Dastanın yeganə əlyazma nüsxəsi

"QƏŞƏM XAN VƏ GÜLÜSTAN XANIM YAZILI DASTAN ABİDƏSI" KİTABI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Əlyazmaların əslində, cəmiyyətin həyat tərzi, adət ənənələri, istək-arzuları, maddi-mənəvi dəyərləri xalqın genetik milli mənsubiyyəti haqqında geniş məlumatlar verə bilməsi faktını da unutmamaq lazımdır.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əli Məmmədbağıroğlunun bu yaxınlarda işıq üzü görmüş "Qəşəm xan və Gülüstan xanım yazılı dastan abidəsi" (Elm və təhsil, 2020) adlı kitabı zənnimizcə, yuxarıda söylədiklərimiz fikirlər baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatçının araşdırıb üzə çıxardığı "Qəşəm xan və Gülüstan xanım" dastanı əlyazmasının hal-hazırda mövcud olan yeganə nüsxəsi AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnistutunun xəzinəsində saxlanılır.

Bu dastanın köçürüldüyü əlyazma kitabını ötən əsrin 50-ci illərində şərqşünas-filoloq, filologiya elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi, Atatürk adına Türkiyə Böyük Tarix-Dil qurumunun fəxri üzvü, bu il 100 yaşını qeyd etdiyimiz görkəmli ədəbiyyatşünas alim Şamil Cəmşidov Ağdamda yaşayan yaşlı bir şəxsdən alaraq, Əlyazmalar İnstitutunun (o zaman bu elmi müəssisə Respublika Əlyazmalar Fondu adlanmışdır) xəzinəsinə təhvil vermişdir. Uzun müddət tədqiqatdan kənarda qalan bu yazılı abidə haqqında alim yalnız 2001-ci ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan yazılı dastan abidələrinin tədqiqi" (2001) adlı monoqrafiyasında qısaca elmi-paleoqrafik məlumat verməklə kifayətlənmişdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şamil Cəmşidov 1954-cü ildə adı çəkilən elmi müəssisəyə işə dəvət olunmuş, orada işlədiyi yarıməsrlik əmək fəaliyyəti dövründə Əlyazmalar Xəzinəsinin zənginləşməsi, əlyazmalarımızın təbliği, Azərbaycan türkcəsinin mənşəyi və Azərbaycan ədəbiyyatının bir sıra problemlərinin həllində böyük xidmətlər göstərmişdir. Klassiklərimizdən M.Füzulinin, M.P.Vaqifin, M.V.Vidadinin, Y.V.Çəmənzəminlinin və digər ədiblərimizin ilkin qaynaqlar əsasında həyat və yaradıcılıqlarının araşdırılmasında mühüm yeniliklərə nail olmuşdur. Alimin ən diqqətçəkən və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında başlıca elmi fəaliyyəti Azərbaycan yazılı dastan abidələrinin və birinci növbədə "Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqinə həsr olunmuş və bu sahədəki elmi nailiyyətləri, onu dünya türkologiyasında görkəmli Qorqudşünas tədqiqatçı kimi tanıtmışdır.

Əlyazmalar İnstitutu xəzinəsindəki yazılı folklor abidələri ilə bağlı bu gün də tədqiqatlar davam etdirilir. Bu işin davamçılarından biri olan Ə.Məmmədbağıroğlu artıq yazılı folklorumuza aid müxtəlif janrlı bir sıra abidələri transfoneliterasiya edib və yaxud bəziləri haqqında monoqrafik araşdırmalar apararaq bir sıra kitab və çoxlu sayda məqalələri nəşr etdirmişdir. Onun "Qəşəm xan və Gülüstan xanım" yazılı dastan abidəsi" (2020) adlı kitabı bu sıradan növbəti tədqiqatıdır. O, kitabda indiyədək nəşr olunmamış və haqqında geniş araşdırma aparılmayan yazılı dastan abidəsinin mətnini ilk dəfə əski əlifbadan transfoneliterasiya edərək və haqqında yazılmış tədqiqatı oxuculara təqdim edir. Yazılı dastan abidəsinin əlyazması bir təsadüf nəticəsində Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsinə gəlib çıxmışdır. Bu barədə Ə.Məmmədbağıroğlu yazır ki, Şamil Cəmşidovun 90-cı illərdə dediklərindən belə məlum olurdu ki, dastanın əlyazmasını aldığı həmin yaşlı adam ilk vaxtlar əlyazma kitabını verməkdə çox tərəddüd edirmiş, ancaq çox get-gəllərdən sonra nəhayət, əlyazma kitabını ondan ala bilib.

