Sabir satirasinda özünütanima və milli kimlik

III məqalə

Ədəbi düşüncədə milli özünüdərk problemləri

Bir əsrdə iki dəfə müstəqilliyini qazanmış Azərbaycan xalqı buna qədər böyük bir milli özünüdərk prosesindən keçib. Zaman-zaman xalq bu mərhələlərdən keçərək milli özünüdərkin ən yüksək səviyyəsinə çatıb və dövlətçiliyini formalaşdırıb. XIX əsrin ortalarından xalqın ədəbi, bədii, mədəni fəaliyyət potensialı artaraq milli ideya ətrafında birləşib. Xalqın milli ideya ətrafında keçdiyi özünüdərk prosesi həm də ədəbi düşüncədə öz əksini tapıb.

Minillik Azərbaycan poeziyası XX əsrin əvvəllərində yeni mərhələyə daxil olur. Bu mərhələni şərtləndirən yalnız poeziyanın realizmə (tənqidi realizmə!) daxil olması deyildi, həm də onun istiqamətini dəyişməyə, özünüdərkə yönəlməsi idi. XIX əsrdən başlayan bu proses əsrin əvvəllərində ictimai məzmun qazanır; poeziyada özünü tanıma, milli özünüdərketmə prosesi baş verir. Satirik poeziya bir forma olaraq özünün ən yüksək zirvəsinə qalxır. Şübhəsiz, bu zirvənin başında Mirzə Ələkbər Sabir dayanırdı. Onun şeirlərində milli kimlik, vətəndaşlıq, milli yaddaş kodları satirik formada təzahür etdi. Milli özünüdərkin ifadə vasitələri müxtəlif və zəngindir; bu proses bu və ya digər şəkildə bütün janr və formalarda üzə çıxa bilir. M.Ə.Sabirin böyüklüyü orasında idi ki, satira güzgüsünü xalqın milli-mənəvi varlığına, onun ayrı-ayrı qütblərinə yönəltdi, yaddaşını təzələdi və hərəkətə gətirdi. Onun bütün şeirləri xalqın milli qürurunun, oyanan vicdanının, keçmiş yaddaşının ifadəsidir. Bu mənada Sabirin poeziyası tamamilə yeni bir məzmun daşıyır. Təəssüf ki, indiyədək şairin poetikasında bu problemə çox az əhəmiyyət verilmiş, onun yaradıcılığı yalnız bəzi ədəbi parametrlər, daha çox, ideoloji, sosioloji yöndən tədqiq edilmişdir. Sovet dövründə şairin yaradıcılığına birtərəfli yanaşılmış, "fəhlə və kəndli şairi" olaraq qiymətləndirilməyə çalışılmışdır. Sonrakı dövrdə də Sabir poeziyası müxtəlif ədəbiyyatşünaslıq problemləri nöqteyi-nəzərindən tədqiq edilmişdir. Düşünürəm ki, Sabir poeziyasını araşdırmanın yeni mərhələsi gəlib çatmışdır; bu mərhələdə araşdırmanın mahiyyətində şeirlərini milli oyanma, özünütanıma istiqamətində təhlil edilməsi ön sıraya keçir.

Xalqın, cəmiyyətin özünütanımasında gülüş və satira mühüm yer tutur; məhz bu yolla Rable, Svift, Molyer, Servantes, Mark Tven, Şedrin, Qoqol, Çexov və b. satiriklər həyatın müxtəlif problemlərinə güzgü tutmuş, gerçəkliyi xalqın düşüncə tərzinə oturda bilmişlər. Sabirin də böyüklüyü xalqın kimliyini, onun tarixi düşüncəsini və bugününü satirik şəkildə, ona gülə-gülə, ağlaya-ağlaya, ağlada-ağlada ortaya çıxarmasıdır. O, satira aynasını xalqın zahirinə deyil, mənəvi-əxlaqi düşüncəsinə yönəltmiş, onu kəskin satira atəşinə tutmaqla, rədd etməklə, həm də təsdiq etmişdir. Sabir satirasının bir qütbündə onun mövcud kimliyini rədd etmək, digər qütbündə isə yeni kimliyini təsdiq etmək düşüncəsi dayanır. Bu yanaşma həm də yaradıcılığının ana xəttini təşkil edir:

Səs salma, yatanlar ayılar, qoy hələ yatsın,

Yatmışları razı deyiləm kimsə oyatsın,

Tək-tək ayılan varsa da, haqq dadıma çatsın,

Mən salim olum, cümlə cahan batsa da, batsın;

Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!

Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var?!

Sabir bədii sisteminin strukturu bütün mahiyyəti ilə burada ifadə olunur; daha doğrusu, "Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var?! şeiri şairin milli özünəməxsusluq konseptinin kredosudur. "Bizə nə?!" satirasında da cəmiyyət hadisələrinə eyni mövqedən yanaşır. "Gər bu il xalqı təbah etdi giranlıq, bizə nə?! Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, biz nə?!" düşüncəsində olanlar özünü cəmiyyətdən ayrı təsəvvür edir, baş verən hadisələrə biganəlik və laqeydliklə özünüdərkin qarşısında sipər çəkirdilər. Onlar daxilən çürümüşlər, xalqın məfkurəsini dərk edə bilmir, onun gələcəyi haqqında düşünmür, yalnız özlərini fikirləşirlər. "Zahida, gəl soyunaq bir kərə paltarımızı" şeirində zahidə müraciətlə müqayisə xalqın oyanmasına, özünütanımasına yönəlmişdir. Cəmiyyət içində uzun illərdir zahidə olan qəlibləşmiş hörmət şübhə altına salınaraq "Çıxaraq zahirə batindəki əfkarımızı", - deyə müraciət edilir. Əgər belə olarsa, "Hər kimin ağı qara isə" utanar və "Bəlkə illərcə yatanlar" oyanar. Şair yatanları oyatmağa çalışır, çünki xalq oyandıqdan sonra özünü tanıyacaq, kimin kim olduğunu yaxşı biləcək:

Gəl yazaq şərt üçün öz tərcümeyi-halımızı,

Həm də doğru olaraq şərh edək əhvalımızı,

Xəlq tətbiq eləsin halımıza qalımızı,

Anlasınlar da nolur, qayeyi-amalımızı,

Hər kimin qəlbi qara isə utansın o zaman,

Bəlkə illərcə yatanlar oyansın o zaman.

Satira bütün dövrlərdə müxtəlif variasiyalarda eybəcərliyə, nöqsanlara qarşı çevrilir. Lakin hər dövrdə satiranın qarşısında müəyyən estetik prinsiplər dayanır. Görkəmli rus alimi Yuri Borev klassisizm dövründə satiranın xarakteri haqqında yazırdı: "Klassisizm dövründə satira mücərrəd əxlaqi və estetik normalardan çıxış edirdi, satirik gülüşün obyekti də mücərrəd-mənfi əlamətləri özündə birləşdirən personaj idi. Riyakarlığa, avamlığa, adamayovuşmazlığa qarşı satiralar (Molyer) belə yarandı". Tənqidi realizm estetikasında isə satiranın əsas tənqid hədəfi xalq və onun xarakteri idi. Sabir satirasının milli idealı xalq idi; onun satirik şeirlərində xalqın milli özünüdərk problemi qoyulur.

Şair milli şüuru formalaşdırmaq üçün xalqın təfəkküründə olan idealları lağa qoymaq, tənqid etmək yolu ilə xalqı cəhalət pərdəsi altından çıxarmağa çalışırdı. Burada yeni dərketmə var, ayrı-ayrı fərdləri deyil, xalqı düşünür, xalqı tənqid edir. Özü də həqiqəti xalqın üzünə deyir; indiyədək heç kim xalqın üzünə onun bu qədər yatmış olduğunu bu şəkildə deməmişdi. Heç kim cəmiyyətin "xalqın düşmənə möhtac" duruma saldığını cəsarətlə deyə bilməmişdi. Cəsarət Sabirə həqiqət uğrunda mübarizə aparmağa imkan verdikcə, xalqın həqiqətə gedən yolunu təmizləyir və açırdı. Ədəbiyyatşünas Məsud Əlioğlu şairin satirasının bu keyfiyyətini nəzərdə tutaraq yazırdı: "Hamının gördüyü, lakin dərk edə bilmədiyi, hamının şahidi olduğu, lakin xilasına qabiliyyəti və şüuru çatmadığı ictimai yaraları, dərdləri dərindən duyduğu və şərh etdiyi üçündür ki, şairin həyatı və yaradıcılığı qüssə və möhnət alovları içərisində idi".

