Musiqinin nəfəsi mahiyyətcə simfonikdir...

 

 

 

Bu yaxınlarda Sankt-Peterburq Rusiya İncəsənət Tarixi İnstitutunda “Simfonizm məkanda və zamanda” adlı beynəlxalq konfrans keçirilib. Nüfuzlu musiqişünas-alimlərin iştirak etdiyi həmin elmi toplantında Azərbaycanı Ü.Hacıbəyli adına  Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, müasir akademik musiqiyə dair tədqiqatların, o cümlədən “Simfoniyanın fəzası”, “Azərbaycan simfoniyası:1960-1980-ci illər (janrın əsas inkişaf təmayüllərinə dair) kitablarının müəllifi Zümrüd Dadaşzadə təmsil edib.  Musiqişünas konfrans haqqında fikir və təəssüratlarını bizimlə bölüşüb.

 

Simfoniyanı haqlı olaraq janr-primo adlandırırlar.

 

Musiqinin sırf immanent imkanları hesabına  önəmli fəlsəfi, həyati problemləri ümumiləşdirmək xassəsi ona janrlar sistemində müstəsna yer qazandırıb. 2020-ci il janrın inkişafında mühüm xidmətləri olan bir sıra bəstəkarların yubiley ilidir. İlk öncə dekabrda 250-illik yubileyi qeyd olunacaq Lüdviq van Bethoven kimi  möhtəşəm  simfonist xatırlanmalıdır.   Eyni zamanda Şuman, Çaykovski,  Malerin də yubileyləri 2020-ci ilə təsadüf edir.

 

Məhz bu yuvarlaq tarixlər öz çoxçeşidli fəaliyyəti və zəngin ənənələri ilə seçilən Sankt-Peterburq  Rusiya İncəsənət Tarixi İnstitutunu “Simfonizm məkanda və zamanda” adlı   beynəlxalq konfrans  keçirməyə sövq etmişdir.

 

Konfransda B.Asafyev tərəfindən tərifi verilmiş “simfonizm  termini, onun təkamülü və transformasiyası, və ən əsası – XXI əsrdə janrın  nə kimi  statusa  malik olduğu müzakirə edildi. Nə üçün bu janr çağdaş dönəmdə liderliyini itirdi?  Nə səbəbdən XXI əsrin aparıcı bəstəkarları simfoniyadan bir növ sərf-nəzər edir? Bu suallar konfransın əsas leytmotivi oldu.

 

Pandemiya şəraitində konfransa yetişə bilməyən tədqiqatçılara  zoom vasitəsilə  forumun işinə qatılmaq şəraiti yaradılmışdır.

 

Üç gün ərzində keçən elmi toplantının   qonaqları arasında  Rusiyanın müxtəlif  musiqi təhsil və elm ocaqlarının – Moskva və Sankt-Peterburqdan tutmuş Saratov və  Petrozavodska qədər - aparıcı mütəxəssislərinin,  habelə ABŞ,  Almaniya musiqişünaslarının adlarını görmək olardı.

 

A.Klimovitski, Y.Çiqareva, K.Zenkin, L.Gerver, M.Rıtsareva, N.Braginskaya, L.Kovnatskaya, L.Braun, T.Naumenko, Y.Vlasova və digər  tanınmış alimlər (iştirakçıların ümumi sayı 30-u adlayırdı) konfransda öz son elmi axtarışlarının nəticələrini həmkarları ilə bölüşdülər.

 

Mövzuların spektri olduqca geniş və rəngarəng idi. Bethoven, Şuman, Skryabin, Qlazunov, Stravinski, Britten, Prokofyev, Şostakoviç, Şnitke və başqa bəstəkarların yaradıcılığı timsalında simfonizm ideyasının çoxsimalılığı sərgiləndi. Simfoniyanın başqa, məsələn, konsert və süita kimi instrumental janrlar sistemində rolundan  bəhs olundu.  Totalitarizm ideologiyası kontekstində  simfoniya janrına həvalə olunan vəzifələr də  nəzərdən keçirildi.  Teatr və simfoniya arasında əlaqələr haqqında mövcud qənaətlər, məsələn, Çaykovskinin “Qaratoxmaq qadın” operasının ayrı-ayrı səhnələrinin təhlili əsasında  nümayiş olundu: həmin əlaqələr təsdiqləndi və  bəzi məqamlarda təkzib olundu.

