Böyük xanəndənin 90 il sonra aşkarlanan sənət inciləri

Beynəlxalq Muğam Mərkəzi yarandığı ilk gündən Azərbaycan muğam sənətinin, milli musiqisinin araşdırılıb öyrənilməsi, tanıdılması və təbliğatı istiqamətində bir sıra faydalı işlər görməkdədir.

Hazırda ölkədə və dünyada hökm sürən mövcud vəziyyətlə əlaqədar olaraq mərkəz öz tədqiqat və təbliğat işlərini sosial şəbəkə hesablarından müxtəlif layihələrlə davam etdirir. Mərkəz bu günlərdə daha bir ilkə - parlaq işə imza atıb. Belə ki, aparılan çoxistiqamətli araşdırmalar sayəsində XIX əsrin II yarısı muğam ifaçılığının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Məşədi Məmməd Fərzəliyevin irsi ilə bağlı musiqi mədəniyyətimizə məlum olmayan bir sıra yeni sənədlər aşkar edilib. "Unudulmayanlar" layihəsi və sözügedənmühüm hadisə haqqında geniş bilgini layihənin koordinatoru tədqiqatçı alim Gülhüseyn Kazımlıdan öyrəndik. Alim mövzu ilə bağlı suallarımızı cavablayaraq, əldə edilən məlumatların Azərbaycan incəsənət tarixi üçün ciddi önəm daşıdığını dedi: "Ümumiyyətlə, Beynəlxalq Muğam Mərkəzi təkcə konsert salonu kimi fəaliyyət göstərməklə qalmır, həm də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Muğam Mərkəzinin yaradılması haqqındakı sərəncamında nəzərdə tutulduğu kimi tədqiqat işlərilə də məşğul olur. Tədqiqat işləri də əsasən muğam korifeylərinin həyat və yaradıcılığı, eləcə də muğamın və ya bizim instrumental çalğı alətlərinin, yəni milli musiqi alətlərinin tarixi, bugünkü vəziyyəti, ölçü sistemi haqqında elmi-nəzəri, praktiki konfranslar və dəyirmi masalar, müzakirələr keçirilməsi ilə əhatə olunur. Bildiyiniz kimi, BMM-in foyesində 30 muğam korifeyinin büstü qoyulub. Əslində, bu büstlərin sayı daha da çox ola bilərdi. Çünki bizim muğam korifeylərimizin sayı 30 nəfərlə məhdudlaşmır, daha artıqdır. Amma məkandan asılı olaraq, hələlik 30 nəfərdir. "Unudulmayanlar" layihəsinin əsas məqsədi muğam korifeylərinin həyat və yaradıcılığını öyrənərək təbliğ etmək və eyni zamanda, indiyə qədər müxtəlif tədqiqatçıların əməyi sayəsində aparılmış araşdırmalardan başqa, məlum olmayan, tapılmayan, arxivlərdə qalan sənədlərin və ya məlumatların tapılaraq Azərbaycan musiqi tarixinə və muğamsevərlərə təqdim edilməsidir. "Unudulmayanlar" layihəsinin rəhbəri, Xalq artisti Murad Hüseynovdur. Bu yöndə çox işlərimiz olub. Layihə çərçivəsində ilk işimiz Bülbülcan haqqında oldu. Hacıbaba Hüseynov, Sadıqcan, Cabbar Qaryağdıoğlu, Mirzə Güllər, Mirzə Məhəmməd Həsən və başqaları haqqında faktları araşdırıb təqdim etmişik.

XIX əsrin II yarısı muğam ifaçılığının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Məşədi Məmməd Fərzəliyevdir. O, 1872-ci ildə Şuşada anadan olub, görkəmli ifaçı və müəllim Xarrat Qulunun məktəbində yetişib. Amma maraqlıdır ki, Şuşada çox qalmayıb. Bir müddət Tiflisdə yaşayıb. Sonra Fikrət Əmirovun atası Məşədi Cəmil Əmirov özüylə bərabər Gəncəyə aparır. O, bir neçə il Gəncədə yaşayır və Əmirovun açdığı musiqi məktəbində muğamatdan dərs deyir. Və orda da Xədicə xanımla evlənir. Son 2-3 gündə əldə etdiyimiz məlumatlara görə, onların övladı olmur, Mahmud adında bir uşağı övladlığa götürüb böyüdürlər. 1929-cu ildə qastrol adı ilə Azərbaycandan çıxır. Qastrol səfərində Vladiqafqazdan başlayaraq, Tbilisi, Batumi və başqa şəhərlərə, hətta Avropanın bir çox ölkələrinə qədər gedib çıxıb. Sonda gəlib Türkiyədə məskunlaşıb. Ondan sonra bir daha Azərbaycana qayıtmayıb. Görkəmli ifaçı 1929-cu ildən 1962-ci ilə qədər aktiv musiqiçi həyatı keçirib. Müxtəlif konsert və layihələrin həyata keçirilməsinə rəhbərlik edib".