Sabir xalqın mənəvi yaddaşına müraciət edərək "övladi-vətən"in "qoy hələ avarə dolan"masını, səfalət çirkabına "əli-başı bulanmasını" istəyir; çünki bu zaman ayrı-ayrı fərdlərin işi yaxşı gedir. Fərdlərin marağı önə çıxdığı zaman xalqın marağı ikinci plana keçir. Onun qəhrəmanı xalqın keçmişinin yada salınmasının da əleyhinədir, ona görə ki, xalq öz keçmişinə baxdıqda qürurunu, vicdanını dərk edəcək və onu geri qaytarmağa çalışacaq. Dünyadakı başqa xalqların tərəqqi etməsi də onu maraqlandırmır, yalnız yatarkən yuxuda görür. Şairin "Ol gün ki, sənə xaliq edər lütf bir övlad", "Bilməm nə görübdü bizim oğlan oxumaqdan", "Qocalıqdan şikayət", "Cəhd eylə sən ancaq nəzəri xəlqdə pak ol", "Etdi bu fələk hər kəsə bir tövr yamanlıq", "Tərpənmə, amandır bala, qəflətdən ayılma", "Nə yazım?" və başqa satirik şeirlərində həqiqət güzgüsünü xalqın düşüncəsinə yönəldir, onun ən zəif tərəflərini ortaya çıxarır. Xalqın mənəvi varlığında kök salmış laqeydlik, haqsızlıq tufanları, gerilik möhnətləri, gələcək haqqında qüssə və bədbinliyi atmaq istəyi onu kəskin tənqid etmək yolundan keçirdi. Xalq, cəmiyyət özünü tanımaq üçün ayna qabağında durmalı, orada özünü görməli, özünə yenidən baxmalı və yalnız bundan sonra ictimai həqiqəti dərk etməlidir. "Nə yazım?" şeiri şairin milli özünüdərk prosesində ziyalıların, şairlərin rolunu bəlirləyərək oxucunu "nədən həqiqəti qəbul etməməsi"nə hazırlayır. Bu, realizmin əsas proqramı olduğu kimi, Sabir poeziyasının da ana xəttidir:

Hələ mən dörddə birin yazmayıram, karına bax,

Üstümə gündə söyürsən bu qədər, arına bax,

Özün insaf elə, əfkarına, ətvarına bax!

İstəmirsən yazam? Öz eyibli kirdarına bax!

Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə!

Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə!

Sabir cəmiyyətin ayrı-ayrı zümrələrini, mental dəyərlərini qamçılayarkən həqiqətə əsaslanır, ona sığınır və xalqın gələcək dünyagörüşünü, milli mənlik şüurunu formalaşdırırdı. İlk dəfə olaraq, bədii düşüncədə xalqın qarşısına ayna tutaraq "Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!", - deyə sual edirdi. Xalq aynaya baxıb özünü görür, kimliyini tanıyır, qüsurlarını dərk edirdi. Onun bütün bu tənqidləri xalqın taleyi, dünəni və bugünü ilə bağlanırdı. O, ictimai həqiqətin müdafiəçisi kimi çıxış edirdi. Bəzən bu çıxışlarında bir mücahid rolunu oynayırdı. Tənqid o zaman güclü, təsirli və emosional olurdu ki, həqiqətə əsaslanırdı. Sabir məhz bu faktora söykənir, həmişə Allaha şükr edən bir toplumun zəifliklərini göz önünə sərirdi. Şair "Etdi bu fələk hər kəsə bir tövr yamanlıq" şeirində xalqın nədən bu günə qalmasının nədənlərini arayır və bu səbəbləri ortaya qoyur. Şairin gəldiyi poetik qənaət daha sərt və kəskindir:

Bir rus görəndə oluruq xar yanında,

Quzu, keçiyik biz...