 

Mən konfransda “Simfonizm və muğam: paralellərin kəsişməsi (1970-2000-ci illər Azərbaycan  simfoniyası timsalında)” adlı məruzə ilə  çıxış edərək, Azərbaycan simfonik musiqisinin bəzi  səciyyəvi təmayüllərinə diqqəti cəlb etməyə   çalışdım. XX əsr bəstəkarlarımızın  instrumental musiqisinin ali forması sayılan simfoniya janrında qazandığı nailiyyətlər bəllidir. Q.Qarayev, C.Hacıyev, S.Hacıbəyov, F.Əmirov, Niyazi kimi sənətkarların əsərləri  simfonik musiqi mədəniyyətində layiqli yer tutur. Lakin, təəssüf, simfoniya haqqında  fundamental tədqiqatlarda  bəstəkarlarımızın adlarına, demək olar ki, rast gəlmirik.  Məsələn,  Mark Aranovskinin zamanında böyük rezonans doğuran “Simfonik axtarışlar” (1979) kitabında  cəmi iki əsər – Q.Qarayevin və A.Əlizadənin simfoniyaları nəzərdən keçirilir.  Halbuki  Azərbaycan  bəstəkarları bu janra həmişə xüsusi diqqət yetirmiş və onun özgün təfsirini verməyə müvəffəq olmuşlar. Öz məruzəmdə mən məhz həmin özgünlüyü təmin edən başlıca amil – milli ənənəvi musiqinin rolunu qabartmağa çalışdım. Zənnimcə,  XX əsrdə  Şərq və Qərb təfəkkür tipinin iki ali təzahür forması – muğam və simfonizmin “görüşü” əlamətdar bir hadisədir. Həmin “görüş”ün  nəticələrini mən  Qara Qarayev, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Rəhilə Həsənova  kimi   üslubca  tam fərqli bəstəkarların əsərləri timsalında nümayiş etdirdim.  Xüsusi olaraq vurğuladım ki, müasir musiqinin təklif etdiyi texnika və kompozisiya metodları Azərbaycan musiqisinin  köklü xüsusiyyətlərini daha dolğun  təcəssüm etdirmək üçün geniş imkanlar açır. Sonda Alfred Şnitkenin “janrlar sisteminin destabilizasiyası vəziyyətində simfoniyanın  yaşaması  üçün    yeganə şans onun formasının   gözlənilməzliyi və təkrarsızlığıdır”  fikrini sitat gətirərək, nəzərə çatdırdım ki, muğam və simfonizmin çarpazlaşması  yolunda da  yeni bədii kəşflər mümkündür.

 

Mənim üçün çox xoş oldu ki,  məruzəmi dinləyən bir sıra alimlər  Azərbaycan bəstəkarlarının simfoniyaları ilə daha yaxından tanış olmaq   istəklərini ifadə etdi. Bu, mənim əsas məqsədim idi.

 

Konfransın hər bir iş gününün sonunda  musiqini yaradanlar – bəstəkarların özü ilə görüşmək imkanı çox önəmli oldu. Məsələn, beynəlxalq  festivalların mütəmadi iştirakçısı - tanınmış və  müvəffəq  bəstəkar Vladimir Rannev çağdaş dövrdə  bəstəkarın qarşılaşdığı problemlər haqqında  söz açdı,  təhsildə mövcud qüsurlara toxundu,  “Bəstəkar musiqisinin sonu” (Vladimir Martınovun  nəzəriyyəsidir) haqqında  fərziyyələrin əsassızlığını inandırıcı isbat etdi. Görkəmli bəstəkar Aleksandr Knayfelin çıxışı  toplantıya xüsusi rəng qatdı. Onun monoloqu  simfoniya  şərəfinə  təntənəli  bir oda kimi səsləndi. Knayfel, simfoniyanı insanlara  bəxş olunan möcüzə  adlandırıb, “musiqinin  nəfəsinin mahiyyətcə simfonik olduğunu” vurğuladı. Mənim Bakıdan olduğumu eşidən peterburqlu bəstəkar  sənət dostları Fərəc Qarayev və Firəngiz Əlizadəyə salamlarını çatdırmağımı xahiş etdi.