Mərhum xanəndənin vətəndən bu gedişinin səbəbinin bəlli olub-olmadığını soruşanda alim dedi ki, indiyə kimi də bunun səbəbi məlum deyil. Heç bir tarixi mənbədə bu barədə məlumat yoxdur. Bəs necə oldu ki, "Unudulmayanlar" layihəsi çərçivəsində M.Fərzəliyevin məzarının axtarışına başlanıldı?

"O zamanların ən məşhur xanəndələrindən Hacı Hüsü, milyonçu olandan sonra oxumağı tərgidən bir başqa xanəndə Seyid Mirbabayev də vaxtilə ölkəni tərk ediblər və hazırda məzarları başqa ölkələrdədir. Biz onların da məzarlarını axtarırıq. Bu layihənin ideyası Xalq artisti Murad Hüseynova məxsusdur. Biz onunla məsləhətləşdik və qərara aldıq ki, ustad xanəndələrimizin son mənzilinin tapılması çox vacib işdir.M.M.Fərzəliyevin 1962-ci ildə Türkiyənin İstanbul şəhərində vəfatından sonra bu günə qədər onun məzarının məlum olmaması səbəbindən xanəndənin məzarının və arxivinin axtarışını zəruri hesab etdik.

Bu işdə ilk müraciət etdiklərimizdən biri həmin vaxt Türkiyənin Azərbaycandakı keçmiş Mədəniyyət müşaviri İrfan Çiftçi oldu. Onun axtarışları nəticəsində Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsindən Tarix Arxivinin direktoru Aslan Kənanın köməyilə vaxtilə Gəncə Filarmoniyasının direktoru olmuş Şirin Rzayevin musiqişünas Firudin Şuşinskiyə yazdığı məktub tapıldı. Görünür, Firudin Şuşinski Şirin Rzayevgilin Xədicə xanımın qohumu olduğunu (qardaşı nəvələri) bilirdi ki, Məşədi Məmmədin ünvanını soruşub.Məktubda xanəndənin İstanbulda yaşadığı ünvan göstərilib və onun Mehmet Çaylı (Ferzalı) adı ilə fəaliyyət göstərdiyi qeyd edilib. Ünvan İstanbulda Bəyoğlu məhəlləsindədir.Bu araşdırmaya, həmçinin, Türkiyədə yaşayan jurnalist və araşdırmaçı Dilqəm Əhməd və Tovuzda yaşadığı halda, internet vasitəsilə Azərbaycanın tanınmış şəxsiyyətlərinin nəsil şəcərəsinin araşdırması ilə məşğul olan araşdırmaçı-jurnalist Hafiz Əhmədovu da cəlb etdik. Əldə etdiyimiz məktubun sürətini hər ikisinə göndərdik. Qeyd edim ki, "Çaylı" soyadı təkcə bu məktubda var. Bizim bu soyadla axtarışlarımız heç bir nəticə vermədi. Biz hətta "Çaylı" adlı yer adlarını da araşdırdıq. Görünür, Məşədi Məmməd oraya gedəndə "-ev, -ov" sonluqları orda olmadığından ilk "Çaylı" soyadını götürüb, sonra isə dəyişib. Dilqəm Əhmədin ilkin araşdırmalarından məlum oldu ki, axtarışlar Məşədi Məmməd Fərzəliyev deyil, Mehmet Ferzalı adı ilə aparılmalıdır. Onun Türkiyədə əldə etdiyi arxiv sənədləri əsasında xanəndənin Türkiyədəki 36 illik həyatı və fəaliyyəti haqqında müəyyən təsəvvürlərimiz yarandı. Məlum oldu ki, onun Türkiyədə çox zəngin fəaliyyəti olub. O, tarzən Məhəmməd Sadiqlə birgə "Azərimüzik heyəti" adlı təşkilat yaradıb. Heyətin rəhbəri özü olub. Bu heyətdə 20-30 nəfər xanəndə, aktyor, qiraətçi və sair kimi sənət nümayəndələri toplanıblar. Onlar böyük proqramla İstanbuldan başlayaraq Misirə qədər geniş coğrafiyada ancaq Azərbaycan musiqisini təbliğ edib, konsertlər keçiriblər.

Hafiz Əhmədovun axtarışları nəticəsində isə xanəndənin ifasında 3 lent yazısı aşkarlandı. Bu lent yazılarının təqdimatını BMM "Bizi birləşdirən mədəniyyət" layihəsində reallaşdıracaq. O səslərə həm mən özüm çox qulaq asdım, həm də Fərzəliyevin irsinə yaxşı bələd olan Qəzənfər Abbasovla üzərində çox işlədik, dinlədik, o da təsdiq elədi ki, həqiqətən səslər ona məxsusdur.

