İlyas Əfəndiyevin telefon zəngi -
Xalq yazıçısı Elçindən "Ədəbi
düşüncələr"
BİR DAHA "ƏDƏBİ
DÜŞÜNCƏLƏR" HAQQINDA
"Ədəbi düşüncələr"in Azərbaycan
dilindəki ilk nəşrinə yazdığım kiçik
ön sözdə həmin kitabın mənim
üçün tamamilə gözlənilməz bir hadisə
olduğunu demişdim.
Dediklərimi
təkrar etmək istəmirəm və yalnız bir cəhəti
bir daha vurğulamağı lazım bilirəm ki, kitaba
toplanmış ədəbi qeydlərdə - esseciklərdə
oxucu yazıçılarla, bədii əsərlərlə, ədəbi
hadisələrlə bağlı bir-birindən fərqli fikirlərə,
fərqli müqayisələrə, bir-biri ilə
üst-üstə düşməyən yanaşmalara,
münasibətlərə, hətta bir-biri ilə zidd
mülahizələrə rast gələ bilər və bu, təbiidir,
çünki söhbət müxtəlif vaxtlarda (müxtəlif
onilliklərdə!) yazılmış yazılardan gedir.
Bədii
zövq də, dünyagörüşü və
düşüncələr də, aydın məsələdir
ki, zamana bağlıdır və hər hansı bir kitab
haqqında, yazıçı haqqında 25 yaşında, 45
yaşında, 65 yaşında yazdıqların, bu əsərlərə
və müəlliflərə münasibətin - dinamik bir
şeydir, dəyişir, başqalaşır.
Ancaq güman edirəm ki, dəyişməyənlər
daha çox olur.
Koronavirusla bağlı uzunmüddətli "Evdə
qal" kampaniyasından istifadə edərək, mən yenə
(neçənci dəfə?!) səliqəsiz,
qatmaqarışıq arxivimi səliqə-sahmana salmaq istədim
və bu zaman yenidən yadımdan çıxmış
cürbəcür yazılar, o cümlədən də, ədəbiyyatla
bağlı qeydlər ortaya çıxdı.
Oxuduğum kitablar, əsərlər haqqında qısaca
qeydlər yazmaq ilk gənclik çağlarımdan etibarən
mənim vərdişim idi (elə indi də davam edir) və
bunlar mənim bilavasitə təəssüratlarımdır,
özüm üçün qeyd etdiyim fikirlər, qənaətlərdir.
Mən bunların haçansa çap
olunacağını düşünməzdim.
Əslində, bunlar yazıçının qeydləri
yox, oxucunun qeydləridir.
Bu qeydlərin də bəziləri gənclik illərində,
bəziləri aradan keçən onilliklərdə
yazılıb və onların başlıqlarını isə
mən sonradan - çapa hazırlayanda yazmışam.
Bunu da deyim ki, "Ədəbi düşüncələr"
tam şəkildə, yəni bu yeni əlavələrlə
birlikdə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində
nəşrə hazırlanır.
Birinci nəşrdən
isə artıq 18 il keçib və o zaman "Ədəbi
düşüncələr" oxucuların, mətbuatın
diqqətini cəlb etdi, bir çox məqalələr
yazıldı, müzakirələr keçirildi.
Həmin
birinci nəşrin tarixçəsi isə belə oldu ki,
"Ədəbi düşüncələr"i mətbuatda
oxumuş rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu (bizim məşhur
teatr xadimimiz və rejissorumuz) mənimlə söhbət əsnasında:
"- Mütləq kitab kimi hazırlamaq lazımdır" -
dedi və kitab nəşr olunandan sonra o, özü də bu
kitabı mükəmməl bir səriştə ilə rus
dilinə tərcümə etdi - Vaqif çox mütaliəli,
geniş dünyagörüşlü bir sənətkar idi.
Tərcümə
etdiyini isə yalnız tərcümə qurtarandan sonra mənə
dedi.
"Ədəbi
düşüncələr" Vaqifin tərcüməsində
Bakı, eləcə də Moskva mətbuatında (o cümlədən,
"Literaturnaya qazeta"da) çap edildi, kitab kimi nəşr
olundu və aradan keçən bu illər ərzində isə başqa
dillərə də çevrildi.
