"Lo" romanı: gerçəkliyin uğurlu bədii inikası

Ədəbiyyatın əzəli və əbədi missiyası gerçəkliyi bədii şəkildə əks etdirmə bacarığıdır.

Haqqında danışacağımız romanın orijinallığı və diqqətçəkiciliyi də onun gerçəkliyində, tarixi həqiqətləri bədii dillə ifadə etməsində, yaxın dünənimizin qaranlıq səhifələrini işıqlandırmasındadır.

Əjdər Olun "Lo" romanında 1988-1993-cü illərdə xalqımızın həyatında baş verən sürətli dəyişikliklər - Sovet İmperiyasının çökməsi, ölkəmizdə Milli Azadlıq hərəkatının başlanması, siyasi böhranlar, sadə xalqın öz azadlığına qovuşması üçün apardığı mübarizə, verdiyi qurbanlar, başına gələn bəlalar, təcrübəsizlik, bir sözlə, düşdüyümüz "Lo" sadə dildə bugünkü oxucuya və gələcək nəsillərə çatdırılır. Əsərin adı da bu mənada çox uğurlu və yerində seçilib. Doğrudan da o dövrdə başımıza gələnləri qısa, aydın və sərrast ifadə edəcək bir kəlmədir Lo. Bu əsər ilk kəlməsindən tutmuş sonuncu sətrinə qədər oxuyub düşünməyi tələb edir.

Hamımıza məlumdur ki, "Lo" elə bir dövrün romanıdır, bu mövzunu ədəbiyyatda işləmək müəllifdən cəsarət tələb edir. Müəllif əsərdə canlandırdığı obrazları özünün dediyi kimi, "Həyatda da tanıyırıq". Bu mənada Əjdər Ol ikiqat cəsarətli hesab olunur. Çünki onun "Lo"sunda hər kəs öz adı ilə iştirak edir.

Belə bir həssas və ehtiyacımız olan mövzunu roman janrı ilə gerçəkləşdirən yazar hadisələrə bədii rəng qataraq onu oxuculara təqdim edir.

Əsər qəhrəmanın Çernobıl atom stansiyasının yerləşdiyi şəhərdə hərbi xidmətdə olan qardaşından aldığı müəmmalı teleqramla başlayır. Bununla da qəhrəmanın dincliyi pozulur, cavabsız suallar, qara-qura fikirlər onu yorur. "Bilirdim ki, qardaşımın Qazaxıstandan göndərdiyi teleqramdakı "Gəl, görüşək!" çağırışı nisgildən-zaddan doğan umsuq deyil".

Beləcə, Çernobıl atom stansiyasında başlayan, ictimaiyyətdən gizlətmək üçün ört-basdır edilən qəza bir ailənin rahatlığını pozmaqla bir cəmiyyətə nüfuz edir, onun ahəngini pozur, quruluşun çökməsi prosesi başlayır. Bu prosesdən istifadə edib öz müstəqilliyinə can atan Azərbaycan üçün Qarabağ düyünü - Topxana meşəsinin qırılması - hadisələrin gedişatını sürətləndirir. Xalqımızın azadlıq yanğısını coşdurur, itkilərimiz, ağrılı-acılı günlərimiz başlayır. Qorbaçovun yenidənqurma siyasətindən başlayan Sovetlərin dağılmasını, cümhuriyyət ideyalarının gerçəkləşməsini, meydan hərəkatını, 20 yanvar, Xocalı faciələrini, total xaosu, Elçibəyin dövrünün qarışıqlığını, Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışını ardıcıllıqla təsvir etməklə bərabər, müəllif həm də öz oxucusunu pərdəarxası məqamlardan da xəbərdar edir. Həmin dövrdə ölkədə vəziyyətin kritikliyini ifadə edən "Bəlkə Qiyamət gününə yaxınlaşırıq. Amma Qiyamət təkcə bir ölkədəmi baş verəcək?" kəlmələri ilə dünya düzəninin dəyişməsinə işarə edir.

Romanın iştirakçısı geniş mənada xalqdır. Hadisələri bizə danışan isə bu hadisələrin iştirakçısı olan qəhrəmandır. Bu qəhrəman yaşadığı və içindən keçdiyi hadisələri, ağrılı-acılı, qanlı-qadalı tarixi

dövrü bizə aydın şəkildə, soyuqqanlı tərzdə, estetik məhdudluqdan uzaq olaraq nəql edir.

Bu Qəhrəman bir qədər xəyalpərvər olsa da, təmkinli, səbirlidir, baş verənlərə ayıq gözlə baxır. "Deyəsən, ətrafdakılardan daha çox məlumatlı idim və bildiklərimə daha ciddi yanaşırdım. Qardaşım kimilər isə hadisələrin ləzzətini yaşayırdılar, vacib işlər gördüklərinə inanırdılar".

