Mühacirət mətbuatımızın fədakar tədqiqatçısı

FİLOLOGİYA ELMLƏRİ DOKTORU ABİD TAHİRLİNİN 65 YAŞINA

Tanınmış tədqiqatçı-alim Abid Tahirlinin Azərbaycan mühacirət mətbuatı sahəsindəki çoxillik səmərəli və məqsədyönlü fəaliyyəti, sanballı tədqiqat əsərləri humanitar elmimizin inkişafında, elmi-mədəni dəyərlərimizin zənginləşməsində ciddi rol oynayır və mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Onun imzasına əvvəllər müxtəlif mətbuat orqanlarında rast gəlsəm də, özü ilə şəxsən 1988-ci ildə Vətən Cəmiyyətinin "Odlar yurdu" qəzetinin redaksiyasında görüşüb tanış olmuşduq. İlk ünsiyyətdən o, aydın milli düşüncələri, sabit siyasi mövqeyi, saf və bir az da çılğın təbiəti, qaynar baxışları ilə mənə Odlar yurdunun od oğlunu andırırdı. Çalışdığı qəzetin 1988-90-cı illərinin köhnə dəstlərini bu gün nəzərdən keçirdikcə, saralmış səhifələrdən zamanın pərdələdiyi, diqqətdən yayındırdığı mövzuların hələ də qorlandığını, közərdiyini duyur və duyğulanırsan.

Təxminən 30 il bundan əvvəl - 1991-ci ilin mart ayı idi. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaşar Qarayevin təşəbbüsü, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, "Vətən" Cəmiyyəti və Ankaradakı Azərbaycan Kültür dərnəyinin təşkilatçılığı ilə Bakı şəhərində "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı" adlı beynəlxalq elmi simpozium keçirilirdi. Yalnız Türkiyədən və Avropa ölkələrindən 30 nəfərdən çox görkəmli alimlər, ictimai-siyasi xadimlər, mühacirət irsinin tədqiqatçıları Bakıya, Beynəlxalq elmi simpoziuma təşrif gətirmişdi. Qonaqların arasında Ankaradakı Azərbaycan Kültür dərnəyinin rəhbəri Cəmil Ünal, Əli Yavuz Akpınar, Əhməd Bican Ercilasun, Qulamrza Səbri Təbrizi, Əhməd Qaraca, Ürfan Murad Yıldırım, Yavuz Bülənd Bakülər, Tuncar Kırhan, Fəxrəddin Gülsevən, Süleyman Tekiner, Hüseyn Tuncər, Əli Rza Turan, Servet Gürcan və digər tanınmış ziyalılar vardı. Onlar elmi simpoziumun işində maraqlı, yeni faktlarla zəngin məruzələri ilə fəal iştirak edirdilər. Bu böyük elmi, ədəbi-mədəni tədbirin xaricdən dəvət olunan nümayəndələrinin qarşılanmasında, onlarla sıx ünsiyyətin qurulmasında, qonaqların fəaliyyət sferasının tanıdılmasında və təbliğində "Vətən" cəmiyyətinin səlahiyyətli, fəal və cəfakeş təmsilçisi Abid Tahirli idi. O, çoxlarından fərqli olaraq simpozium iştirakçılarının böyük əksəriyyətini öncədən tanıyırdı. Xaricdəki dostları yaxşı bilirdi ki, A.Tahirli mühacirət mətbuatını xeyli müddətdir ki, ciddi araşdırır.

