Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin diplomatik nümayəndəlikləri
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə
ilk addımları atmasından
artıq yüz ildən artıq vaxt keçir. XX əsr
mövcud imperiyaların
dağılmasını, Azərbaycanın
Müsəlman Şərqində
ilk respublika formasında dövlət
müstəqilliyinin bərpa
edilməsini və onu əhatə edən dövlətlərlə
qısa müddətdə
diplomatik münasibətlər
qurmasını özündə
ehtiva edən inanılmaz dərəcədə
sürətli bir əsr olub.
Lakin təəssüf
ki, bu müstəqilliyin
ömrü çöx
da uzun sürmədi. 1920-ci ilin
aprelində Sovet-bolşevik
rejimi beynəlxalq hüquq normalarını kobud şəkildə pozaraq Azərbaycanı işğal etdi, nəticədə ölkə
müstəqilliyini itirdi
və Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
diplomatik münasibətlərinə
son qoyuldu.
Yalnız
yetmiş il
SSRİ-nin tərkibində
olandan sonra yeni bir tarixi
nailiyyət - 1991-ci ildə
Azərbaycan Respublikası
yenidən öz dövlət müstəqilliyinin
bərpa etdi. Artıq otuz ildir ki,
Azərbaycan bu bölgədə və bütövlükdə dünyada
öz mövqelərini
davamlı olaraq möhkəmləndirir və
inkişaf edir.
Azərbaycan diplomatiyasının bir əsrlik fəaliyyət yolunu daha aydın təsəvvür etmək
üçün hələ
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud
olduğu dövrdə
ABŞ, Böyük Britaniya,
Fransa, İtaliya, İsveç, İsveçrə,
Belçika, Polşa,
Ukrayna, Gürcüstan
və digər ölkələrin Bakıdakı
diplomatik nümayəndəliklərinin
fəaliyyət göstərdiyini
xatırlatmaq yerinə
düşər. AXC hökumətinin də öz növbəsində
Paris Sülh Konfransındakı
nümayəndə heyətini
nəzərə almasaq,
xarici ölkələrdə
diplomatik və konsulluq nümayəndəlikləri
fəaliyyət göstərirdi.
Bu materialda AXC hakimiyyəti
dövründə xarici
ölkələrdə fəaliyyət
göstərən diplomatik
nümayəndəliklərimiz haqqında bəzi məlumatlar vermək istəyirik. Eyni zamanda, bu diplomatik nümayəndəliklərin
fəaliyyəti barədə
müfəssəl məlumat
verilməsinə iddia
etmədən biz həmin
dövrdə fəaliyyət
göstərmiş diplomatik
nümayəndəliklərin rəhbərləri haqqında,
həmçinin, Azərbaycanın
xarici dövlətlərlə
iqtisadi, beynəlxalq münasibətləri və
mədəni əlaqələri
barədə bəzi məlumatlar verməyə
çalışacağıq.
(Əvvəli ötən saylarımızda)
İran
1919-cu ilin mart ayında Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən
Tehrana danışıqlar
aparmaq üçün
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumət
üzvü, diplomat İsmayıl
xan Ziyadxanov başda olmaqla fövqəladə səlahiyyətli
missiya göndərmək
məsələsinə baxılmışdır.
İsmayıl xan Ziyadxanov 15 avqust 1867-ci ildə Gəncə şəhərində
anadan olmuşdur. Moskva Universitetinin
Hüquq fakültəsini
müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra Tiflis dairə məhkəməsində
prokuror müavini vəzifəsində işə
başlayıb. İsmayıl xan Ziyadxanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 2-ci hökumətinin
tərkibində hərbi
işlər üzrə
müvəkkil olub.
İsmayıl xan və onun kiçik qardaşı - Azərbaycanın
görkəmli dövlət
xadimi, alimi və diplomatı Adil xan İranda
hakimiyyətdə olan
Qacarlarla qohumluq əlaqəsinə malik idilər, həm də böyük nüfuzları var idi.