Keçməz sözümüz bir pula sərdar yanında,

Çünki nəçiyik biz?!

Tanrı buna şahid

Quzu, keçiyik biz...

Yaxud "Ata nəsihəti" şeirinə nəzər salaq; şair atanın dili ilə oğluna "boş yerə elmə çalışmamasını", "gündüz-gecə səy etməməsini" ona görə məsləhət görür ki, qanı və canı gedir, tələf olur. Ata elm oxuyanların bu dünyada fayda görmədiyini deyir və bu yolda malını qoyanları "divanə" adlandırır. Şair bir qədər də irəli gedərək, oxuyanların "sasalım" (sosializm) və "demorqat" (demokrat) olub xalqın evini yıxdığını, "qanunu" bəyənmədiyini, "çoban-çoluq oğlunun" hamını bəyənməyərək bəy ilə "bahəm" olmasını dilə gətirir. O, oğlunun bu cür işlərdən uzaq olmasını istəyir. Oğluna nəsihətində "boynuna beşatılan asıb" yaraqlı olması və "qeyrətdən uzaq olması" istənilir. Sabir bədii təfəkküründə təsdiq edilən şey əslində, inkarı doğururdu. Sabirin milli-sosial şüurunda satirik obrazın özünüifşasında gizlənən ideal milli özünüdərkin qavranılması üçün ən yaxşı vasitələrdən biri olur.

Sabirin satirik şeirlərində millətin maddi və mənəvi əzabları, ağrıları, itirdikləri bütün detalları ilə poetik şəkildə ifadə olunur. Bütün bunlar xalqın dərdlərinin ayrı-ayrı formaları kimi satirik poeziyanın ana xəttini təşkil edir. Şair bu ağrıları yaxından duyur və yaşayırdı. Onun qaldırdığı problemlərin aktuallığı və yaşarılığı da bunda idi. Sabirin satirik şeirində milli özünüdərkin siyasi platformasını bütün aydınlığı ilə görmək olar. Bu cəhətdən Sabirin "Fəxriyyəsi"ni satirasının ictimai məzmuna keçməsi baxımından yeni bir mərhələ hesab etmək olar. Romantiklərin xalqın keçmişinə, tarixinə üz tutaraq tərənnüm etdikləri şairin satirası üçün tutarlı bir fakt olur. Sabir bu şeirində romantik şair Ə.Qafarzadənin "Turanlılarız, sahibi-şənü şərəfiz biz, Əslafımızın nayibi xeyrül-xələfiz biz" misraları ilə tərənnümünün ünvanını dəyişib ona ictimai və milli məna verməyə nail olur. Xalqın keçmişi ilə indisini müqayisə edən şair "Zənn etmə ki, bu əsrdə avareyi-nanız, Əvvəl nə idiksə, yenə biz simdi-həmanız...", - deyərək opponentinə cavab vermiş olurdu. Opponenti kimi tarixə müraciət edən Sabir Xarəzmləri, Çingizləri, Teymurları, Toxtamışları, Qızıl Ordaları, Şah İsmayılı, Sultan Səlimi, Nadir şahı və b. xatırlayır, Səlib yürüşündə qalib gəldiklərini dilə gətirir. Göründüyü kimi, romantik ədəbiyyatın ən çox fəxr etdiyi bu adlarda, hadisələrdə, dövrlərdə belə Sabir xalqı özünütanımasında yeni kodlarla düşünməyə vadar edir. Şairə görə, bunlarla yanaşı, "öz haqqımızı gözləməyə bitərəfiz, biz", "Həqqa ki, səzavari-nişanü şərəfiz biz", "Guya ki, biyabanda bitən bir ələfiz biz", "Əlyövm uruslaşmaq ilə zişərəfiz biz" və s. Göründüyü kimi, şairin satirik-poetik təfəkküründə bütöv bir xalqın keçdiyi yol təhlil edilir. Lakin bu təhlildə şəxsi münasibətlər deyil, ictimai-siyasi yanaşmaya geniş yer verilir. Onun satirası mücərrədlikdən çox konkretliliyə söykənir.

