"O gün ki, Nuri paşa Gəncəyə
mehman oldu..."
BAKININ 15 SENTYABR
QURTULUŞU YOLUNUN GƏNCƏ EPİZODLARI
Gəncənin
lap mərkəzində, sovetdən bəri yerli deyimlə
"qlavnı" adlandırılan, tarixi Sofulu məhəlləsində,
hazırkı İsrafil Məmmədov küçəsinin
ikinci döngəsində bir evin qarşısına
vurulmuş iri, mərmər lövhə burdan keçən
hər kəsin diqqətini çəkir. Yəqin Azərbaycanda
ev qarşısına vurulan xatirə
nişanələri içərisində ölçücə
ən böyüyü olan bu lövhə öz möhtəşəmliyi
ilə bu ünvanda 1918-ci ildə həll edilən tarixi,
taleyüklü məsələlərin əhəmiyyətinə
də bir işarədir.
Lövhə
üzərində “burada Azərbaycan Cümhuriyyətinin
görkəmli xadimlərindən olan, ölkənin ilk kəşfiyyat
qurumuna başçılıq etmiş Məmmədbağır
və Nağı bəy Şeyxzamanlı
qardaşlarının bu ünvanda yaşadığı, eləcə
də Azərbaycanın xilası üçün Gəncəyə
gələn, Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuri
paşanın da bu evdə qalması” qeyd edilib. Nağı, Məmmədbağır,
eləcə də onların kiçik qardaşı
İsrafil bəylərin bu yurdu hazırda bir muzey halına gətirilib,
hətta otaqların birində Nuri paşanın və
Nağı bəyin fiqurları da var - onlar Azərbaycan xəritəsi
üzərində planlar cızırlar.
Gənc paşanın məhz bu ünvanda məskunlaşmasının
səbəbi onun Nağı bəy ilə bir qədər əvvəl
Türkiyədə görüşməsi və onların
aralarında möhkəm dostluğun yaranması idi. Nağı bəy öz
xatirələrində hələ 1918-ci ilin əvvəllərində,
Birinci Dünya müharibəsinin getdiyi bir dönəmdə,
Gəncə Milli Komitəsinin rəhbəri Nəsib bəy
Yusifbəylinin Türkiyənin Azərbaycana
yardımının əməli təşkili üzrə
xüsusi tapşırığı ilə öz dostu, Sibir
sürgünündən qaçaraq, buradakı Milli Komitənin
işinə qoşulmuş
Türk zabiti Hüsaməddin Tuğac, eləcə də
görkəmli ictimai-siyasi xadim Ömər Faiq Nemanzadə ilə
birgə macəralı bir səfərlə Qafqaz cəbhəsini
keçərək, Türkiyəyə çatmaları, orada
əsas qüvvə olan "İttihad və tərəqqi
Uğrunda Gənc Türk Komitəsi"nin rəhbərləri
Ənvər, Tələt, Nuri paşalar, digər yüksək
hərbi rütbəlilər, eləcə də sultan Rəşidəddinlə
görüşmələri haqda yazır, həmçinin
qeyd edir ki, Azərbaycandan gələn emissarların xahişi
ilə Ənvər paşa xilas üçün göndəriləcək
hərbi qüvvələrə öz qardaşı, cəsarətilə
tanınan Nuri paşanı komandan təyin edir (Bax. Nağı Şeyxzamanlı. "Azərbaycan
İstiqlal mücadiləsi xatirələri". Bakı 1999. Səh. 59-75).
Yeri düşmüşkən, bəlkə də tarixi
araşdırmalarda əhəmiyyətinə o qədər də
fikir verilməyən bir faktı diqqətə
çatdıraq. Vətənsevər bir dostumuz, son illər
Rusiya federasiyasının arxivlərində tarixi sənədləri
araşdırması ilə seçilən, hüquq təhsilli
gəncəli Müzadil Həsənov bu günlərdə
öz sosial şəbəkə hesabında çox
maraqlı bir sənəd təqdim edib. Rusiya İmperiyasının
Tiflisdə hələ 1846-cı ildən etibarən nəşr
edilən rusca "Kavkaz" qəzetinin 22 may (yeni təqvim ilə
4 iyun - bu qəzet daim imperiya mövqeyi ilə seçilib,
görünür, ona görə də çox yerlərdə,
xüsusən müstəqillik elan edilən ərazilərdə
yeni tətbiq olunan təqvimlə işləməyib) 1918-ci il
tarixli bir nömrəsində diqqətçəkən bir xəbər
verilib:
"Yevlax. Mayın 22-də Ənvər paşanın təmsilçisi
Nuri bəy özünün 30 zabit və 25 atlı
əsgərinin müşayiətilə bura gəlib. Nuri bəy Zaqafqaziyaya İrandan, Təbriz-Qaradağ
istiqamətindən gəlib. Yevlax
stansiyasında onu duz-çörəklə erməni (?!