Məşədi Məmməd "Şüştər" muğamının mahir ifaçısı kimi də məşhur olub. 1913-1915-ci illərdə M.Fərzəliyev hardasa 30-40-dan çox Azərbaycan muğamlarını, xalq mahnılarını Varşavada yazdırıb. Onların çoxu Azərbaycan Səsyazmaları Arxivində qorunur, Youtub kanalında da var. Əlimizdə olan bütün bu səslərə dəfələrlə qulaq asdığımızdan onun səsinə, səs cığırlarına yaxşı bələdik. Buna görə də tapılan yeni 3 lentdəki səsin ona məxsus olduğunu deyə bilirik.

Məşədi Məmməd Türkiyədə Üzeyir bəyin "Arşın mal alan" əsərini dəfələrlə tamaşaya qoyub, rollar ifa edib.Tapdığımız səslərin birində Əsgər bəylə xanımın duet səhnəsi var. Əsgər bəyi Məşədi Məmməd ifa edir, amma xanım barəsində sənədlərdə qeyd olunur ki, həmin xanım türk deyil. Əslində, elə ləhcəsindən də hiss olunur.

Əgər pandemiya imkan versəydi, həm Dilqəm Əhməd, həm də Hafiz Əhmədov araşdırmaları çox ciddi şəkildə davam etdirərdilər. Biz demək olar ki, bayaq haqqında danışdığımız o ünvana da gedib çıxmışdıq, bələdiyyələrlə, dövlət orqanları ilə əlaqə saxlayırdıq. Doğrudur, orda hər şey dəyişib, binalar, küçələr fərqlidir. Ancaq danışıqlarımız davam edirdi.

Son 1-2 günün məlumatı odur ki, Aslan Kənan M.Fərzəliyevin nəvələrinin adlarını dedi. Mahmudun Çingiz və Solmaz adlı övladları varmış. Biz bu adlar vasitəsiylə də axtarışlarımızı davam etdiririk. Əgər onlardan birini tapa bilsək, məzarı da tapmaq asanlaşacaq".

M.Fərzəliyevin qohumlarıyla bağlı sualımıza G.Kazımov belə cavab verdi ki, bu istiqamətdə araşdırmalar hələlik nəticəsizdir:

"Qohumlarla bağlı əlimizdə tək olan variant Xədicə xanım tərəfdəndir. O da bayaq adını çəkdiyim Şirin Rzayev və ailəsi. Digər qohumlarla söhbət etmişdik, onlar o qədər də məlumatlı deyildilər. Şirin Rzayev isə çox şey bilirdi. Biz onunla görüşməli idik. İş elə gətirdi ki, o, pandemiyadan 1-2 gün öncə rəhmətə getdi, görüşə bilmədik. Bəlkə o, məzarın yerini də bilirdi.

Firudin Şuşinskidən başlamış, onun məzarını axtaran, bu haqda araşdırma məqalələri yazan akademik Rafael Hüseynova qədər bu günə kimi M.Fərzəliyevdən söz açan heç kim onun özünün qohumlarıyla bağlı nəsə demir, ailəsi haqda məlumat vermir. Bir dəfə mən televiziyada Firudin Şuşinskidən eşitmişdim ki, deyirdi, mən Fərzəliyevin oğlu Mahmudla məktublaşıram. Amma onun fondunda biz həmin məktubları tapmadıq.

Onu da öyrənmişik ki, 1949-cu ildə İstanbulun Bəyoğlu məhəlləsindəki Yeni Səs Teatrosunda xanəndənin sənət fəaliyyətinin 50 illiyi münasibətilə təntənəli yubiley gecəsi keçirilib. Görün o, orda nə qədər məşhur olub ki, fəaliyyətinin yubiley gecəsi də keçirilib. Deməli, xanəndə 1899-cu ildə sənətə başlayıb. Həmin yubiley gecəsində "Arşın mal alan"dan bir parça ifa edilib. Amma bu parçanı xanəndənin özünün, yoxsa başqasının ifası göstərilmir. Bayaq dediyim, bizim onun öz səsiylə tapdığımız "Arşın mal alan" parçasının həmin gecəyə, yoxsa başqa zamana aid olduğu məlum deyil".

Həmsöhbətimiz əldə edilən sənədlərlə kifayətlənmədiklərini, xanəndənin məzarının axtarışı istiqamətində işlərin davam etdirildiyini dedi:

"Bu tapıntılar Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində bir ilkdir. Bu da bizim dövlətimizin, ölkə başçımızın, birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın muğama verdiyi qiymətin, diqqət və qayğının nəticəsidir. Bu qayğı biz tədqiqatçıları da ruhlandırır ki, biz tədqiqat coğrafiyamızı genişləndirək və muğam korifeylərimizdən geriyə nə qalıbsa onu tapıb xalqımıza təqdim edək.

Məşədi Məmməd Fərzəliyevin fəaliyyəti Azərbaycan mədəniyyəti və muğam sənətimiz üçün vacib bir mərhələdir. Onun məzarının tapılması istiqamətdə işlərimiz davam edir".

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2020.- 17 iyun.- S.16.