Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin diplomatik nümayəndəlikləri
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə
ilk addımları atmasından
artıq yüz ildən artıq vaxt keçir. XX əsr
mövcud imperiyaların
dağılmasını, Azərbaycanın
Müsəlman Şərqində
ilk respublika formasında dövlət
müstəqilliyinin bərpa
edilməsini və onu əhatə edən dövlətlərlə
qısa müddətdə
diplomatik münasibətlər
qurmasını özündə
ehtiva edən inanılmaz dərəcədə
sürətli bir əsr olub.
Lakin təəssüf
ki, bu müstəqilliyin
ömrü çöx
da uzun sürmədi. 1920-ci ilin
aprelində Sovet-bolşevik
rejimi beynəlxalq hüquq normalarını kobud şəkildə pozaraq Azərbaycanı işğal etdi, nəticədə ölkə
müstəqilliyini itirdi
və Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
diplomatik münasibətlərinə
son qoyuldu.
Yalnız
yetmiş il
SSRİ-nin tərkibində
olandan sonra yeni bir tarixi
nailiyyət - 1991-ci ildə
Azərbaycan Respublikası
yenidən öz dövlət müstəqilliyinin
bərpa etdi. Artıq otuz ildir ki,
Azərbaycan bu bölgədə və bütövlükdə dünyada
öz mövqelərini
davamlı olaraq möhkəmləndirir və
inkişaf edir.
Azərbaycan diplomatiyasının bir əsrlik fəaliyyət yolunu daha aydın təsəvvür etmək
üçün hələ
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud
olduğu dövrdə
ABŞ, Böyük Britaniya,
Fransa, İtaliya, İsveç, İsveçrə,
Belçika, Polşa,
Ukrayna, Gürcüstan
və digər ölkələrin Bakıdakı
diplomatik nümayəndəliklərinin
fəaliyyət göstərdiyini
xatırlatmaq yerinə
düşər. AXC hökumətinin də öz növbəsində
Paris Sülh Konfransındakı
nümayəndə heyətini
nəzərə almasaq,
xarici ölkələrdə
diplomatik və konsulluq nümayəndəlikləri
fəaliyyət göstərirdi.
Bu materialda AXC hakimiyyəti
dövründə xarici
ölkələrdə fəaliyyət
göstərən diplomatik
nümayəndəliklərimiz haqqında bəzi məlumatlar vermək istəyirik. Eyni zamanda, bu diplomatik nümayəndəliklərin
fəaliyyəti barədə
müfəssəl məlumat
verilməsinə iddia
etmədən biz həmin
dövrdə fəaliyyət
göstərmiş diplomatik
nümayəndəliklərin rəhbərləri haqqında,
həmçinin, Azərbaycanın
xarici dövlətlərlə
iqtisadi, beynəlxalq münasibətləri və
mədəni əlaqələri
barədə bəzi məlumatlar verməyə
çalışacağıq.
(Əvvəli ötən sayımızda)
Gürcüstan
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin sənaye
və ticarət naziri, hüquqşünas,
alim Məmməd Yusif Cəfərov birinci hökumətin istefaya getməsi ilə bağlı işdən çıxmış,
sonra isə 1918-ci ilin iyun ayının
axırlarından 1919-cu ilin
martın ortalarına
kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gürcüstan Respublikasında
diplomatik nümayəndəsi
olmuşdur.
O, bu vəzifədə Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri
arasında dostluq əlaqələrinin yaradılmasında,
keçmiş Zaqafqaziya
Demokratik Federativ Respublikasının əmlakının
bölüşdürülməsində,
Gürcüstanın hökumət
və Avropa ölkələri nümayəndələri
ilə söhbət və görüşlərdə,
Azərbaycan, Gürcüstan
və Dağlılar respublikalarının nümayəndələrinin
Tiflis şəhərində keçirilmiş Zaqafqaziya
konfransında yaxından
iştirak etmiş və Azərbaycanla Gürcüstan arasında
əlavə müvəqqəti
kağız pul buraxılması haqqında
müqaviləni imzalamışdır.