... O ki
qaldı mənim arxivimə, yenə də eləcə səliqəsiz
qaldı.
8 iyul 2020
Bilgəh
***
İLYAS ƏFƏNDİYEVİN
TELEFON ZƏNGİ
Axşam
atam zəng eləmişdi:
- Nə
edirsən? - soruşdu.
- Pirandellonu
tərcümə edirəm.
- Nə
münasibətlə?
-
Münasibətsiz.
-
Münasibətsizdirsə, yaxşı olacaq.
ƏDƏBİYYATIMIZ
ÖZÜNÜ AXTARIR
Azərbaycan ədəbiyyatı müstəqillik illərində
ədəbiyyata gəlmiş ədəbi nəsillərin
timsalında özünü axtarışla məşğuldur.
Bu axtarışlar hansı bədii-estetik nəticələrə
gətirib çıxacaq - bunu gələcək göstərəcək.
OLAR, YA OLMAZ?
Bir çox illər bundan əvvəl gənc bir
yazıçı ikən, bir dəfə "Azərbaycan"
jurnalının baş redaktoru Gəlal Məmmədov*
növbəti hekayəmi çap etməyib, geri qaytaranda belə
bir söhbətimiz oldu və oturub yazı-pozu ilə məşğul
olanda - indiki kimi - hərdən yadıma düşür.
Cəlal
müəllim:
- Təzə-təzə
yazmağa başlayırsan. İstedadın var.
Nə üçün elə ancaq mənfiliklərdən
yazırsan?
Mən:
-
Gördüklərimi yazıram də.
- Zibil
yeşiklərini də görürsən. Onlardan
yazmaq olar?
- Olar!
Və redaktor mizinin arxasında oturmuş Cəlal müəllim
gözlərini qaldıraraq, eynəyinin üstündən
diqqətlə mənə baxıb, bir söz demədi, sonra
başını aşağı salıb, hansısa makina
yazısını vərəqləməyə başladı,
yəni ki, gedə bilərsən.
___________________
* Rəhmətlik
Cəlal Məmmədov tənqidçi, tərcüməçi,
həm də savadlı bir adam idi. Onun
atası Cabbar Məmmədovu (Mirzə Cabbarı) 1930-cu illərin
repressiyası məhv etmişdi və Cəlal Məmmədov
sistem qarşısında gözükölgəli idi, olsun ki,
patoloji bir qorxu daxilən onu sındırmışdı. Yəqin elə buna görə də, ürəyində
nə düşünürdü, necəydi bilmirəm, ancaq ədəbiyyata
münasibəti vulqar sosioloqizmə söykənmişdi.
FLOBERİN MƏKTUBLARI
Flober sevgilisi və ilham pərisi (hər halda,
floberşünasların bir qismi belə deyir), şairə
Luiza Kolyeyə yazdığı məktublarda (300-cən məktub
yazıb!) alovlu eşq-məhəbbət etirafları edir və
bu qızğın sevda ilə bərabər,
özünün yaradıcılıq planlarından
danışır, ədəbiyyat və ümumiyyətlə,
sənətlə bağlı fikirlərini söyləyir.
Qəribəsi
(yəni mənim özümçün qəribə
görünəni) odur ki, onun yaradıcılıq, ədəbiyyat,
estetika haqqında fikirləri mənə həmin sevda ilə
nəfəs alan eşq-məhəbbət
etiraflarından daha artıq maraqlı və sanballı
göründü.
Ona
görə qəribə ki, söhbət "Xanım
Bovari"nin müəllifindən gedir.
PARODİYA
Məmməd Səid Ordubadinin Molla Pənah Vaqifə
parodiyasını ("Vaqifə bənzətmə") oxudum
və doğrusu, çox təəssüf etdim.
Parodiya mənim üçün, obrazlı desəm,
çovğun deyil, hətta külək də deyil, parodiya -
gözəl bir mehdir.
Parodiya - şaqqanaq deyil, qəhqəhə deyil, incə
bir gülüşdür, hətta ürək açan bir təbəssümdür.
