Azərbaycan rəssamlıq sənətində Qarabağ etüdləri

Öz zənginliyi və bənzərsizliyi ilə mədəniyyət məbədimiz adlandırılan Qarabağın əsrarəngiz təbiəti, meşələrin, dağların, gur axan bulaqların gözəlliyi əsrlər boyu incəsənət xadimlərimizi ruhlandırıb. İstedadlı rəssam və şairə Natəvanın, rəssam və musiqişünas Mir Möhsün Nəvvabın, görkəmli fırça ustası Usta Qəmbər Qarabağinin, Azərbaycanın böyük musiqiçiləri Üzeyir bəy Hacıbəyovun, Bülbülün adlarını çəkmək kifayətdir. Bu yerlərin məişət xüsusiyyətləri, estetik zövqü, bir sözlə milli siması,  müxtəlif sənət növlərimizdə özünü parlaq şəkildə büruzə verib.  Qarabağın incisi Şuşa mədəniyyət ocağıdır. Şuşa kitabxanalarında xəttatlar kitablar yazır və üzlərini köçürür, rəssamlar isə şəhər binalarını divar rəsmləri ilə bəzəyirdilər. Xalçaçılıq emalatxanalarında gələcəkdə dünyanın ən yaxşı muzeylərinin fəxrinə çevriləcək xalçalar tikilirdi. Xanəndələr isə Qarabağ muğam məktəbinin bayrağını daima yüksəkdə tuturdular.

Təsadüfi deyil ki, Qarabağın ecazkar, tərifəgəlməz gözəllikdə olan təbiəti, iqlimi rəssamlıq sənətimizə də böyük təsir göstərmişdir. Zamanını Qarabağ etüdlərində keçirən rəssamlarımızın yaratdıqları tablolar Azərbaycan mədəniyyəti xəzinəsində özünəməxsus  yer tutur. Vaxtilə buranın təmiz havasını köks dolusu ciyərlərinə udan rəssamlarımız,  sonra bu yerlərin heyrətamiz mənzərələrini böyük məhəbbətlə ağ kətanlara köçürmüşlər. Şuşadan, Laçından, Zəngilandan nişanə olan bu tablolarda doğma Qarabağ təbiətini minbir rəngi ilə yanaşı, Cıdır düzünü də Səttarın gözü ilə görürük.

Mürəkkəb, bir o qədər də anlaşıqlı süjet əsasında dolğun və naxışvari təbiət mənzərələri aşkara çıxarmaq istedadına malik olan rəssam Səttar Bəhlulzadə bir neçə dəfə Qarabağda olub. Öz vətəninin gözəlliklərinə valeh olan Səttar Bəhlulzadə Qarabağ təbiətinə həsr edilmiş bir sıra mənzərələr çəkib. Təbiət məcnunu olan dahi sənətkar etüd çantasını çiyninə atıb üzü Şuşaya, Kəlbəcərə yollanar, ecazkar fırçası ilə Qarabağ tə-biətinin gözəlliklərini bir daha gözəlləşdirib, əbədiləşdirərdi. Rəssam bu tablolarında da hər  zamankı kimi fiqurlar üzərində ornament motivləri işlədərək sanki Qarabağ təbiətinə ayrı bir can verirdi, rənglərin harmoniyası isə öz qeyri-adiliyi ilə seçilirdi. Səttar Bəhlulzadənin Qarabağ tablolarına baxdıqca elə bil özünü o təbiətin qoynunda hiss edirsən, sıldırım qayalar arasından boylanan tər çiçəklərin qoxusunu duyursan.

Səttar Bəhlulzadə təəssürat rəssamıdır. Bütün ömrü boyunca kədəri dərindən dərk etmiş olan rəssam Cıdır düzünü  rəsm edərkən sanki bu ellərin uzun illər öz doğmalarından ayrı düşəcəyini hiss etmişdir. Sakit dayanan Cıdır düzünü təsvir edən rəssam bu tablosunda da Şuşa təbiətini necə deyərlər, öz dili ilə danışdırmışdır. Axı Səttar rəsm edəcəyi mənzərəyə əvvəlcə saatlarla oturub tamaşa edərmiş. Bu cəhətdən kəskin dramatik boyalarla işlənmiş tablodakı qızılı sarı, yaşıl və oxra rənglər vəhdətində qurulmuş kolorit mövzunun lirizminə çox uyğundur.