Bunu nəzərə alaraq
1919-cu ilin yazında İran hökuməti ilə danışıqlar
aparmaq üçün
İsmayıl xan Ziyadxanovun başçılıq
etdiyi nümayəndə
heyəti Tehrana səfər etmişdi. Nümayəndə heyətinə
Azərbaycan hökuməti
adından İranın
Bakıda və Gəncədə, Azərbaycanın
isə Tehranda, Təbrizdə, Rəştdə
və Məşhəddə
diplomatik nümayəndəliklərinin
açılması məsələsini,
İranla Azərbaycan
arasında ticarət,
poçt-teleqraf, gömrük,
su, dəmir və avtomobil yolları ilə əlaqələr yaradılması
haqqında müqavilələrin
əsas prinsiplərini,
sərhəd xəttinin
qorunması üçün
birgə tədbirlər
görülməsini müzakirə
etmək səlahiyyəti
verilmişdi.
Sənədlər məcmusunda bildirilir ki, nümayəndə heyətinin üzvləri iki ölkə arasında yaxşı iqtisadi-siyasi əlaqələr
qurulması üçün
İranın rəhbər
şəxsləri ilə
bir sıra görüşlər keçirmişdir. Danışıqların və müzakirələrin
nəticəsi olaraq
1919-cu ilin avqust ayının 1-də 14 maddəlik
bir müqavilə imzalandı. Bu missiyanın fəaliyyəti
nəticəsində Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
Tehranda daimi diplomatik nümayəndəliyi
və İranın bir sıra məntəqələrində
konsulluqların açılması
razılaşdırıldı.
Azərbaycan Rusiyanın XI ordusu tərəfindən işğal
edildikdən sonra İsmayıl xan Ziyadxanov hərbi səhra məhkəməsi
tərəfindən güllələnmişdir.
1919-cu ilin avqust ayının 1-də Adil xan Ziyadxanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İrandakı
səfiri kimi təyin edilsə də, İrana yalnız 1920-ci ilin 15 yanvarında gedib çıxa bildi.
A.Ziyadxanov İranda yaşayan
azərbaycanlıların mədəni
və təhsil məsələlərinə xüsusi
diqqət yetirirdi.
1920-ci ilin əvvəllərində
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə
ünvanladığı məktubda
diplomatik nümayəndəlik
tərəfindən bir
xeyriyyə cəmiyyətinin
yaradılması, dul qadınlara və yetimlərə kömək
edilməsi, məktəblərin
açılması, Azərbaycan
dilində qəzet çıxarılması və
digər məsələlərin
həll edilməsi məqsədləri üçün
maliyyə qaynaqlarına
ehtiyac olduğunu yazmışdı. O, həmçinin,
Naxçıvandan olan
qaçqınlara yardım
göstərilməsində, İran ermənilərinin
Naxçıvana hücumlarının
qarşısının alınmasında
da fəal çalışırdı.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, Adil xan
Ziyadxanov Avropa və Şərq dillərini əla bilib. 1908-də Şərqi
və Qərbi Avropa ölkələrinə
səyahət edib və gördüklərini
"Avropada üç
aylıq bir səyahətim" adı
ilə Gəncədə
nəşr etdirmişdir
(1909). 1919-cu ildə Bakıda
nəşr edilmiş
"Azərbaycan: tarixi,
ədəbi və siyasi vəziyyəti" adlı kitabının üç min nüsxəsi
qısa müddətdə
İranda olan Azərbaycan konsulluğu tərəfindən pulsuz yayılmışdı.
20 mart 1920-ci ildə İran
və Azərbaycan hökumətləri arasında
"Dostluq haqqında
müqavilə" imzalandı. Bu müqavilə İran tərəfindən Azərbaycanın
müstəqilliyinin tanınmasını,
həmçinin, tərəflər
arasında ticarət və gömrük, konsulluq, poçt, teleqraf və bəzi digər konvensiyaların bağlanmasını
və diplomatik nümayəndələrin mübadiləsini
nəzərdə tuturdu.
Lakin bir ay sonra Rusiyanın
XI Qırmızı Ordusunun
hissələri Azərbaycanın
sərhədlərini keçərək
burada Sovet hakimiyyətini qurdular və başlanan işləri yarımçıq
dayandırdılar.
Cümhuriyyət süquta uğradıqdan sonra A.Ziyadxanov Bakıya qayıtmayaraq Tehranda qalıb. 22 iyun 1921-də sovet hökuməti onun diplomatik fəaliyyətini
dayandırıb. Bundan
sonra Tehran bələdiyyə
idarəsində Sosial
Təminat Nazirliyində,
Təbrizdə dəmiryolu
və gəmiçilik
idarəsində müxtəlif
vəzifələrdə çalışıb.