 

Mən konfransın  təşkilat komitəsinin üzvləri – Rusiya İncəsənət Tarixi İnstitutunun  musiqi sektoru müdiri Anna Porfiryeva və həmin şöbənin elmi katibi  Georgi Kovalevskinin  zəhmətini xüsusən qeyd etmək istərdim. Onlar dəyərli məruzələr də təqdim etdilər,  bütün iclasların moderatoru rolunu da mahiranə icra etdilər.

 

Konfrans Azərbaycanın öz torpaqlarının azad olunması uğrunda  apardığı haqq savaşı günlərində baş tutdu. İnanın,  belə bir gərgin və dramatik  zamanda sənət, musiqi haqqında danışmaq o qədər də asan deyildi. “Silahlar atəş açanda sənət susmalıdır” ifadəsi hamıya bəllidir. Lakin məmnunam ki, Azərbaycanın səsi də bu toplantıda səsləndi. A.Məlikovun  Səkkizinci “Əbədiyyət” simfoniyasının konsepsiyası  mənə  çağdaş tariximizin kolliziyaları haqda  danışmaq  imkanı verdi. F. Qarayevin “Xütbə, muğam və surə” kompozisiyasının  finalında  Qurandan 75-ci “əl-Qiyamə” surəsinin  səsləndirilməsinin (tape) nə kimi məna daşıdığına  da  nəzər-diqqətə çatdırdım: “Hər bir kəsi  Qiyamət günü gözləyir.  Həmin gün Allah  Təalanın məhkəməsi qarşısında  cavab verməli olacağıq. Mənəviyyata, haqqa çağırış eşidilməzsə, faciə labüddür”. Məncə, vicdanlı bəstəkarın  bu fikri zülm, qəddarlıq, ədalətsizlik içində  boğulan dünyamızda  çox aktualdır.

Bütün çıxışlar  maraqlı müzakirələrə, konstruktiv  fikir mübadiləsinə səbəb oldu. Məruzəçilərdən birinin   30 ildən artıq  davam edən Ermənistan – Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə musiqişünaslıqda müşahidə edilən müəyyən prosesləri uğursuz və məsuliyyətsiz tərzdə uyğunlaşdırmaq cəhdinə  mən  elə diskussiya zamanı öz etirazımı bildirməli oldum. Bir də dərk etdim ki, beynəlxalq toplantılarda iştirakımız olduqca önəmli olub, müəyyən təxribatların qarşısını almağa imkan verir.

 

Konfransdan sonra  A.Porfiryevadan aldığım məktubda o,  mənə  müzakirələrdə “ehtiraslı” iştirakıma görə minnətdarlığını bildirib yazırdı: “Sevimli sənətimizə  münasibətiniz bizim kiçik elmi “icmamızda”  gözəl bir ovqat yaratdı”. Eyni zamanda alim, dahi Nizami Gəncəvinin  800 illik yubileyi münasibətilə 1941-ci ildə İkinci Dünya müharibəsi dönəmində blokadalı Leninqradda baş tutmuş konfrans haqqında xatırlatmama dönərək “ bu, heç də təəccüblü deyil. Məhz böyük poeziya  insana ən ağır məqamda   dəstək olur”, - deyə qeyd edirdi. Bu  fikrə şərik olaraq əlavə edərdim: təkcə poeziya yox, böyük incəsənət də, böyük musiqi də.

 Vaxtilə  M.Baxtin  roman janrını “daim axtarışda olan, daim özü özünü tədqiq edən, öz təşəkkül tapmış formalarını yenidən quran janr” adlandırmışdır.  Bu sözləri  simfoniyaya da  şamil etmək olar. Odur, bütün bədbin proqnozlara rəğmən  simfoniya dünya sənətinin yeni  nailiyyətlərinin, ideyalarının təsiri altında daim dəyişir, zənginləşir, amma  öz bədii vəzifələrini icra etməkdə  davam edir. Konfransda təqdim olunan məruzələr, səsləndirilən əsərlər bu fikri inandırıcı şəkildə isbat etdi.

 

 

525-ci qəzet.- 2020.-  28 oktyavr.- S.13.