Müəllif mətnin katibi ilə bağlı yazır ki, əlyazmanı nəzərdən keçirərkən ilk baxışdan dastanın kim tərəfindən və harada qələmə alındığını dəqiq müəyyən etmək mümkün olmur. Ancaq dastanın tam məzmunu ilə yaxından tanış olduqdan sonra bu cür fikirləşirik ki, əsər ya xalq ədəbiyyatını dərindən bilən, yaradıcı adam olaraq, daha çox aşıq-şair təəssüratı yaradan dastan qəhrəmanı Qəşəm xanın özü tərəfindən, ya da qəhrəman başına gələn əhvalatları dastançılıq ənənələrinə riayət etməklə, düzüb-qoşduqdan sonra özünə çox yaxın bildiyi bir katibə söyləmiş və o da qələmə almışdır.

Məhəbbət mövzusunda qələmə alınan dastanda baş verən bütün əhvalatlar Qəşəm xanla bağlı olub və onun ətrafında cərəyan edir, amma dastanın təhkiyəsi üçüncü şəxsə məxsusdur. Müəllif katib məsələsində belə qənaətə gəlir ki, əsərin qəhrəmanı dastan yaradıcılığının mahir bilicisidir və o, dastançılıq ənənələrinə, onun yazılış manerasına, dəst-xəttinə riayət etməklə burada özünü üçüncü şəxs qismində təqdim etmişdir.

Dastan mətninin Qəşəm xana məxsusluğu və onun özünün də tarixi bir şəxs olduğunu göstərən bəzi faktlar burada əsaslandırılmışdır. Dastanın qara mürəkkəblə köçürülmüş bütün mətninin xətti, sonda - 107-ci vərəqdə bənövşəyi mürəkkəblə köçürülmüş qısa bir mətnin xəttilə eynidir. Buradan belə anlaşılır ki, həmin vərəqdəki kiçik mətni dastanı köçürən katib bir müddət fasilədən sonra kitaba əlavə etmişdir. Xatırladaq ki, dastanın süjet xəttinə aid bəhs olunan əhvalat da burada gözlənilmədən başa çatır və mətn son vərəqdə bir neçə cümlə olmaqla yekunlaşır.

Qəşəm xan və Gülüstan xanım” yazılı dastanının yeganə əlyazma nüsxəsi » www.tezadlar.az

Dastan mətni bu cür sona çatır: "Sözün tamam edüb, Allah, Məhəmməd, Əli(ni) yad edüb, genə qürbət vilayətə yön çevirdi, ağladı. Çağırub dedi: Qardaş, məni apar yola sal, gedim. Nə qədər qövm-əqrəba istədilər qoymıyalar, mümkün olmadı. Gətürüb vağzalda maşına qoyub qayıtdılar. Qəşəm xan gəlüb Qarabağda hakimin yanında qulluq etməgə məşğul oldu. Öz fikrində dolanırdı, heç kəs biləməzdi ki, kimdir".

Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, sevgilisindən ötəri çox məşəqqətli günlər keçirən, əzab-əziyyət çəkən və sonda əks qüvvələr qarşısında çıxılmaz duruma düşərək uğursuzluqla barışan Qəşəm xan doğma şəhəri Gəncəni tərk edib, Qarabağa gələndən sonra orada sakit bir həyat keçirmiş və keçmişdə başına gələnləri bədii şəkildə qələmə alaraq dastan şəklinə salmışdır.

Sonuncu vərəqin "b" üzündə belə bir qeyd də yazılmışdır: "İsmayıl xan, siz cənablardan təvəqqe olunur ki, bu kitabı oxuyub biləsiz". Burada müraciətin nə məqsədlə yazıldığına və onun konkret kimə ünvanlandığına aydınlıq gətirilmir. Dastandan məlum olur ki, Qəşəm xan həbs olunarkən Gəncənin çar hökümətinə qulluq edən məmurlarından biri də İsmayıl adlı pristav olmuşdur. Qəşəm xanın günahsız tutulmasında həmin pristavın da əli olur. Ancaq əlyazma kitabında dastan mətni başa çatandan sonra katibin yazdığı bu qeyddəki müraciət həmin çar məmuru olan İsmayıla ünvanlana bilməzdi. Çünki bu müraciət böyük ehtiramla, etiket qaydalarına riayət olunmaqla yazılıb. Həmin qeyddən bir az yuxarıda isə rus dilində oxuyuruq: "Elisavetpolğsko Komissara İsmailc xanc Ziətxanovu".

