Berqmanın teatr əzabları
... Həmin o qadının adını çəkmir.
Amma sonralar yazdığı xatirələrindən oxuyuruq ki,
Berqman cavan olmayan o hədsiz istedadlı aktrisanı naxoş xatirələrlə yadına
salır. Və
buna görə özünü həmişə
haqlı sayırdı. Məsələn,
teatrın vacib siması olan bu naməlum qadın Berqmanın həddən
artıq təmizkarlığına lağ edir, onu məsxərəyə
qoyurdu. Ki, teatr zibilxanadır,
bataqlıqdır, cəhənnəmdir.
- Sən
gərək mənimlə yox, Tomas Mannın Doktor Faustu kimi vərəmli
fahişə ilə yaşayardın.
Narkotikanın təsirinə qapıldığı
üçün Berqman onu "yola verir", bəzən haqq
qazandırırdı. Amma inanırdı ki, tale onu məhz teatra zibilxana və
cəhənnəm dediyinə görə cəzalandırdı:
yaddaşını itirdi, dişləri töküldü,
ömrünü dəlixanada başa vurdu.
- O, əxlaqsızlığının
əvəzini artıqlaması ilə aldı.
Teatrdan çarəsiz gediş
1986-cı
il. İnqmar Berqman 1944-cü
ildən başlayan möhtəşəm film
yaradıcılığını başa vurub, "Oskar"
mükafatına layiq görülüb, onun haqqında hər
yerdə dünya kinosunun əfsanəsi kimi
danışırlar. Və həmin ərəfədə
Dramatik teatr ona "Hamlet" hazırlamağı təklif
edir. Tamaşa üzərində iş başlayır. Səhnə boşdur. Yalnız iki stul ola bilər. Bu da dəqiq deyil.
İşıqlar sabitdir, heç bir
işıq oyunu olmayacaq. Səhnənin
ortasında radiusu beş metr olan dairə bərkidilib.
Tamaşa o dairədə oynanılacaq. Amma vaxt keçdikcə problemlər də artır.
Aktyorlar hər gün hansısa bəhanə ilə
gəlir, roldan imtina edirlər. Məsələn,
Qəbirqazan roluna təsdiq olunan aktyor başqa tamaşada daha
böyük rola razılaşır. Ağzından
süd iyi gələn aktyor uzunmüddətli məzuniyyətə
hazırlaşır - onun uşağı olmalıdır.
Üçüncü aktyoru film çəkən
rejissor "oğurlayıb". Epizodik
rollara dəvət olunan aktyorlar isə narazıdırlar.
Hamleti oynayan yaşıdlarının yanında
dayanmaq istəmirlər. Hə, əsas məsələ
budur: Yaşı 70-ə çatan Berqmanla dostluq əlaqələrini
qorumaq onlar üçün o qədər də vacib deyil. Axı o, daha film çəkmir.
Nəhayət,
premyera günü... Orkestr işarə verən
kimi Berqman teatrın direktoru ilə bayıra
çıxır. Fotoqraflar onları
dövrəyə alır. Kimsə onun
çiyninə vurur ki, cəmi on dəqiqə gecikib,
biletsatanlar icazə vermir, onu içəri buraxmaq
lazımdır. Berqman həmin
tamaşaçının qulağına
pıçıldayır ki, onu içəri buraxmaq
üçün nə imkanı var, nə arzusu. Və diqqətlə üzünə baxanda
görür ki, bu, nüfuzlu qəzetin redaktoru, eyni zamanda,
teatr tənqidçisidir.
- Ona
yumruq atmaqdan özümü güclə saxladım.
Özünü professional hesab edən bu adam
elə bilirdi ki, tamaşaya gecikə bilər. Üstəlik,
o qədər həyasızdır ki, rejissordan onu zala
buraxmağı tələb edir.
Jurnalist Berqmandan uzaqlaşır. Sonra nə olur? Teatrın direktoru qəzetin mədəniyyət səhifəsində
uzun tənqidi yazının qorxusundan onun qoluna girib zala
aparır.
- Bu əhəmiyyətsiz
hadisə istefa verib teatrdan çarəsiz getməyimi daha yəqinləşdirdi.
Teatr tarixi və tualetlər
Məktəbi bitirəndən sonra Berqman tələbə
teatrına yazılır. Stokholm universitetinə
isə ancaq görüntü üçün gedir. Teatr və sevgilisi Mariya onun üçün
universitetdən daha vacib idi. Axşamlar isə
tələbə kafesində oturur, konyak içir, Amerika
siqaretləri çəkirdilər. Sonralar
etiraf edir ki, Mariya ona çox şeyi öyrətdi. Məsələn, intellektual tənbəlliyini, ruhi
müvazinətini idarə etməyi. Gəncliyində
seks aclığını doyuzdurduğuna görə isə
Mariyaya ömrü boyu minnətdar oldu.
Balaca, birotaqlı evdə qalırdılar. Valideynləri
tezliklə Berqmanın evdə gecələmədiyini öyrənirlər.