Parodiya - poetik duzlu məzədir və burada incəlik,
zövq o məzəni daha da şuxlandırır, duzunu
artırır.
Eyni
zamanda, satirik parodiya da var və o, səni güldürməlidir,
oradakı istehza yaxşı bir əhval-ruhiyyədən
doğan (və o əhval-ruhiyyəni yaradan) şən (!)
istehzadır, bir az loru dillə desəm,
şövqlə dolamaqdır və heç vəchlə bədii
zövqsüzlüyü yaxına buraxmır.
M.S.Ordubadinin
isə həmin parodiyasında elə bu bəndi oxumaq kifayətdir
ki, mənfi emosiya alasan, çünki bu parodiya məzəyə
yaddır, hətta ikrah doğurur:
Təmizliyə
ola bir az həvəsi,
Olmaya
aşiqə nazü-qəmzəsi,
Soğan
qoxa danışanda nəfəsi,
Amma
sarımsağı az yeyən gərək.
Söhbət
Vaqifin vəsf etdiyi Gözəldən gedir!
Belə bir parodiyadan soğan-sarımsaq qoxusu gəlir və
əhvalın pozulmasın deyə, onu unutmağa
çalışırsan.
ALEN RENE VƏ ANTON ÇEXOV
Dünən
bütün günü Tənqid Şurasının plenumunda
idim, Ozerov* məruzə etdi, sonra da çıxışlar (mən
də çıxış etdim), axşam Rafiqlə**
görüşdüm, təzə tərcümələrini verdi, sonra da onunla "Bakı"ya*** getdik.
Rafiq əlbəttə, çox maraqlı,
ağıllı və təmiz bir insandır, deyir ki,
fizikanın dərinlərinə getdikcə adamı dəhşət
basır, çünki elə izah olunmayan problemlər
çıxır və elə suallar yaranır ki, elə bil,
fizika özü deyir "mən acizəm, bütün cavablar
Yaradandadır".
Bu gün
şənbədir və səhər "Kitab
köşkü"nə****getdim. Xeylaq adam
var idi, Mitin***** də orda idi və məlum oldu ki,
satışa Alen Rene haqqında kitab gəlib.
Bir azdan
Tofiqgilə****** gedəcəyəm, məni şama
çağırıb.
Səhərdən
isə oteldə "Alen Rene"ni oxuyuram.
Onun iki filmi ("Hirosima - mənim məhəbbətim"
və "Myuriel") indiyəcən baxdığım filmlərin
arasında ən sanballı filmlərdəndir.
Bu kitab da
çox səriştə ilə hazırlanıb: onun
müsahibələrindən, haqqında yazılmış məqalələrdən,
özünün yazdıqlarından, filmlərinin ssenarilərindən
parçalar və s.
Mənim
üçün əlamətdar bir cəhət o oldu ki, ondan
soruşurlar: kinoya, rejissorluğa onu hansı stimul gətirib?
Rene 1937-ci ildə, yəni on beş
yaşında teatrda Çexovun "Qağayı"sına
baxdığını və bu təsirlə sənətə
gəldiyini deyir.
Bu gün
bütün dünya fransız kinosundakı "yeni
dalğa"dan danışır və Renenin bu cavabı mənim
üçün ona görə əlamətdardır ki, səksən-doxsan
il əvvəl yazıb-yaratmış rus
dramaturqunun yaradıcılığı həmin "yeni
dalğa"nın ən istedadlı nümayəndəsinin sənətə
gəlməsində stimul olub.
Renenin bir cavabı da xoşuma gəldi ki, deyir, filmləri
mən tək çəkmirəm, onlar başqaları ilə
əməkdaşlıq nəticəsində yaranır, ancaq
yalnız mənim adımı çəkirlər və bu,
düz deyil.
Yəni "filankəs, filankəs, filankəs və
başqaları" söhbəti.
Bizim ədəbi prosesdə yaş xronologiyası ilə
"Əkrəm Əylisli, Anar, Elçin və
başqaları" siyahısı yadıma düşür.
"Və
başqaları" - yəni kim? Bunların əsərlərinə qiymət - ya
müsbət, ya da mənfi - vermək lazım deyil?