O, 1992-1993-cü illərdə "Vətən" Cəmiyyəti Avropa və Amerika ölkələri şöbəsinin müdiri, 1993-cü ildən isə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetində Humanitar və sosial problemlər şöbəsinin baş məsləhətçisi vəzifəsində çalışdı. Humanitar və sosial problemlər sahəsindəki fəaliyyəti dövlət qulluğu olaraq elmi tədqiqat işi üçün məhdudlaşdırıcı xüsusiyyətlərə rəğmən, o, illərlə topladığı çoxsaylı unikal, elm ictimaiyyəti üçün naməlum materiallar əsasında, Cümhuriyyət dövrünün ilk və əsas rəsmi mətbuat orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin birinci baş redaktoru "Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı" mövzusunda yazdığı dissertasiya işini tamamladı və 1997-ci ildə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Dissertasiya Şurasında müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi aldı. Bəziləri düşünürdü ki, A.Tahirli dövlət qulluğu kimi məsul sahədə çalışması ilə əlaqədar elmi dərəcənin birinci pilləsi ilə kifayətlənəcək və araşdırmalarını davam etdirməyə həvəs göstərməyəcək. Təbii ki, oxşar gümanları, ehtimalları bölüşənlər və eyni zamanda, onun iradəsini, çevikliyini, qətiyyətini, fədakarlığını obyektiv dəyərləndirməyi bacarmayanlar yanıldılar. Abid Tahirli qeyri-iş saatlarını, istirahət və bayram günlərini yorulmaq bilmədən elmi tədqiqat işinə həsr etdi. Vaxtilə təhsil aldığı Bakı Dövlət Universiteti Jurnalistika fakültəsinin xeyir-duası ilə "Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika" (1921-1991-ci illər) adlı doktorluq mövzusunu təsdiqlətdi. Uzun illərdən bəri apardığı araşdırmalar əsasında mövzu ilə əlaqədar yeni, maraqlı elmi məqalələr və kitablar nəşr etdirməyə başladı.

"Azərbaycan mühacirəti" adlı ilk kitabı onun bu mövzuda araşdırmaya başladığı müddətdən 25 il sonra - 2001-ci ildə nəşr edildi. Seçilmiş məqalələrdən tərtib edilən toplunun əlyazma nüsxəsi ilə tanış olanlardan biri kimi əminliklə deyə bilərəm ki, A.Tahirli uzun illər kitab çap etdirməyə tələsməməkdə, elmi araşdırmalarını milli mühacirətin köklü problemlərinə həsr etməkdə haqlı idi. Araşdırmalarında səbəblər fərqli olsa da, şimallı-cənublu mühacirlər tam, bütöv halda, vahid müstəvidə dəyərləndirilir. Onun Parisdə yaşayan rəssam Davud və Əyyub İmdadian qardaşları, Edinburq Universitetinin professoru Qulamrza Səbri Təbrizi, London Universitetinin professoru Turxan Gənceyi, ABŞ-da Tolido Universitetinin professoru Şapur Ənsari, Kanadanın Dəlhavz Universitetinin professoru, tanınmış riyaziyyatçı Heydər Rəcəvi, Parisdə məskunlaşmış dünya şöhrətli yazıçı Ümmülbanu (Banin), Strasburq Humanitar Elmlər Universitetinin professoru İren Məlikova, Frankfurt şəhərindəki "Dağyeli" nəşriyyatının təsisçisi və rəhbəri İldırım Dağyeli, Bonnda "Ana dili" qəzetinin naşiri Nurəddin Qərəvi, dünya şöhrətli rəssamlar İbrahim Əhrari, Məmməd Səlim Turan, Strasburq sakini, kimya elmləri doktoru Əhməd Mehribani, Oslodakı "Azərbaycanın səsi" radiosunun redaktoru və diktoru Ruqiyyə Əsgəri və digər görkəmli elm, mədəniyyət, incəsənət xadimləri - soydaşlarımız haqqında qeydləri, düşüncələri "Azərbaycan mühacirəti" kitabında ətraflı yer alıb.

A.Tahirli mövzunun incəliklərinə, spesifik xüsusiyyətlərinə dərindən və hərtərəfli bələd olub. Onun ikicildlik "Azərbaycan mühacirət mətbuatı" monoqrafiyasının 1-ci cildi 2002-ci ildə "Qapp-Poliqraf" Korporasiyasında, 2-ci cildi isə 2003-cü ildə "Ozan" nəşriyyatında işıq üzü görüb. Bu monoqrafiyası Azərbaycan mühacirət mətbuatı tarixində ilk irihəcmli, daha geniş arialı əhatə edən, yeni elmi məlumatlarla zəngin, dəyərli və sanballı araşdırmadır. Bəzən ayrı-ayrı qəzet və jurnallara həsr olunmuş məqalələr janr etibarilə müstəqil əsər təsiri bağışlasa da, "Azərbaycan mühacirət mətbuatı" ikicildliyi mövzu, məzmun və mahiyyət baxımından bir-biri ilə içdən bağlanaraq elmi sistem məcrasında monoqrafiyanın sərt tələblərini özündə ehtiva edir.