M.Cəfərov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti işğal
edildikdən sonra Azərbaycanın pambıqçılıq
və şərabçılıq
trestlərində hüquq
məsləhətçisi vəzifəsində çalışmışdır. O,1938-ci il mayın 15-də Bakıda vəfat etmiş və Şağan kəndində
dəfn olunmuşdur. KİV materiallarından bəlli olur ki, M.Cəfərovun qardaşı qızı hazırda sağdır və Finlandiyada yaşayır.
1919-cu il aprelin
14-də Xarici İşlər
naziri təyin olunan Məmməd Yusif Cəfərovun yerinə Faris bəy İbrahim ağa oğlu Vəkilov Azərbaycanın
Gürcüstandakı diplomatik
nümayəndəliyinə rəhbərlik etmişdir.
F.Vəkilov 1886-cı ildə Tiflisdə anadan olmuşdur. Peterburq Texnologiya İnstitutunu
bitirib. 1917-ci ilədək Petroqraddakı
Putilov və "Feniks" zavodlarınun baş mühəndisi, həmin ildən isə Tiflisdə Qafqaz Su Təsərrüfatı
idarəsində işləmişdir.
Rus, gürcü, türk, fransız dillərini mükəmməl bilirdi.
Faris bəy Azərbaycan-Gürcüstan əlaqələrinin
qurulmasında mühüm
rol oynamış, bəzi qərb ölkələrinin nümayəndələri
ilə görüşlər
keçirərək, Azərbaycan
hökuməti adından
bir sıra mühüm sənədləri
imzalamışdır.
F.Vəkilov bolşevik təhlükəsi
qarşısında müdafiə
bacarığını gücləndirmək
üçün Böyük
Britaniyanın təsiri
ilə Qafqaz respublikaları arasındakı
münaqişələrə son qoymağa çalışırdı. Bu məqsədlə
1920-ci il fevral 23-də Britaniyanın
Zaqafqaziyadakı ali komissarı Oliver Uordropun və Tiflisdəki Fransa nümayəndəsinin
iştirakı ilə
müşavirə keçirilmişdi.
Bu görüşdə Azərbaycanı Gürcüstandakı
diplomatik nümayəndə
Fariz bəy Vəkilov və Ermənistandakı diplomatik
nümayəndə Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev təmsil edirdilər.
Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ixtisasını təkmilləşdirmək üçün
Parisdəki "Reno" zavoduna
göndərilmiş və həyat yoldaşı Liya Mirkazım qızı Vəkilova (Talışinskaya)
ilə birgə orada yaşamışdır.
1927-ci ildə Bakıya dönüb və o zamankı Şmidt zavodunda işləyib. 1942-də repressiyaya
məruz qalaraq Karaqanda, Maqadan və Sibirdə 18 il məşəqqətli
sürgün ömrü
yaşayıb. Faris bəy
Vəkilov 1978-ci ildə
Bakıda vəfat etmişdir.
AXC Hökumətinin 10 noyabr
1918-ci il tarixli Qərarı ilə Qori Müəllimlər
Seminariyasının məzunu
Mahmud bəy Əfəndiyev
Azərbaycan hökumətinin
Batumidə nümayəndəsi
- Baş konsulu təyin edilmişdi.
Konsulluğun işini gücləndirmək
məqsədilə M.Əfəndiyev
yanvar ayının ortalarında 1919-cu
il üçün
xərclər smetasını hazırlayıb xarici işlər nazirliyinə göndərdi. O, doktor Əziz bəy Qədimbəyovun konsulluqda katib vəzifəsinə qəbul edilməsini, Səfvət Ağayevin isə kargüzarlıq
işlərinə rəhbərlik etməsini xahiş edirdi. M.Əfəndiyev
diplomatik
işə
cəlb
edilən
hər
iki şəxsi yaxşı tanıdığını onların yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik vətənpərvər, öz millətinə sədaqətli olan adamlar kimi dəyərləndirirdi.