Səttar Bəhlulzadə Qarabağın gözəlliklərini bu silsilədən olan digər lövhələrində də müxtəlif fəsillərin rəngi ilə kətan üzərinə köçürüb. "Şuşa. Ağaclar" , "Dumanlı dağlar", "Yuxarı Daşaltı", "Qarabağda yay"  əsərlərində də sanki rənglər dil açıb danışır.

Böyük məhəbbətlə sənət həyatı verdiyi Qarabağda doğulduğuna görə rəssam Nadir Əbdürrəhmanovun da bəxti gətirmişdi. Laçının uca dağlarında dünyaya göz açan sənətkar məhz bunun nəticəsində doğma təbiətin saf gözəlliyini lirik və şairanə boyalarla əks etdirən maraqlı mənzərələr ortaya çıxarmışdır. Nadir Əbdürrəhmanov rəsmləri rəng cəhətdən incə, həssas, eyni zamanda zərifdir.

Nadir Əbdürrəhmanov həyatı boyu dəfələrlə qeyd edirdi ki, yalnız öz vətənində, Qarabağ dağlarında rahat və xoşbəxt çalışıb. Rəssamın həmin etüdlərinə baxarkən belə qərara gəlirik ki, həqiqətən də, doğma mənzərələr ona heç nə ilə müqayisə edilməyəcək dərəcədə həzz verib, ruhlandırırdı. Ona görə də təsadüfi deyil ki, Nadir Əbdürrəhmanovun mənzərə rəsmlərinin böyük əksəriyyətində Qarabağ dağları təsvir edilib. Rəssam gözəl təbiətə, mənzərəyə malik olan bu yerlərə dəfələrlə gəlməyə üstünlük verib. Hər dəfə də  könlü açılıb, gözü sevinib. Doğma yerlərə olan sevgisi onu Qarabağ təbiətindən qopara bilməmiş və rəssam bu gözəlliyə olan heyranlığını gündəliyinə yazdığı bu sözlərlə ifadə etmişdir: "Buradakı başıqarlı dağlar yaşıl düzənliklərin mənzərəsini yaxşı tamamlayır. Valehedici gözəllik insanda qeyri-ixtiyari olaraq romantik hisslər oyadır". Laçın dağlarının gözəlliklərini müxtəlif fəsillərin rəngində kətan üzərində əbədiləşdirən Nadir Əbdürrəhmanov burada təkrarsız rəng çalarlarından istifadə edib.

Nadir Əbdürrəhmanovun rəsmlərində Qarabağ təbiətinin cəmlənmiş ətri, axşamqabağı sıx işığın vəziyyəti rəssamın daxili saflıqla hiss etdiyi bu torpağın xarakterini ifadə edir. Rəssam öz qeydlərində yazır: "Uşaq yaşlarımdan atamla birlikdə Laçın ətrafında yerləşən dağ rayonlarına səfərlər edirdim. Tələbə ikən tətilə çıxdığım zamanlarda da həmin rayonlara getməyi xoşlayırdım. Yaylaqda insanların həyatını, onların əməyini və istirahətini müşahidə edirdim. Təbiətin qoynundakı bu dinc həyatın mənzərələri tez-tez təsəvvürümdə canlanırdı. Səfərlərim zamanı çoxlu etüdlər çəkirdim. Bir neçə il keçdi və mən uşaqlıq və gənclik illərindən qalan təəssüratları böyük kətan üzərində əks etdirmək qərarına gəldim. Beləcə "Dağlarda alaqaranlıq" əsəri meydana gəldi". Köhnə etüdlər və cızma-qaralar əsasında həmin illərin təəssüratlarını hafizəsində yaxşı saxlayan rəssam sonradan yaddaşında qalanları kətana köçürmüş, dağlardakı sükut ilə təbiətin məftunedici gözəlliyini sanki bir vəhdət halında təsvir etmişdir.