____________________________
* Vitali Ozerov məşhur rus-sovet tənqidçisi,
SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi, Tənqid
Şurasının sədri idi. Mən də o
şuranın üzvü idim.
** Söhbət Osman Sarıvəllinin oğlu, Moskvada
yaşayan məşhur fizik, professor, rəhmətlik Rafiq
Qurbanovdan gedir.
O, eyni zamanda, ingilis dilindən hekayələr tərcümə
edirdi.
*** O zaman
Moskvada açılmış məşhur restoran.
****
Moskvada "Kuznetskiy most" deyilən meydanda SSRİ
Yazıçılar İttifaqının kitab mağazası
idi.
*****
Henrih Mitin - rus tənqidçisi və ədəbiyyatşünası.
Mənim "Bir görüşün
tarixçəsi" povestim onun tərcüməsində
"Yunost" jurnalında çap olunmuşdu.
******
Tofiq Məlikli - bizim görkəmli türkoloqumuz. O zaman
Moskvada yaşayırdı.
HAMLET HAQQINDA
Mənə
elə gəlir ki, küçədə ora-bura tələsən
adamların arasında zahirən heç nə ilə o
adamlardan seçilməyən Hamleti görsəm - tanıyaram.
TOLSTOY
BƏŞƏRİLİYİ
Lev Tolstoy dahi rus yazıçısıdır və mənimçün
o, nə qədər rus yazıçısıdırsa, bir o
qədər də bəşəri yazıçıdır.
Tolstoyun qəhrəmanı yaşından və cəmiyyətdəki
mövqeyindən asılı olmayaraq rus insanıdır, ancaq
Tolstoy təfəkkürü nə qədər millidirsə,
bir o qədər də beynəlmiləldir.
O, "Yəhudi
nədir?" adlı kiçik essesində (əslində, bu,
elə bil, düşüncə stenoqramasıdır) deyir:
"Yəhudi - əbədiliyin rəmzidir".
Elə
buna görə də Tolstoy yəhudiliyin tarixinə,
keçib gəldiyi yola, məruz qaldığı
qırğın və sürgünlərə, elə bil,
yüksəklikdən (fəzadan!) baxaraq, həmin tarixi, həmin
yolu səciyyələndirir, fərddən (yəhudidən)
dini-fəlsəfi-ideoloji ümumiləşdirməyə (yəhudiliyə)
keçir və "yəhudi kimdir?" yox, "yəhudi nədir?"
yazır.
Tolstoy düşüncələrinə daha bir qüvvət
- Xolokost isə hələ irəlidə idi.
BERİYA KİMDİR?
Lavrenti Beriya - Sovet İttifaqı rəhbərliyinin ən
müəmmalı şəxslərindən biri, məncə,
hətta birincisidir və bilmirəm, Sovet tarixi ilə məşğul
olan tarixçilər bu müəmmanı haçansa tam
aydınlaşdıra biləcək, ya yox?
Onun
yalnız həyatı yox, ölümü də müəmmalar
içindədir - bir sıra müəlliflər (və
şahidlər!) 1953-cü il iyunun 26-da
Beriyanın öz evində gülləbarana tutularaq, qətlə
yetirildiyini, başqa bir sıra müəlliflər (və
şahidlər!) isə məhkəmə hökmü ilə
23 dekabr 1953-cü ildə güllələndiyini yazırlar -
rəsmi məlumat da elə budur. Bunu da deyirlər
ki, marşal G.Jukov başda olmaqla Beriyanı həbs edən
generalların arasında Leonid Brejnev də olub.
İyunun
elə həmin 26-da onun oğlu Serqonu hamilə arvadı Marfa
Peşkova (Maksim Qorkinin nəvəsi idi) ilə birlikdə,
sonra arvadı Nino Qeqeçkorini həbs edirlər və daha
sonra Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin qərarı ilə
Beriyanın bütün qohum-əqrabasını, o cümlədən,
85 yaşlı anasını və qayınanasını
Gürcüstandan sürgün edirlər.