- Z.M.) və müsəlman
nümayəndələri qarşılayıb. Mühəndis
Bebutov (görünür, Behbudov - Z.M.) salamlama nitqi söyləyib.
Cavab nitqində Nuri bəy minnmətdarlıq
bildirib, tam qayda-qanun yaradılacağına kömək edəcəyinə
söz verib. Sonra Nuri bəy Yelisavetpola (Gəncəyə
- Z.M.) yollanıb".
Bu qeydləri oxuyarkən, ermənilərin həyasızlığına
bir daha heyrət etməmək olmur.
Daha
çox xristianpərəst mövqeli olsa da, "Kavkaz"da
verilən bu yazı sübut edir ki, Nuri paşa
Gəncəyə indiyədək yazıldığı kimi,
iyunun ortalarında deyil, əvvəlcə kiçik bir heyətlə,
zəruri planlar və məşvərət səbəbilə,
yeni təqvimlə həmin ayın 4-də daxil olub. Elə həmin gün, yenə yeni təqvimlə
iyunun 4-də Batumda Azərbaycan Cümhuriyyəti və Osmanlı
Dövlətinin nümayəndələri ölkəmizə
hərbi yardımın təmin edilməsi üzrə
müqavilə imzalamışdılar. Beləliklə,
Gəncədən gedən emissarların çox məhsuldar
işləməsi bəlli olur.
Müvəqqəti paytaxt kimi müəyyən olunan Gəncədə
Cümhuriyyətin xilası üçün ən təcili məsələlərin
həllinə girişilir. Nuri paşa və onun qüvvələrinin
himayəsi sabitlik gətirir və bu şəraitdə, iyunun
26-da Əlahiddə Azərbaycan Korpusu yaradılır, avqustun
11-də ümumi səfərbərlik elan edilir, sentyabrın
1-də Hərbi Nazirlik təsis olunur. Lakin az
müddətdə mükəmməl döyüş qabiliyyətli
ordu yaratmaq mümkün deyildi və Azərbaycan dövlətçiliyinin
hərbi qüdrətinin təsdiqində Türk birləşmələri
böyük rol oynadı. Bununla belə, bir
sıra nüfuzlu tədqiqatçılar Nuri paşanın
komandanlığı altındakı 16-18 min nəfərlik
qüvvələrin üçdə ikisinin (!) məhz azərbaycanlı
könüllülərdən formalaşdığını
yazırlar (bax. Tadeuş Sviyetoxovski. "Russkiy
Azerbaydjan", "Xazar" jurnalı, ¹3, 1990. Səh.34).
Gəncədə baza kimi məskunlaşan Qafqaz İslam
Ordusu, başqa sözlə, birləşmiş Türk-Azərbaycan
qoşunu çox qısa müddətdən sonra hərbi
yürüşlərə başladı. 1918-ci ilin
iyunun 12-də Şaumyanın əmri ilə Gəncə
istiqamətində hücuma keçən Bakı Soveti
qüvvələrinin qarşısı iyunun 27-dən iyulun
1-dək davam edən döyüşlərlə qətiyyətlə
alındı, düşmən ağır itkilərlə məğlub
olub, geri çəkildi. Bir müddət
sonra Bakı Soveti süqut etdi, onun yerini cürbəcür
siyasi tör-töküntülərdən ibarət Sentrokaspi
hökuməti tutdu. Gəncədəki milli qüvvələrin
qarşısında həlledici Bakı yürüşü
dururdu!
"Azərbaycan Cümhuriyyətinin müvəqqəti
paytaxtı Gəncədə ilk növbədə
ölüm-dirim sualı olan hərbi məsələlər qəti
şəkildə həll olundu. Türkiyə ilə
qardaşlığımız Azərbaycanın müstəqil
dövlət kimi formalaşma haqqını təmin etdi! Bununla yanaşı,
ilkin paytaxt Gəncədə 1918-ci ilin iyunundan sentyabrın
ortalarınadək, yəni Cümhuriyyətin burada fəaliyyət
göstərdiyi zaman kəsiyində ümumilikdə, dövlətçilik
və idarəçiliklə bağlı 210-dək qanun və
hüquqi akt qəbul edilib. Bu da onu deməyə əsas
verir ki, həmin qısa müddətdə dövlətin
ayaqda durması üçün lazım olan əsas hüquqi
aktlar işlənib hazırlanmışdı", - deyə
"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gəncədə qəbul
etdiyi hüquqi aktlar və onun tarixinin izahlı
xronologiyası" adlı, Cümhuriyyətin 100 illiyi
münasibətilə 2 il əvvəl hazırlanan kitabın
müəllifi, AMEA Gəncə Bölməsi
Diyarşünaslıq İnstitutunun Tarix şöbəsinin
müdiri, Gəncə Dövlət Universitetinin professoru, tarix
elmləri doktoru Həsənbala Sadıqov qeyd edir.