Zülmətsevər insanlarız üç-beş yaşımızdan,

Fitnə göyərir torpağımızdan, daşımızdan,

Tarac edərək, bac alırız qardaşımızdan,

Çıxmaz, çıxa bilməz də bu adət başımızdan...

Əslafımıza çünki həqiqi xələfiz biz!

Öz qövmümüzün başına əngəl kələfiz biz!

Sabir xalqın, türk toplumunun keçib gəldiyi yolu ümumi bir nəzərlə bugünkü durumunu dəyərləndirir. "Kim nə deyər bizdə olan qeyrətə?!" sual və nidası ilə xalqın xarakterini, ictimai hədəflərini müəyyənləşdirir. Şair burada da "Fəxriyyə"də olduğu kimi, qafqazlı igid ərləri tərənnüm edir. Ancaq bu igid ərlərin öz dilindən eşitdiyimiz tərifdə əksini düşünürük. "Nərlər"in, "hünərvərlər"in hünəri nədən ibarətdir: "iş görəcək yerdə söz əzbərləmək", "ancaq quru, boş söhbətə" aşiqlik, "keçməyə çay gəlməmiş" çırmanmaq, "yay gəlməmiş" qızmağa başlamaq, "asta qaçıb xəlvətə" dürtülmək, "əhlimizi başqalarına" satmamaq, "qeyrəti-milliyyəmizi" atmamaq və s. Şairin "Kim nə deyər bizdə olan qeyrətə, Qeyrətimiz bəlli bütün millətə" ironiyasında xalqı yaxşı tanımaq və tanıdığı üçün də ona olduğu qiyməti verməkdir. Milli ideal o zaman formalaşır ki, özünü yaxından tanıyır. Sabirin şeirlərində xalq özünü yenidən tanıdı və dərk etdi.

Milli şüurun formalaşması yalnız romantizmdəki milli şərqilər ilə deyil, həm də Sabirin "Millət şərqisi" ilə baş verirdi. Sabirin bu cür şərqiləri çoxdur və bu şərqilər xalqın özünütanımasında və dərketməsində poetik mənbədir. Şair bir çox şeirlərini dövrün millətinə üz tutaraq yazır, etdiyi tərəqqiyə ironik münasibət bildirirdi. Millətə "tərəqqi"dən sonra "İndi bir az da dincəl, baş qoy yatağa, millət", - deyə ironiya edirdi. Əgər başqa şeirlərində bu və ya digər şəkildə xalqı oyanmağa çağırırdısa, burada "oyanmış" milləti yatmağa səsləyir. Nəticə eynidir, ironik münasibət bizi əksinə düşünməyə vadar edir. Millətin keçdiyi yola nəzər salan şair "hər dürlü iş" gördüyünü, "islama xidmət" edərək "məzhəbləri ayırdığını", "yüzlərcə coqə yapıb, minlərcə söz buyurduğunu" dilə gətirir. Şairin gəldiyi satirik qənaət isə daha düşündürücüdür: "Hər gündə bir cəmaət atdın qırağa millət! İndi bir az da dincəl, baş qoy yatağa, millət!" Komizmin sosial təbiəti bundan ibarətdir ki, ironiyanın müxtəlif çalarları real gerçəkliyi əks etdirir. Şairin axtardığı müsbət ideal onun tənqid hədəflərində özünü büruzə verir:

Uyquda ikən aləm, əfradını oyatdın,

Cümlə miləl içində öz şənini ucaltdın,

Hörmətli ad qazandın, ali məqama çatdın,

Əhsən, səd əhsən, əhsən bu təmtərağa, millət!