Aşağıda AXC Hökumətinin Azərbaycanın
diplomatik nümayəndəliklərinin
Tiflisdə və Batumidə fəaliyyətləri
ilə bağlı bəzi qərarları barədə məlumat verəcəyik. Belə ki, Hökumətin 12 iyul 1918-ci il
tarixli Qərarı ilə Azərbaycanın Gürcüstan Respublikasındakı
diplomatik nümayəndəliyinin
ştatları təsdiq
edilmiş, 8 aprel
1918-ci ildə isə podpolkovnik Məmməd bəy Əliyev Tiflisdəki diplomatik nümayəndəliyin hərbi
attaşesi təyin olunmuşdu. 26 may 1918-ci ildə
Azərbaycanın Gürcüstandakı
diplomatik nümayəndəliyinin
nəzdində Maliyyə
Nazirliyinin Agentliyinin yaradılması haqqında
qərar qəbul edilmişdir. 25 avqust
1918-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Bankının müxbir bölməsinin vəzifəsi
həmin Agentliyə həvalə olunmuşdu.
10 may 1919-cu ildə Hökumətin qərarı ilə Batumidəki türk məktəbinin saxlanması xərcləri üçün 10 min rubl vəsait Azərbaycan konsulunun sərəncamına verilmişdi. 27 sentyabr 1919-cu ildə Konsulluqda ticarət şöbəsi təsis edilir. 18 oktyabr 1919-cu ildə Azərbaycan Dövlət Bankının müxbir bölməsinin vəzifəsi Batumidəki Baş konsulluğa həvalə olunur, oktyabrın 22-də isə Konsulluqda Azərbaycanın Maliyyə Nazirliyinin nümayəndəliyi yaradılır.
Xalq
Cümhuriyyəti dövründə Gürcüstanda işləmiş
diplomatlar:
Əliyev
Məmməd - 1919-cu ildən diplomatik nümayəndəlikdə
hərbi attaşe, podpolkovnik;
Xuramoviç
İsmayıl bəy - 1919-cu ilin iyul ayının 7-dən Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyi dəftərxanasının
direktoru. 1919-cu ilin avqust ayının 12-dən eyni
zamanda informasiya bürosuna başçılıq etmiş, 1920-ci ilin aprel ayının 1-dən
Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəliyin
müşaviri vəzifəsinə təyin
edilmişdir;
Nəcəfov
Rzaqulu - 1920-ci ilin mart ayının 1-dən diplomatik nümayəndəlikdə
konsulluq şöbəsinin rəisi;
Talışinski
- 1919-cu ildən diplomatik nümayəndəliyin ikinci katibi;
Vəkilov
Mustafa ağa Məmməd ağa oğlu - nümayəndəliyin
tərcüməçisi.
Xalq
Cümhuriyyəti dövründə Batumidəki Baş
konsuluqda işləmiş diplomatlar:
Ağayev
Səfər ağa - 1920-ci ilin yanvar ayının 1-dən
baş konsulluğun katibi;
Qədimbəyov
Əziz bəy - 1919-cu ildən konsulluğun katibi;
Sübhanverdixanov Abdulla bəy - 1918-ci ilin iyul ayının 26-dan Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin katibi olmuşdur. 1919-cu ilin yanvar ayının 1-dən fevral ayının 1-nə qədər nazirliyin dəftərxanasının direktoru vəzifəsini icra etmişdir. 1919-cu ilin oktyabr ayının 22-dən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik şöbəsinin müdiri vəzifəsini icra etmişdir. 1920-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Batumi şəhərində vitse-konsulu vəzifəsinə təyin edilmişdir.
(Ardı var)
Rövşən AĞAYEV
525-ci qəzet.- 2020.- 24 sentyabr.-
S.8.