Beriyanın gündəliklərini, onunla bağlı sənədləri,
oğlu Serqo Beriyanın (oğlunun adını Serqo
Ordjonikidzenin şərəfinə qoymuşdu) xatirələrini,
son vaxtlar nəşr olunmuş kitabları (S.Beriə. Moy oteü -
Lavrentiy Beriya, Moskva, 1994; A.Antonov-Ovseenko. Beriə, M,, 1999; Ö.Muxin. Neizvestnıy
Beriə, M., 2010; A.Toptıqin. Zaprehennıy
Beriə, M., 2011; L.Beriə. "Pojitğ bı ehe let
20", M., 2012; D.Vinter. Voennıe prestupniki Stalin
i Beriə, M., 2012; Z.Ükvitariə. Beriə
bez lji, M., 2013 və s.) oxudum, daha əvvəllər
isə N.Xruşşovun, V.Molotovun (Feliks Çuyevin təqdimində),
L.Kaqanoviçin, A.Mikoyanın, K.Jukovun, Svetlana Alliluyevanın
və b. xatirələrini oxumuşdum və onlar da Beriya
haqqında xeylaq yazıblar (Xuruşşov və Mikoyan
aşkar bir qərəz və kin-küdurətlə).
Bir qism
müəlliflər onu az qala mələkləşdirir,
bir qism isə şeytanlaşdırır.
Əlbəttə,
Beriya nə mələk idi (ümumiyyətlə, siyasətdə
mələk olmur), nə də şeytan və onun gündəliklərini
oxuyanda görürsən ki, söhbət cani-dildən Sovet
İttifaqına xidmət edən və bu ölkənin təəssübünü
çəkən, gələcəyini düşünən,
bacarıqlı və ağıllı, fanatik stalinçi
bolşevikdən gedir. Bu adam ömrü
boyu var qüvvəsi ilə SSRİ və o dövrün təbiri
ilə desəm, "sovet xalqı" naminə
çalışıb, son dərəcə zəhmətkeş
və işgüzar olub.
O
başqa məsələ ki, bu xidmətin ideoloji-inzibati məğzində
nə dayanıb, Xeyir ilə Şərin daimi mübarizəsində
əldə edilən nə olub və necə olub? Və nə əldə edilibsə də, məncə,
bu - ikiüzlülüyün, riyakarlığın yox, məhz
inqilabi-ideoloji fanatizmin nəticəsi olub (Stalinin özündə
olduğu kimi!). Beriyanın da əli Stalinin və Stalinin
ətrafındakı "kiçik rəhbərlərin"
- Xuruşşovun, Molotovun, Malenkovun, Voraşilovun, Mikoyanın
və başqalarının əli kimi qanlı olub.
Bağırov
Azərbaycanda şair Mikayıl Müşfiqi, yaxud artist Abbas
Mirzəni güllələtdirəndə Beriya da
Gürcüstanda şair Tisian Tabidzeni və artist Sandro
Axmetelini güllələdirdi və bu güllələmələr,
ifşalar, sürgünlər, işgəncələr 37-38-ci
illərdə bütün Sovet İttifaqını
bürüyərək, artıq "sovet xalqı"nın
(xalqın dili olar, "sovet xalqı" dili dilsiz
"xalq" idi!) həyat tərzinə çevrilmişdi.
Yeri
düşmüşkən, belə bir maraqlı fakta da rast gəldim
ki, 1923-cü ildə Beriyaya ilk rəsmi xasiyyətnamə yazan
və imzalayan partiya xadimi - Ruxulla Axundov olub və həmin
xasiyyətnamədə bildirilir ki, Beriya "partiyanın
tapşırıqlarını ona xas olan enerji və qətiyyətlə
yerinə yetirir", "onun hərtərəfli fəaliyyəti
parlaq nəticələr verir", "o, hazırkı
dövr sovet quruculuğu üçün vacib olan ən
yaxşı cəhətlərə malik, qiymətli, yorulmaz
bir işçidir".
Söhbət
24 yaşlı bir gəncdən gedir və Ruhullanın
özünün də o zaman cəmi 26 yaşı var idi və
on dörd ildən sonra bu "sovet quruculuğu" Ruxulla
Axundovu güllələdi, daha on altı ildən sonra isə
həmin quruculuqda "parlaq nəticələr" əldə
edən Lavrenti Beriyanın özünü güllələdi.
