindən tərcümə edilib, çap olundu. Akademik İsa Həbibbəylinin kitaba "Ön söz"ündən oxuduğuma görə, yazıçı özü də "Kassandra damğası"nın yeniliyini və ağırlığını etiraf edirdi: "Mənim bu romana qədər yazdıqlarım bir hissə, bu roman isə başqa bir hissədir. Hər gün ancaq beş-altı cümlə yazıram. Mən tamamilə başqa bir dünyaya qərq olmuşam. Mənim indi yazdığımı ola bilər ki, kütləvi oxucular çətin başa düşəcəklər. Çox oxumaq lazımdır".

Çingiz Aytmatov 1996-cı ildə çap etdirdiyi, yaradıcılığında yeni mərhələ olaraq adlandırılan əsərində nə qədər yeni və orijinal idisə, keçmiş mövzularından və əsərlərindəki fikirlərdən tamamilə uzaqlaşa bilməmişdi.

İlk növbədə, "Kassandra damğası" mövzusu etibarilə "Manqurt"un yeni versiyasıdır, - deyə bilərik.Lakin burada Qırğız çölləri, Alma Ata, İssık göl, aullar, tanıdığı adi kəndlilər yoxdur. Yazıçı bu əsərində o çevrəsindən uzaqlaşıb. Özü də elə uzaqlaşıb ki, birbaşa kosmosa qədər gedib çıxıb. Artıq burada qırğız insanının problemləri, dərsləri də yoxdur. Romandakı mövzu və problemlər qlobaldır, bütün insanların taleyinə və gələcəyinə aiddir.

Əgər dünyaya gəlmək seçimi bizim öz əlimizdə olsaydı nə edərdik?

Əsərdə Kosmosda yaşayan və mühüm bir kəşf üzərində işləyən rahib Filofey Roma papasına məktub ünvanlayaraq "Tribun" qəzetinə göndərir. Məktubda o, bütün insanlığı lərzəyə sala biləcək kəşfindən danışır.

Kassandra damğası embriyonun doğulacağı dünyada nələr olduğunu və gələcəkdə onu hansı taleyin, sonluğun gözlədiyini hiss etməsi və doğulmaqdan imtina etməsi nəticəsində ananın alnında yaranan bir damğadır. Yəni embriyon hələ doğulmadan bizə dünyamızla bağlı mesajlar ötürür. Yəni, doğrudanmı biz bu dünyanı o qədər çirkləndirdik ki, buraya yeni insanlar gəlmək istəmirlər?

Filofeyin məktubu dünyaya yönəlmiş "SOS" siqnalı, həyəcan təbilidir. Bu siqnal insanlığı gözünü açmağa və dünyamız tamamilə məhv olmadan onu xilas etməyə səsləyir. Filofeyin fikirlərini və kəşfini dəstəkləyən azsaylı insanlardan biri isə futuroloq alim Robert Borkdur. İnsanlığın öz əli ilə öz başına açdığı bəlaların, faciələrin onu məhvə apardığını dərk edən alimin təyyarədən müşahidə etdiyi mənzərə də Filofeyin kəşfini maddi aləmdə tamamlayan hadisə idi. Belə ki, okeanda bütün balinalar sürü halında sahilə çıxaraq intihar edirdilər. Bu hadisə həmin günlərdə dünyanın gündəmini zəbt etmişdi və alimlər bunun səbəbini tapa bilmirdilər. Səbəb isə Filofeyin kəşfində, Borkun fikirlərində gizli idi. Ana bətnində dünyanın fəlakətlərini hiss etdiyindən doğulmaq istəməyib intihar edən emriyonla sürü halında sahilə çıxan balinaların səbəbləri, əslində, eyni idi.

Nə yazıq ki, bütün dövrlərdə doğrular yalançı və saxtakar adlandırıldığı, onlara inanmaq rədd edildiyi üçün cəmiyyətdən uzaqlaşdırılıblar. Elə damğanın adı da boş yerə lənətlənmiş Kassandradan götürülməyib. Yunan mifologiyasında Kassandra Apollonun sevgisini rədd etdiyi üçün onun tərəfindən lənətlənir. Onun öncəgörmələrinə heç kim inanmır. Kitabdakı Robert Bork və Filofey də Kassandranın taleyinə ortaq olurlar. Onlara kimsə inanmır və insanlar tərəfindən məhvə sürüklənirlər.

Biz belə bir dünya arzulamışdıq?

Əsəri bu günlərdə yenidən oxumağım, fikrimcə, təsadüf ola bilməzdi. Koronavirus pandemiyası və dünyaya hakim olan karantin rejimi bizə hərəkətli həyatımızdan bir az çəkilib, özümüzü və dünyamızı müşahidə etmək şansı yaratdı. Görəsən, müşahidələrimizdən çıxan nəticələrdən hansımız nə qədər razıyıq? Bizim yaşamaq istədiyimiz dünya budurmu? Evinin içərisinə həbs olan insan yenə də pisliyindən və dünyanı, insanlığı çirkləndirməkdən əl götürmürsə, özünü sürüylə sahilə atan balinanı, ya da heç doğulmadan ölməyi seçən embriyonu qınaya bilərikmi? Bəs bütün bunlara səbəb nədir? Səbəbi yazıçı çox aydın və dürüst şəkildə dilə gətirir: "Çünki insanlar yer üzündəki pisliklərin qaynağının özləri olduğunu qətiyyən qəbul etmirlər. İndiki insan elə bir varlıqdır ki, hər hansı bir şey olarkən əvvəlcə özünü yox, sistemi günahlandırır".

Yəqin ki, hamımız öz içimizə və ətrafımıza baxsaq, bu iki cümlənin doğruluğunu vicdanımız da bizə pıçıldayacaq. Məncə, bu günlər bunun əsl zamanıdır.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2020.- 10 iyun.- S.17.