Pedaqogika elminə töhfə - "Təhsil
və cəmiyyət"
Pedaqogika
elmləri doktoru, professor Mönsüm
Alışovun "Təhsil və cəmiyyət"
üçcildliyi nəşr olunub. "Adiloğlu"
nəşriyyatında işıq üzü görən
üçcildliyin I cildi "Təhsil quruculuğu-hədəflər,
nailiyyətlər, problemlər", II cildi "Təhsil və
mədəni-intellektual inkişaf", III cildi isə "Təhsil
islahatının dinamikası" adlanır.
Riyaziyyat
və informatika üzrə mütəxəssis, təcrübəli
pedaqoq, "İdrak" liseyinin təsisçisi, Bakı
Dövlət Universitetinin professoru, 100-ə yaxın elmi əsərin,
o cümlədən, 2 monoqrafiyanın,12 dərsliyin, dərs və
metodik vəsaitlərin müəllifi M.Alışovun fikir və
düşüncələri əsasında tərtib edilən
kitablarda gələcəyin təhsillə
bağlılığı, yeni məzmun və struktur dəyişikliklərinin
zəruriliyi, cəmiyyətin formalaşmasında məktəblərin
birbaşa məsuliyyət daşıması və digər məsələlərə
toxunulub.
Cəmiyyətin
əsas fundamental sosial institutlarından biri olan təhsil prosesində zaman
keçdikcə dəyişikliklər baş verir, məktəb,
təlim-tərbiyə və təhsilin məzmunu, metodları
yeniləşir. Aparılan təhsil
islahatlarında ümumtəhsil pilləsinin xüsusi çəkisi
var. Son illər ümumtəhsil sahəsində əhəmiyyətli
irəliləyişlər baş verib, məktəb
infrastrukturu əsaslı şəkildə təkmilləşdirilib.
Baş verən bu dinamika "Təhsil və cəmiyyət"
üçcildliyində ətraflı şəkildə izlənilir.
Müəllif təhsil sahəsindəki islahatların,
dövlət strukturlarının, ictimaiyyətin pedaqoji prosesdə
fəal iştirakının tədris müəssisələrində
şəffaflığın təmin edilməsində
başlıca stimul olduğunu
göstərir, ölkəmizin təhsil sahəsində
Dövlət Strategiyasının həyata keçirilməsi
prosesində müxtəlif problemlərin həlli ilə
bağlı yeni yanaşmaya ehtiyac duyulduğunu
vurğulayır: "Təhsil
sistemində təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi,
yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi də
mühüm innovasiya fəaliyyətlərindəndir və təhsil
prosesinin təşkilində innovasiyalar daha çox kütləvi
xarakter almaqdadır. Təhsilin inkişafı və
maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları güclü təsir
bağışlayır. Təhsildə, təlim-tərbiyə
prosesində texnologiyanın və texnoloji yanaşmanın tətbiqi
sosial fəaliyyətdə yeni strateji inkişaf istiqaməti
olub böyük elmi və təcrübi əhəmiyyət kəsb
edir".
İdarəetmə mədəniyyəti pedaqoji prosesin ən
vacib cəhətlərindəndir. Müəllifin qənaətincə,
hər bir təhsil müəssisəsi rəhbərinin idarəetmə
mədəniyyəti onun şəxsiyyət kimi
formalaşması, rəhbər kimi qəbul edilməsi və
digər xüsusiyyətləri ilə
ölçülür. Yeni idarəetmə prinsiplərinin
təhsil sisteminə tətbiqinin vacibliyini qeyd edən professor
M.Alışov bu sahədə idarəetmə təfəkkürünün
müasirləşməsinin son dərəcə aktual proses
kimi qarşıya qoyulmasını önə çəkir.
Təhsilalma - məqsəddir, təlim isə müəllimin
öyrətmə, şagirdin öyrənmə fəaliyyətini
özündə birləşdirən bitkin bir sistemdir. Təlim
prosesində hadisələri real şəkildə öyrənmək
üçün üç obyekt arasındakı
qarşılıqlı əlaqəni - müəllim,
şagird, tədris materialları arasındakı əlaqəni
nəzərə almaq lazımdır. Professor bu məsələyə
belə münasibət bildirir: "Təlim prosesində
şagirdlər bilik, bacarıq və vərdişlərə
yiyələnir. Fəal təlimin tətbiq edilməsi
şagirdlərin özünə inamını artırır,
vərdişləri formalaşdırır. Təlim
pedaqoji proses olduğu üçün müəllim və
şagird fəaliyyətini əhatə edir. Təhsilin
keyfiyyəti təlimin yeni texnologiyasını və tədris
prosesini bilavasitə reallaşdıranların yaradıcı
potensialından, öz üzərində daim işləməsindən,
peşəsini sevməsindən, çevik pedaqoji təfəkkürü
və humanistliyindən asılıdır".