Mühacirət mətbuatı mövzusu ilə əlaqədar Abid Tahirlinin ən monimental monoqrafiyası 2005-ci ildə "CBS" Poliqrafiya Mərkəzində çap edilən "Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika" (1921-1991) adlı elmi-nəzəri aspektdə yazıdığı əsəridir. Əslində, monoqrafiya eyniadlı doktorluq dissertasiyasının tədqiqat cəbbəxanası, elmi strukturu əsasında nəşrə hazırlanıb.

Xatirimdədir, on beş il əvvəl, 2005-ci ilin baharında BDU Jurnalistika fakültəsinin Mətbuat tarixi və ideoloji iş və Jurnalistikanın nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedralarının birləşmiş iclasında Abid Tahirlinin "Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika" (1921-1991) adlı doktorluq dissertasiyasının ilkin müzakirəsində mənə də söz verildi. Müzakirədə vurğuladım ki, Abid Tahirlini Azərbaycan mühacirət mətbuatı sahəsində respublika üzrə bir nömrəli mütəxəssis hesab edirəm. Bu qənaətə gəlmək üçün onun indiyədək nəşr etdirdiyi "Azərbaycan mühacirəti", "Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar", ikicildlik "Azərbaycan mühacirət mətbuatı", "Deyilən söz yadigardır" və "Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika" monoqrafiyaları yetərincə əsas verir. A.Tahirlinin böyük bir dövrü əhatə edən bu doktorluq işi onun uzun illərdən bəri apardığı səmərəli axtarışların, sözün əsl mənasında fədakarlığın, mücahidliyin, gərgin və halal zəhmətin məntiqi nəticəsidir. Tədqiqat işində zəngin məxəzlər, sanballı mühakimələr, dərin təhlil və dəyərli elmi-nəzəri qənaətlər yer alıb.

Abid Tahirlinin elmi xidmətlərindən söz açılanda xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, o, Azərbaycan milli mətbuatının görkəmli nümayəndəsi, ictimai xadim, siyasi mühacir Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığının sistemli araşdırılması ilə elmə gəlmiş, ilk dəfə onun "Hacı Kərim" povestini nəşrə hazırlayaraq oxuculara ünvanlamışdı. Həmçinin, mühacir dramaturq Abay Dağlının "Füzuli", "Dədə Qorqud", "Okullular", "Əsir ruhlar" pyeslərini qeyd və şərhlərlə çap etdirib. Dünya türklərinin birliyinə, bütövlüyünə öz "Tərcüman"ı ilə müstəsna xidmətlər göstərmiş İsmayıl bəy Qaspiralının həyat və yaradıcılığını tədqiq edib, mühacirət mətbuatında onun haqqında dərc olunan elmi-publisistik materialları xronoloji ardıcıllıqla toplayıb və araşdırıb. Nadir arxiv materialları əsasında general İsmayıl bəy Qutqaşınlının həyatı, hərbi xidməti və yaradıcılığı haqqında monoqrafiya yazıb, onun cəsurluğunu, igidliyini, yurdsevərliyini danılmaz faktlar əsasında qabardaraq gənclər üçün vətənpərvərlik örnəyinə çevirib.

Abid Tahirlinin "Azərbaycan mühacirət mətbuatı" (1921-1991) adlı məlumat-soraq kitabında (2007) ilk dəfə olaraq 66 mühacirət mətbuat orqanı - qəzet, jurnal, almanax, bülleten haqqında ətraflı məlumat verilib, bu nəşrlərin mətbuat tariximizdəki yeri və əhəmiyyəti təhlil olunaraq dəyərləndirilib. Onun "Mətbuat: aynamız və salnaməmiz" ("Elm və təhsil", 2015, 600 s.) adlı kitabı isə mətbuata və publisistikaya həsr edilmiş, yeni və sanballı tədqiqatlardan ibarətdir.

O, bütövlükdə 17 kitabın, 7 monoqrafiyanın, çoxsaylı elmi, publisistik məqalələrin müəllifidir.

Abid Tahirli bu gün də elmimizin, ədəbiyyatşünaslığımızın tədqiqində və təbliğində öz təvazökar töhfəsini əsirgəməyərək, qürbətdə yaşayan vətən sevdalı soydaşlarımızın milli birlik ideyası ətrafında sıxlaşması üçün mühacirət mətbuatımızın müqtədir mücahidi olaraq müqəddəs məfkurə uğrunda yorulmaq bilmədən mənəvi missiyasını ləyaqətlə, şərəflə davam etdirir.

Asif RÜSTƏMLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2020.- 10 oktyabr.- S.18.