Qarışıq texnika ilə kağız üzərində çəkdiyi "Laçın. Minkənd" eskiz xarakteri daşısa da, kompozisiyada rəssamın təsvir etdiyi səhnə aydın və anlaşıqlıdır. Görünür, pastellə boyanmış və tuş ilə kəskin konturlar verilmiş eskizdə rəssam mərkəzdə çalğıçılar, xonça aparan qadınları təsvir etməklə bayram və ya toy səhnəsi canlandırmaq istəmişdir.

"Zəngilanın üzüm bağları" adlı mənzərəsinə isə tamaşa edərkən deyə bilərik ki, rəssam bu əsərində hər şeydən əvvəl mükəmməl kompozisiya yaradıcısı kimi çıxış edib. Fiqurların sərbəst yerləşdirildiyi və ön planın çətinliklə sezildiyi rəsm əsərinin quruluşu olduqca maraqlıdır və göy rəngin müxtəlif tonları başlıca ideya kimi çıxış edir.

Nadir Əbdürrəhmanovun tablolarında təbiət haşiyə, fon deyil, onun doğma evidir. Rəssam Qarabağın ürəkaçan mənzərələri ilə bu yerlərin bəxtəvər günlərindən xəbər verir. Və qeyd etməliyik ki, əsl qarabağlı rəssam kimi Nadir Əbdürrəhmanovun rəsmlərinin nəğməli quruluşu gözdən qaçmazdır.

Monumental lövhələr ustası və milli rəssamlıq sənətimizin zəngin boya ənənələrinə yaxından bələd olan Mikayıl Abdullayevin "Axşam" tablosu parlaqlığı və dekorativliyi ilə fərqlənir. Gəzintiyə çıxmış Şuşa qadınlarının gözəlliyini əks etdirən tablonu  yarandığı gündən uzun illər keçməsinə baxmayaraq, elə bil  rəssam elə indicə tamamlayıb. İncə plastikaya malik olan bu əsərində rəssam obrazların qarayanız sifətlərində, bəyaz libaslarında xüsusi cazibədarlıq tapmış, eyni zamanda, qəhrəmanlarının mənəvi keyfiyyətlərini ifadə etmək üçün xoş və ürəkaçan boyalar işlətmişdir. Rəssam heç də lüzumsuz alabəzəyə qapılmamışdır. Ön plandakı ağ geyimli iki qadının surətləri isə xüsusilə cazibədardır. Onların xoş sifətlərində gəncliyin təravəti oxunur. Tablonun açıq gümüşü və tünd yaşıl boyalarında xoşbəxt insanların həyat eşqindən doğan nikbin əhvali-ruhiyyə üstündür.

Adlarını sadaladığımız görkəmli fırça ustaları və qeyd etmədiyimiz bir sıra Azərbaycan rəssamları yaradıcılıqlarının müəyyən bir zamanında Qarabağ torpaqlarında olmuş, bu yerlərin valehedici təbiət lövhələrini yaradıcı rəssam təxəyyülü ilə kətana köçürmüşlər. Böyük sevinc hissi ilə qeyd etməliyik ki, uzun illər ərzində düşmən caynağında çırpınan Qarabağa və təsvirlərinə baxaraq təskinlik tapdığımız Cıdır düzünə artıq öz doğmaları geri gəlib, bu düzdə bitən xarı bülbül isə öz rənginə, təravətinə qayıdıb. İnanırdıq ki, Qarabağ etüdləri bir gün gələcək o yerlərə geri dönəcək desək, həqiqəti söyləmiş olarıq. Biz tezliklə Qarabağın abad halını, azad mənzərələrini seyr edərək bu yerlərin xoşbəxt günlərini yenidən rəsm edəcəyik.

Şəmsiyyə ZALOVA

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2020.- 21 noyabr. S. 18.