Mənə
elə gəlir ki, sovet rəhbərliyinin Beriya müəmması
və bu kimi başqa müəmmalar (Leninin, Djerzinskinin,
Frunzenin, Kirovun və b., ölümü, Kommunist
partiyasında Xuruşşov hadisəsi, Qorbaçov hadisəsi
və s.) çətin ki, haçansa aydınlaşacaq,
çünki adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim
bu adamlar ixtiyar və imkan sahibləri idi, buna görə də,
belə başa düşürəm ki, arxivlərə
mükəmməlcəsinə əl gəzdirilib - hərə
özü ilə bağlı təmizləmə aparıb.
Görünür, bu müəmmalar - əbədi bir
sirrə çevrilib.
Beriyanın oğlu Serqo Beriya atası haqqındakı
kitabında yazır ki, "Stalin ilə mənim atamın
münasibətlərindəki sirr - sirr olaraq da qalır".
Stalinin
anası Yekaterina (Keke) Cuqaşvilinin xatirələrində
(onun söylədiklərini qələmə alıb, çap
ediblər) oxudum ki, Beriyanı "bizim Lavrentiy"
adlandırır, o biri tərəfdən isə Stalinin Moskva ətrafı
bağının komendatı deyir ki (İ.Obolenskinin
kitabında), adətən asta və təmkinlə
danışan Stalinin qışqırığını
eşidərək, tələsik gəlib, görüb ki,
Beriya stulda əyləşib, Stalin də ayaq üstə
yumruğunu onun ağzına dirəyərək
qışqırır: "Rədd ol burdan, səni toza
çevirərəm!" Bir həftədən
də sonra Stalin vəfat edir.
N.Xuruşşov xatirələrində Beriyaya
qarşı yalnız ağla sığan və
sığmayan ittihamlar yağdırır, ciddi bir fakt isə
göstərmir və deyir ki, "Beriyanı Stalin
yaratmışdı", Stalini isə "cinayətkar və
qatil" adlandırır.
Bəs həmin
37-38-ci illərdə Nikita Xuruşşov özü kim idi?
Deyəsən, qələm məni yenə uzaqlara
aparır.
Hərdən
fikirləşirəm ki, mən niyə bu kitabları,
stenoqramları, məqalələri, sənədləri
oxuyuram və bunların əvəzində klassikada, elə
müasir ədəbiyyatda o qədər oxunmamış əsərlər
var ki...
Yəqin
ona görə ki, mən yalnız oxucu kimi yox, bir
yazıçı kimi üzdən yox, daha dərindən, daha
dəqiq bilmək istəyirəm ki, ömrümün
böyük hissəsini hansı ölkədə
yaşamışam və bu ölkəyə kimlər rəhbərlik
edib, yəni söhbət yalnız şəxsi təəssüratdan,
şəxsi təcrübədən yox (bunlar öz yerində!),
siyasi-inzibati və ictimai faktalogiyadan gedir.
... 10
yaşım yenicə tamam olmuşdu, ancaq o isti yay günü
təfərrüatı ilə yadımdadır. Əmim Mustafa
Əfəndiyev Lomonosov adına universitetin
jurnalistika fakültəsində oxuyurdu və yay tətilinə
gəlmişdi. Atam onunla birlikdə Mirzə Fətəli
küçəsindəki evimizdə, radionun
qarşısında oturub, diqqət və həyəcanla deyilənlərə
qulaq asırdılar - xalq düşməni Lavrenti Beriyanın
ifşa və həbs olunduğu barədə rəsmi məlumat
oxunurdu. Mən də bir tərəfdə
dayanaraq, gah atama və Mustafaya, gah da radioya baxırdım və
vəziyyətin siyasi dramatizmini anlamasam da, nəsə
çox ciddi bir hadisə baş verdiyini başa
düşürdüm.
O da
yaxşı yadımdıdır ki, rəsmi məlumat bitdikdən
sonra atam:
- Görək,
bu işlərin axarı necə olacaq? - dedi. - Hər halda,
dördgözün arxası getdi!..