Təhsil
və cəmiyyət” adlı üç cildlik işıq
üzü görüb » "Dünya" informasiya agentliyi
Təhsil sistemində kurikulum təhsil modeli ilə
bağlı həyata keçirilən islahatların müəllimlər
qarşısında qoyduğu əsas vəzifə milli-mənəvi
və ümumbəşəri dəyərləri mənimsəyən,
onları qoruyan və inkişaf etdirən, geniş
dünyagörüşünə malik, bütün təşəbbüs
və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran şəxsiyyət
formalaşdırmaqdır. Müəllif kitabda kurikulumun məzmun və
mahiyyəti, xüsusiyyətləri, təlim prosesi ilə
bağlı fəaliyyətlərin səmərəli təşkili,
ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan yaradan tətbiqi
barədə də mülahizələrini oxucularla
bölüşür. Kurikulum təhsil modelinin
bütün pillələr üzrə
reallaşdığını vurğulayan professor
M.Alışov bu strateji, sosial tələbatla əlaqədar
maarifləndirmə və izahat işlərinin
aparılmasını, qabaqcıl təcrübənin təhlilinə
ehtiyac olduğunu vacib sayır. Müəllif təhsilin
idarəedilməsində müasir prinsiplərin işlək
mexanizmlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsini
islahat sistemində aparıcı istiqamətlərdən biri
kimi qiymətləndirir: "Təhsil sisteminin idarəolunmasının
ictimai xarakterini idarəetmə prosesində müəllim və
şagird kollektivlərinin, valideynlərin, ictimaiyyət
nümayəndələrinin daxil olduğu ictimai təşkilatların
yaradılması və prosesdə iştirakının təmin
olunması müəyyən edir". Onun fikrincə,
pedaqoji prosesin mərkəzində dayanan müəllimin elmi,
pedaqoji, metodik hazırlıq səviyyəsini təkmilləşdirmədən
təhsil islahatlarını həyata keçirmək
qeyri-mümkündür. Təhsilalanın
savadlı və səriştəli şəxs kimi
formalaşmasına müəllimin təsiri onun akademik
bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və
peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli
asılıdır. Müəllif etiraf edir ki, hələ də bizdə
sovet dövründən qalan praqmatik təhsil mühiti
mövcuddur, bu təhsil mühitindən qurtulub yaradıcı
təhsil mühiti yaratmaq mürəkkəb proses olsa da, bunun
yaradılması zamanın tələbidir. Apardığı
araşdırmalara əsaslanan professor M.Alışov ilkin
müəllim hazırlığının məzmununun
yüklü olduğu qənaətinə gəlir...
Müəllif öz araşdırmalarında dərslik məsələsinə
də ətraflı münasibət bildirir. Məlumdur ki,
dərslik pedaqoji anlayış olduğundan hər bir fənn
üzrə onun hazırlanması da pedaqoji problem kimi strateji əhəmiyyət
daşıyır. Dərslik - konkret fənn
üzrə tədris planı və proqram əsasında
hazırlanmış nəzəri və praktik biliklərin əsaslarının
sistemli və anlaşıqlı şəkildə izah
olunduğu əsas tədris vəsaitidir. Professor
M.Alışovun da vurğuladığı kimi, dərsliklərdə
verilən materiallar müəllimlərin pedaqoji təxəyyülünün
inkişafını şərtləndirir və onları dərsliyə
yaradıcı yanaşmağa sövq edir, müəllimlər
dərsliklərdən məqsəd kimi yox, vasitə kimi
istifadə edirlər.
Professor M.Alışovun araşdırmalarında təhsil
məsələlərinə konseptual yanaşma xüsusilə
diqqət cəlb edir. Müəllif təhsili sadəcə
bilik, bacarıq və vərdişlərin toplusu deyil, təlimin,
təfəkkür prosesinin, əqli fəaliyyətin nəticəsi
hesab edir. İndiki dövrdə
qloballaşma və sivilizasiya proseslərinin inteqrasiyası
müasir dünyanın ən aktual probleminə çevrilib.
İnteqrasiya müasir dünya təhsilinin
prioritet problemlərindən biridir. Kurikulumun interaktivliyi
şagirdlərin fəallığında, bilik və
bacarığında özünü göstərir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi, interaktiv təlim
metodlarından istifadə təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
müsbət təsir göstərir və buna görə də
təlim prosesində inteqrasiyadan istifadə etmədən
heç bir fənnin tədrisində istənilən nəticəni
əldə etmək mümkün deyil.