1934-də Türkiyəyə
köçdükdən sonra
buradakı azərbaycanlı
mühacirlərlə yaxın
münasibətdə olmuşdur.
Burada yaşayarkən onun Azərbaycan haqqında əsər yazmışdır.
Həmin
əsər 1993-cü ildə
Vilayət Quliyevin ön sözü ilə "Şuşa"
nəşriyyatı tərəfindən
"Azərbaycan" adı
ilə nəşr edilmişdir. Həyatının Türkiyə dövründə
İstanbul Universitetində
hüquq fənnini tədris etmişdir.
Adil xan Ziyadxanov 1954-cü ildə Istanbulda vəfat edib.
Aşağıda AXC hökumətinin İrandakı
diplomatik nümayəndəliklərinin
fəaliyyəti ilə
bağlı bəzi qərarları barədə
məlumat verilmişdir. Beləliklə,
Hökumətin 1 avqust
1918-ci il tarixli Qərarı ilə Tehran şəhərində Azərbaycanın
diplomatik nümayəndəliyi
yaradıldı və
Xarici İşlər
Nazirliyinin əməkdaşı Adil
xan Ziyadxanov Azərbaycanın diplomatik
nümayəndəsi təyin
edildi. 4 oktyabr
1919-cu ildə İranla
bağlanacaq müqavilə
layihələrinin hazırlanmasına
dair Qərar qəbul edildi. 1920-ci
il fevralın
4-də Ənzəli şəhərində
vitse-konsulluğun yaradılması
barədə, fevralın
25-də isə Ənzəli
şəhərindəki vitse-konsulluğa
avadanlıqların alınması
üçün əlavə
vəsait ayrılması
barədə qərarlar
qəbul edilmişdi.
Bununla yanaşı, 1920-ci il aprelin 1-də Təbrizdə baş konsulluq, Rəştdə konsulluq, Məşhəddə
vitse-konsulluq, Xoy və Əhərdə konsul agentlikləri yaradılmışdır.
Xalq Cümhuriyyəti dövründə
İranda işləmiş
diplomatlar:
Babayev Qulam Rza oğlu
- 1919-cu ilin noyabr ayının 21-dən Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
İran hökuməti
yanında diplomatik nümayəndəliyinin əməkdaşı;
İsrafilov Müslüm bəy
- 1920-ci ilin aprel ayının 1-dən AXC-nin
İrandakı diplomatik
nümayəndəliyinin birinci
katibi;
Məşədi Aslan - 1920-ci ildən nümayəndəliyin
əməkdaşı;
Mirzə
Ələkbər xan
- 1920-ci ildən nümayəndəliyin
ikinci katibi;
Mirzə
İbrahim xan - 1920-ci ildən nümayəndəliyin
katibi;
Nerbalyo İvan - nümayəndəliyin
kargüzarı, sürücüsü;
Racavan
Cabbar bəy - 20 noyabr 1919-cu ildən nümayəndəliyin
kargüzarı;
Rudzinski
Myaaçeslav Stanislavoviç - 6 noyabr 1919-cu ildən nümayəndəliyin
katibi, ümumi şöbənin rəisi;
Sadıqov
Ələkbər - 1919-cu ilin oktyabr ayının 7-dən
nümayəndəliyin müşaviri, 1920-ci ildən isə
nümayəndənin müavini;
Şirinli
Cəlal - kargüzar əvəzi;
Şirinli
Camal - dəftərxana xidmətçisi;
Şükürov Ehtiyac - 17 dekabr 1919-cu ildən
nümayəndəliyin kargüzarı;
Yusif
xan - 1920-ci ildən nümayəndəliyin təsərrüfat
müdiri.
Eyni
zamanda, Gəraybəyov Ağalar bəy 1920-ci ilin fevral
ayının 25-dən Ənzəlidəki vitse-konsulluqda katib,
Xəlilov Məmməd bəy 1920-ci ilin fevral ayının 1-dən
Ənzəli şəhərinə vitse-konsul təyin
edilmiş, Qasım bəy Camalbəyov isə Təbrizdə
ilk konsul olmuşdur.
(Ardı var)
Rövşən AĞAYEV
525-ci qəzet.- 2020.- 25 sentyabr.-
S.6.