Burada adı qeyd olunan İsmayıl xan Ziyadxanov isə Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi olmuşdur. O, Qəşəm xan həbs olunandan beş il sonra, 1917-ci ilin fevralında, Gəncədə polis rəyisi təyin olunub, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti zamanı isə ikinci hökumətin tərkibində hərbi işlər üzrə müvəkkil olmuşdur. Bu, o dövr idi ki, Qəşəm xan həbsdən çıxıb doğma şəhərinə qayıtmışdı.

Çox güman ki, Qəşəm xan özü də xan nəslinin bir nümayəndəsi olaraq, hakimiyyətdə rəsmi bir şəxs olan İsmayıl xan Ziyadxanova çox yaxın bir adam, bəlkə də qohumu kimi başına gələn müsibətlərdən xəbərdar olması üçün belə bir müraciəti ona ünvanlamış və bu əsəri oxumasını məsləhət bilmişdir.

Dastanda nəql olunduğu kimi, Qəşəm xan 1917-ci ilin fevralında Rusiyada baş vermiş inqilabi hadisələrdən sonra həbsdən azad olunub, əvvəlcə doğma şəhəri Gəncəyə, daha sonra isə Qarabağa gəlib və həmin vaxt təxminən 24-25 yaşı olan bu gəncin 1950-ci illərdə artıq yaşlı bir adam olduğu təsəvvür olunarsa, burada belə fikirləşmək də olar ki, Ş.Cəmşidovun vaxtilə əlyazma kitabını çox çətinliklə aldığı həmin adam bəlkə də elə Gəncədən Qarabağa gəlmiş Qəşəm xanın özü olmuşdur. Çox güman ki, yeganə nüsxə olan bu əlyazma kitabı da ona gəncliyinin, keçmişinin ən əziz xatirəsi olduğuna görə həmin kitabı o zaman heç kəsə vermək istəmirmiş. Ə.Məmmədbağıroğlu yuxarıda söylənən fikri özünün fərdi mülahizəsi olduğunu xüsusi olaraq bildirir və yazır: "Çünki hal-hazırda əlimizdə məsələyə daha dəqiq, birbaşa aydınlıq gətirəcək tutarlı başqa bir dəlil-sübut olmadığından belə qənaətə gəlirik".

Ümumiyətlə, dastan yaradıcılığı barədə folklorşünaslar belə bir fikir irəli sürürlər ki, heç bir qəhrəman özü haqqında dastan yaratmır. Qəhrəmanın özündən sonra el sənətkarları tərəfindən onun adına həsr olunmuş şeirlər, yaranan rəvayətlər illər keçdikcə bədii əsər formasına düşüb dastan şəklini alır.

Bu fikir xüsusilə, məhəbbət mövzusunda olan dastanlara aid edilir. Ş.Cəmşidov yazır: "Həqiqi aşiq öz sevgilisi ilə olan macərasını öz sağlığında düzüb-qoşub məclislərlə danışmaz. Çünki bu məhəbbət onun üçün (əsərin qəhrəmanı) müqəddəsdir. Danışsa da, əhvalatı deyil, başqa ad altında qoşmalarını oxuyar".

Tədqiqatçı bu məsələyə münasibət bildirməklə istinadda deyilənlərə böyük sayğı ilə yanaşdığını söyləyir və deyilənlərə onu da əlavə edir ki, "Qəşəm xan və Gülüstan xanım" dastanında Qəşəm xan baş qəhrəman olmaqla yanaşı, həm hadisələrin əsas iştirakçısı, həm də dastanın təhkiyəçisidir. Belə düşünürük ki, bizə yazılı şəkildə gəlib çatan bu dastan Azərbaycan dastanları içərsində bəlkə də, nadir dastanlardandır ki, onun qəhrəmanı həyat tarixcəsini dastanlaşdırıb və bugünkü nəslə yadigar qoyub getmişdir.

Şöhrət SƏLİMBƏYLİ

AMEA Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2020.- 17 noyabr.- S.14.