Gəncədə Nuri paşa ilə bağlı xeyli
xatirələr eşitmək olar. Təəssüf ki,
burada onu görənlərdən həyatda qalanı artıq
yoxdur. Amma onların köhnə film və
maqnitofon lentlərində vaxtı ilə söylədikləri
xatirələr durur.
2003-cü
ildə vəfat etmiş Cəlil kişinin söylədiklərindən:
"Mənim o vaxt 13 yaşım vardı. Nuri
paşa tez-tez Şah Abbas məscidinin
qarşısındakı meydançada xalqla
görüşürdü. Bu
görüşlərdən sonra camaat küçələrdən
Türk marşları oxuya-oxuya keçərdi. Bir də
o yadımdadır ki, həmin vaxt lap elə gecələr də,
heç kim dükan-bazarına
qıfıl vurmazdı. Axı, kimsə cürət
edib, özgə malına əl uzatsaydı, cəzası
çox ağır olacaqdı".
Daha bir xatirəni isə vaxtı ilə bu yazının
müəllifinə mərhum, görkəmli sənətkarımız
Mobil Əhmədovun qardaşı, gəncəli müəllim,
mərhum Bəşir Əhmədov söyləyib. Bəşir
müəllim o vaxt 16 yaşı olan atası Səlmanın
öz dayıları Nağı və Məmmədbağır
bəylərin evlərində Nuri paşa qarşısında
şeirlər söyləməsini sevə-sevə nəql edərdi.
Heç bir kitabda rast gəlməyəcəyiniz, yalnız Gəncədə bir neçə adamın dilindən eşitməyin mümkün olduğu o şeir nümunələrindən biri o vaxt bu şanlı hadisələrin içərisində olan milli simalarımızdan Məhəmməd Hadiyə məxsusdur. Siz yaddaşlarda qalan bu bircə misradakı, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz xilaskarlıq missiyasını qısa və qəti ifadə edən ustalığa fikir verin:
O gün ki, Nuri paşa
Gəncəyə mehman oldu,
Türkə əyri baxanın bağrı
qızıl qan oldu.
Çəkdi
dağlar başına hilallı
al
bayrağını,
Qalxdı
bu Türk diyarı -
Azərbaycan
oldu!
Həqiqətən də Gəncədəki tarixi
missiyanın yekunu kimi, elə həmin şəhərdə, bəlkə
də Türkiyə-Azərbaycan birgə
silahdaşlığının simvolu olaraq qəbul edilmiş
həmin Hillallı-ulduzlu al rəngli ilk Cühuriyyət
Bayrağı altında Bakı müstəqilliyimizi istəməyən
qüvvələrdən təmizləndi. Sentyabrın 15-də
Bakı fəth edili və o, Azərbaycanın Əbədi
Paytaxtı elan olundu!
P.S. Bolşevik-daşnak birliklərinə
qarşı Göyçay ətrafında yuxarıda qeyd
etdiyimiz döyüşdə həlak olan bir neçə nəfər
türk əsgərinin nəşi Gəncəyə gətirilərək,
şəhərin mərkəzində, Şah Abbas Məscidinin
qarşı tərəfindəki meydanda dəfn olunub. Hər
halda Cümhuriyyətin orqanı sayılan "Azərbaycan"
qəzetinin 22 yanvar 1920-ci il tarixli nömrəsindəki,
"Gəncədə İstiqlal bayramı" adlı
yazıda, Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris Sülh
Konfransında tanınması münasibətilə Gəncədə
də keçirilmiş şənliklər zamanı
Osmanlı şəhidlərinin şəhərin Şah Abbas
Məscidi yaxınlığındakı qəbirlərinin
ehtiramla ziyarət edildiyi qeyd olunur! Fikrimizcə, bu faktı
yenidən dəyərləndirmək borcumuzdur!
Yazıdakı
materiallar Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap
olunub
Zakir Muradov
Gəncə
525-ci qəzet.-
2020.- 23 sentyabr.- S.18.