Məhrəm söhbətlərdə Bağırova
"dördgöz" deyirdilər. (Stalinə isə
İlyas Əfəndiyevin anası, nənəm Bilqeyis
xanım "Bığı bəy" deyirdi).
Stalinin vəfatından sonrakı mart plenumunda Mir Cəfər
Bağırov Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinin Rəyasət heyəti
(Siyasi Büro belə adlanırdı) üzvlüyünə
namizəd seçildi (müqayisə üçün deyim ki,
Nəriman Nərimanov ancaq Mərkəzi Komitənin
üzvlüyünə namizəd idi) və bu, Bağırovun
siyasi karyerasının ən uca nöqtəsi idi, ancaq bu
ucalığın ömrü cəmi üç ay çəkdi.
Beriya
iyunun 26-da həbs olunur (yaxud öldürülür), bu məsələ
ilə bağlı rəsmi açıqlama isə iyulun 2-də
Moskvada keçirilən plenumda verilir və mənim
üçün heyrətamiz cəhət odur ki, aradan
keçən bu altı gün ərzində təcrübəli
və ayıq çekist Mir Cəfər Bağırov
heç nədən xəbər tutmayıb, halbuki Rey
Medvedyevin yazdığına görə, Moskvada hətta sadə
camaat arasında da artıq bu söz-söhbət gəzirmiş.
Bağırov isə plenumda iştirak etmək
üçün iyulun 1-də Mokvaya gələn kimi ora-bura, o
cümlədən də, Mikoyana zəng edərək, "mənim
əziz Beriyam hardadır?" - deyə
onu axtarır.
Xuruşşov
yazır ki, iyunun 25-də general Moskalenkonu
çağıraraq, ona 27-də “Bolşoy Teatr”da
"Dekabristlər" operasının göstəriləcəyini,
Rəyasət Heyətinin üzvlərinin də orada
olacağını deyir və Beriyanın teatrda bütün rəhbərliyi
həbs edib, hakimiyyətə ələ alacağını
bildirir. Doğrudan da, 27-də Rəyasət Heyətinin
üzvləri “Bolşoy Teatr”a gediblər və rəsmi məlumatda
"rəhbərlərin" arasında Beriyanın adı
olmayıb və Rəyasət Heyəti üzvlüyünə
namizəd Bağırov buna da əhəmiyyət verməyib.
Güman edirəm ki, bu - tam bir siyasi
arxayınçılığın ifadəsi olub.
Siyasətdə dostluq nisbi anlayışdır.
Moskvada
Beriyanın qəfil ifşasına və həbsinə həsr
olunmuş həmin iyun plenumunda çıxış edən
Bağırov bir gün əvvələcən "mənim əziz
Beriyam" olan köhnə dostunu "beynəlxalq təxribatçı,
böyük miqyaslı avantürist, buqələmun,
partiyamızın və xalqımızın qəddar
düşməni" adlandırdı, hətta öz
"kommunist sayıqlığının kütləşdiyini"
etiraf etdi və dedi ki, "görünür, Beriya beynəlxalq
imperializm tərəfindən bizim partiyaya yeridilmiş
agentdir".
Ancaq
belə bir çıxışın da xeyri olmadı və
Beriyanın ifşasından və həbsindən (yaxud da qətlə
yetirilməsindən) bir neçə gün keçmiş,
iyulun 12-də Bağırov bütün vəzifələrindən
azad edildi, Kuybışev şəhərinə neft tresti
müdirinin müavini vəzifəsinə göndərildi,
çox çəkmədi ki, həbs edildi və 1956-cı
il mayın 7-də güllələndi.
Mənim
xatirəmdə qalan ən maraqlı və tragikomik cəhət
isə o idi ki, "xalq düşməni" Beriya ilə
bağlı oxunan o rəsmi məlumatdan bir az əvvəl
bizim radiomuzda (xəbərsiz radiomuzda!) təntənə ilə
rəhmətlik İbrahim Kəbirlinin "mətin
kommunist" Lavrenti Beriyanın tərifini göylərə
qaldıran poeması oxunurdu...
ELÇİN
525-ci qəzet.- 2020.- 10 oktyabr.-
S.14-15.