İndi bir az da dincəl, baş qoy yatağa, millət!

Sabirin milli özünüdərkində xalq bütövdür; onun yaradıcılığının böyük bir qismi Cənubi Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proseslərə həsr edilib. "Ağladıqca kişi qeyrətsiz olur, Necə ki, ağladı, İran oldu" misralarında bu qiymət ən kəskin şəkildə ifadə olunur. "Nədir ayə, yenə üsyanı iranlıların?", "Doğrudan da, Məmdəli, qeyrət halal olsun sənə!", "Neçin verməyir?", "Satıram", "Gülüstan"i-Sədidən bir hekayeyi mənzuməyə bənzətmə", "Bura say", "Altmış illik ömrüm oldu səndə bərbad, Ərdəbil!", "Əhli İranda pah oğlan, yenə hümmət görünür", və s. onlarla şeirlərində təkcə İran hadisələrini təsvir etməmiş, həm də həmvətənlərinin tarixi taleyi ilə maraqlanmışdır.

Sabir yalnız İrandakı despotizmi tənqid etmir, həm də "Hali-məczubim görüb, qare, demə divanədir, Nəreyi-şuridəmi zənn etmə bir əfsanədir", - deyə Təbrizdə baş verən milli mücadiləni, azadlıq ideyalarını təqdir edirdi. Türklərin Səttar xan ilə əhdi-peyman edərək istibdad zülmünə qarşı qalxması, "millətə", "milliyyətə can qurban etmələri" milli mücadilənin təzahürlərindən biri kimi Sabir şeirinin problematikasından biri idi. Xalqın oyanan vicdanını səfərbər edərək milli mücadiləyə qalxan Səttar xan Azərbaycan qəhrəmanına çevrilir:

İştə Səttarxan, baxız, İranı ihya eylədi,

Türklük, İranlılıq təklifin ifa eylədi,

Bir rəşadət, bir hünər göstərdi, dəva eylədi,

Dövlətin bir eynini dünyada risva eylədi,

Qaçmayıb pərvanə tək oddan, demə pərvanədir,

Afərinim himməti-valayi-Səttarxanədir.

Sabir birbaşa İran mövzusuna iyirmi beş şeir həsr etmişdir ki, bu şeirlər xalqın milli şüurunu formalaşdırmaq baxımından böyük iş görmüşdür. Onun o zaman qaldırdığı bu problemlər bu gün də aktuallığını qoruyub saxlayır. Bu şeirlər Cənubda xalq arasında milli özünüdərkin əsasını qoyur. A.Səhhətin "Sabirin asarı... İran məşrutəsinə bir ordudan ziyadə xidmət etmişdir", - sözlərində böyük həqiqət vardır. Əslində, İran məşrutəsinin bu şəkildə baş verməsinin bir səbəbi də Sabir poeziyasında milli şüurun formalaşması, vətəndaşlıq duyğusunun baş qaldırması idi.

Sabirin əsas tənqid hədəflərinin arealı millət, onun ayrı-ayrı zümrələri-mollalar, müəllimlər, uçtellər, intilgentlər, zalxalar, tükəzbanlar idi. Milli eybəcərliyin tənqidinin əsasında isə milli ideal dayanırdı. Sabir öz milli idealını kənarda axtarmırdı. Bütün sualları və nidaları ilə xalqı mənəvi özünüdərkə səsləyirdi. Bu özünüdərk müxtəlif forma və üsullarla edilirdi. Bütün hallarda Sabir satirik poeziyasının ana xəttini xalqı özünə yenidən tanıtmaq və onu gələcəyə hazırlamaq idi. Onun poeziyasının bugünkü aktuallığını şərtləndirən bu faktor, həm də irəliyə doğru hərəkət edən estetikasının əsas prinsiplərindən biri kimi yadda qalır.

Timuçin ƏFƏNDİYEV

Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının rektoru,

Əməkdar elm xadimi, professor

525-qəzet.- 2020.- 25 sentyabr.- S.10-11.