Əsərdə meydan hərəkatı geniş və canlı təsvir olunaraq ordakı hadisələrə əhatəli yer verilib. Kütlənin həyəcanı, qüruru, coşqusu o qədər aydın və ustalıqla təsvir olunub ki, oxucu da birbaşa meydanın iştirakçısına çevrilir, gah həyəcanlanır, gah kədərlənir, gah məyusluğa qapılır, gah da ümidli, inamlı olur.

Gerçəkliyin real təsviri Əjdər Olun qələminə sadiqliyindən, güclü müşahidə qabiliyyətindən irəli gəlir. Çünki o, bizə yaxşı tanış olan portret hekayələrində də usta yazar olaraq gerçəklikləri şişirtmədən və hamının gördüyü, amma fikir vermədiyi yöndən təsvir edir.

"Lo"da müharibə səhnələri meydan hərəkatı kimi geniş təsvir olunmasa da, onun törətdiyi fəsadlar bir sıra fərqli situasiyalarla oxucuya çatdırılır, həmçinin, yaşlı nəslin müharibə haqqında fikirləri də təqdim olunur.

Əjdər Ol bu əsərdə də yazıçı ustalığı ilə bəzi məqamlarda hadisələri ümumiləşdirmək, bəzən isə hər hansı bir lövhəni qabartmaq sayəsində oxucusunu ovsunlayır, onu həmin tarixi dövrün dolanbaclarında addım-addım gəzdirir. Əsərdəki tarixi fakt və istinadlar yazıçının bu mövzuda ciddi müşahidələr, dəqiq qeydlər, dərin araşdırmalar apardığını göstərir. Müəllif bununla həm əsərin canlılığını təmin edir, romanın dəyərini artırır, həm də oxucusunu maarifləndirir.

Onu da deyim ki, mən bu əsərdə "Əli və Nino" ilə bəlli bir bağlılıq, ruhən doğmalıq hiss etdim. Hər nə qədər fərqli əsərlər olsa da bu iki roman bəzi cəhətlərilə yaxındır. Bir eşq macərası olan "Əli və Nino" əsrin əvvələrində tariximizin 1918-1920-ci illərini, Cümhuriyyətin yaradılışını və işğalın qaranlıq səhifələrini işıqlandırır. "Lo" isə elə həmin əsrin sonunda Azərbaycanın işğaldan azad olub müstəqilliyə qovuşması prosesini canlandırır. Bundan başqa, "Lo"nun qəhrəmanı ilə "Əli və Nino"nun qəhrəmanı Əli xan Şirvanşir arasında ilk baxışdan çox da sezilməyən mənəvi yaxınlıq telləri duyuram. Hər iki əsərin qəhrəmanı öz Bakısını sevir, onu hiss edir: "Əli və Nino"da Əli xan "Nəyimə lazımdır mənim özgə şəhərlər, özgə damlar və özgə mənzərələr. Mən düz dənizi və düz səhranı, onların arasında yerləşən bu qədim şəhəri sevirdim. Burda neft axtarmağa gələn səs-küylü bəşəriyyət varlanandan sonra çıxıb burdan gedirdi" - deyir. "Lo"nun qəhrəmanı düşünür ki: "Mənim öz Bakım vardı və şəhərdə tək gəzəndə onu daha yaxşı duyurdum. Qız qalasının içindən yuxarı qalxan pilləkənlərdə, yarıqaranlıq araqatlarında ləngiyirdim. Elə bil burda hörgülərə, mazqallara baxıb vahimələnmək, üşənmək istəyirdim, keçmişi təsəvvür eləmək üçün vasitələr, nişanlar axtarırdım".

Ola bilsin ki, hər iki qəhrəmanın mənəvi zənginliyi, öz kökünə bağlılığı, bədii cəhətdən mükəmməl işlənməsi, hər iki əsərin bizim mənəvi sərvətimiz, keşməkeşli tariximizin müəyyən səhifələrinin yaşadıcısı olması məndə bu təəssüratı yaratdı.

Əsl ədəbiyyat həmişəyaşardır. Bu mənada, yazıçının bizə təqdim etdiyi "Lo" romanı xalqımızın milli ruhunu, azadlıq mübarizəsini, verdiyi qurbanlar bahasına qazandığı müstəqilliyini qoruma tarixini, müəllifin dediyi kimi, bütövlükdə son dövrdə "Azərbaycanın tərcümeyi-halını" əks etdirməklə bu günün, sabahın və gələcəyin romanıdır.

Sara Selcan

525-ci qəzet.- 2020.- 26 iyun.- S.20