Tarixi təcrübə
və araşdırmalar göstərir ki, hər bir
xalqın mənəvi dəyərlərini yaşadan, mənəvi
dəyərlərini tarixləşdirən onun dilidir. Bu gün dilimizin inkişafının əsas
qarantı dövlətimizdir. Dünya dilləri
arasında həm tarixilik, həm də müasirlik
baxımından olduqca önəmli yer tutan Azərbaycan dili də,
öz növbəsində, dövlət müstəqilliyimizin
mühüm atributlarındandır.
Professor M.Alışovun qənaətincə, müstəqilliyini
elan edərkən Azərbaycan dövlətinin
qarşısında dayanan ən mühüm vəzifələrdən
biri olan dil və əlifba məsələsi öz təsdiqini
yetərincə tapmamışdı. Müəllif Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin dövlət
dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi, Azərbaycan
əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis
edilməsi haqqında 2001-ci ildə verdiyi fərmanlarını,
milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanması məsələləri
barədə Azərbaycan xalqına müraciətini həm də
keçmişə hörmət hissinin təcəssümü
kimi dəyərləndirir.
"Təhsil və cəmiyyət" kitabında məktəbəqədər
təhsil məsələlərinə də toxunulur. Araşdırmalar
göstərir ki, uşağın bir şəxsiyyət kimi
məktəb təliminə hazırlanmasında məktəbəqədər
yaş dövrünün sonunda onun motivasiya sahəsinin təşəkkül
və inkişafının mühüm əhəmiyyəti
var. Müəllif apardığı tədqiqatlara əsasən
göstərir ki, məktəbəqədər yaşda motivlərin
qarşılıqlı tabeliyi formalaşır və
bütün məktəbəqədər dövr ərzində
yeni motivlər təzahür edir. Məktəbəqədər
təhsil müəssisələrində təlim prosesi
özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənir.
Buna görə də valideynlərin müraciətlərinə
ciddi yanaşılmalı, uşaqların maraqlarının nəzərə
alınması stimullaşdırıcı vasitə kimi dəyərləndirilməlidir.
Müasir dərs elə qurulmalıdır ki, təkcə
şagirdlərin hafizəsinə deyil, onların təfəkürünə
də təsir göstərsin, tədris olunan fənn
şagirdlərin idrak fəaliyyətinin inkişafında
mühüm rol oynasın.
Müəllifin toxunduğu digər məsələ isə
İKT-nin tətbiqi məsələsidir. Müasir
dövrdə təhsil sistemi tədris prosesinin
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan daha yeni
metodlarla həyata keçirilməsini tələb edir. Ölkəmizin təhsil sistemində İKT infrastrukturunun
inkişaf etdirilməsi və onun təhsildə tətbiqinin
dünya standartları səviyyəsinə
çatdırılması prioritet istiqamətlərindən
birinə çevrilib. M.Alışovun
fikrincə, informatika fənni üzrə standartlar orta təhsil
kursu çərçivəsində bütün şagirdlər
üçün vacib olan məzmunu əhatə edir. Bu məzmun şagirdlərin informatika sahəsində
öyrənə biləcəyi məsələləri müəyyənləşdirməklə
onları orta təhsildən sonrakı pilləyə
hazırlayır.
Kitabda
toxunulan digər vacib
bir məsələ isə tərbiyə məsələsidir.
Tərbiyənin məhsulu olan adət-ənənə
insanın yaş dövrlərinə uyğun dəyişir. Hər
kəs yaşına uyğun davranış qaydalarına əməl
etməlidir. Tərbiyədə bu məsələ həmişə
diqqət- çəkən məqam kimi araşdırma
probleminə çevrilir: "Hər bir yaş dövründə
tərbiyənin öz təsir imkanları olur, tərbiyənin
məzmunlu olması üçün onun forması da dəyişilməlidir.
Müəllim şagirdinə yanaşarkən,
onunla münasibət qurarkən, əlbəttə ki, xarakter
cizgilərini, özünəməxsus fərdi keyfiyyətlərini
görməyə hazırlıqlı olmalı, ona
yanaşmada, tərbiyə məsələlərini gerçəkləşdirərkən
bu amilləri mütləq nəzərə
almalıdır".
Ümumiyyətlə, professor M.Alışovun pedaqogika
elminə töhfə olan "Təhsil və cəmiyyət"
üçcildliyi təhsilə, pedaqoji məsələlərə
konseptual yanaşma baxımından olduqca lazımlı və əhəmiyyətlidir.
İntiqam CƏBRAYILOV
Pedaqogika elmləri
doktoru, professor
525-ci qəzet.- 2020.- 24 sentyabr.-
S.15.