Atası ilə dava edir. Çoxdan
pis olan münasibətlər daha da pozulur. Atasını
vurub yerə yıxır, anasını itələyib evdən
birdəfəlik gedir.
-
Qardaşım intihara cəhd eləmişdi, bacım ailənin
adını batırmamaq üçün abort etdirmişdi. Mən də evdən qaçmışdım.
Atamla anam bədbəxtçilik içində
idilər.
Günlərin birində avara aktyorlardan biri Berqmanı
axtarıb tapır və təklif edir ki, Strindberqin
"Ata" pyesini səhnələşdir, mən də
baş rolda oynayım. Gənc rejissor bu təklifi sevincək qəbul
edir. Üstəlik, truppa ilə qastrola
çıxacaqdılar. Berqman ədəbiyyat
tarixi imtahanına girmir, sevgilisindən ayrılır və
özünü büsbütün tamaşaya sərf edir.
Qastrol cənub şəhərlərindən
birinə olur. Tamaşaya cəmi on yeddi nəfər
bilet alır. Səhəri yerli qəzetlərin
birində çap olunan məqalə onları məhv edir.
Truppa dağılır, hamı evə
qayıdır. Evdə isə gələcəyin
dahisinin bir yumurta, yarım çörək, altı kron puldan
başqa heç nəyi yox idi. Mariya isə
özünə təzə sevgili tapmışdı.
İşə bax: üçü bir yerdə yaşamağa
başladılar. Bir neçə gün sonra təzə
sevgili Berqmanın gözünün altını qaraldıb
evdən qovur.
1939-cu ilin yazı. O, Dram teatrına rəhbərlik edən Paulina Bruniusun
yanına gedib iş istəyir. Direktor isə məsləhət
görür ki, əvvəlcə təhsilini tamamlasın,
sonra iş məsələsi düzələcək. Gənc rejissor dörd dəqiqə sonra suya
düşən xəyalları ilə küçədə
dayanmışdı. Üstündən
xeyli vaxt keçir. Məlum olur,
atasının teatr direktoru ilə münasibəti olub və
xahiş edib ki, universiteti bitirənə qədər oğlunu
işə götürməsin. Çarəsiz
qalıb Opera Teatrına gedir. Yenə
xahiş edir. Hətta maaşsız işləməyə
hazır idi. Rədd edilmək qorxusu ilə
direktorun qabağında əsirdi. Nəhayət, az maaşla rejissor köməkçisi vəzifəsinə
qəbul edilir. Buna az maaş da demək
olmazdı, havayı işləyirdi. Balet artistlərindən
biri olan cavan, mehriban qız hər gün onu evinə aparıb
yedirirdi.
-
Anası yeməyimi hazırlayır, paltarlarımı yuyurdu. Mədəm düzəlməyə
başlamışdı.
Hə, mədə demişkən, İnqmar Berqman həzm
sistemindən ömrü boyu əziyyət çəkib. Bu, alçaldıcı
hiss idi. Həm də utanc gətirirdi.
Bağırsaqları sözünə
baxmırdı. Ona görə də məktəb
onun üçün axırı olmayan işgəncə idi,
çünki qarın ağrısının haçan
başlayacağını bilmirdi. Böyüdükcə
qarın ağrısını idarə etməyi öyrənir.
Buna illər lazım olur. Həkim
isə məsləhət görürdü ki,
qarınağrısı ilə yaşamağa öyrəşsin.
- İşlədiyim bütün teatrlarda mənə həmişə
ayrıca tualet verirdilər. Bu tualetlər bəlkə
də teatr tarixinə verdiyim yeganə şeydir.
Təhsil nazirinin zəngi və Dram
teatrına rəhbərlik
Dram teatrından dəvət gözləyirdi. Bu gün, sabah...
Sevinirdi. Amma teatrda rəhbərlik dəyişir
və təzə direktor onun üzünə
alçaldıcı tonda deyir: "Sənin iş metodun milli
səhnənin tələblərinə uyğun gəlmir".
Berqman özünü sakitləşdirmək
üçün bir neçə pyes yazsa da, heç biri qəbul
olunmur. Paytaxt teatrları ondan yararlanmaq istəmədiyi
üçün Malmö teatrının dəvətini qəbul
edir. Orada keçirdiyi səkkiz il həyatının
ən gözəl illəri idi. Qışda
üç tamaşa səhnələşdirir, yayda iki film
çəkirdi. Əli-qolu bağlı
deyildi, şəxsi həyatı qalmamışdı,
yaxşı tamaşalar hazırlamaq üçün
kollektivin bir parçası idi. Böyük
aktyorlar qışda teatrda oynamağı, yayda Berqmanın
filmlərinə çəkilməyin
üstünlüyünü başa
düşmüşdülər.
Günlərin birində Təhsil naziri montaj
otağına zəng edib, Dram teatrına rəhbərlik etməyi
təklif edir.
Görüşürlər. Nazir fikrini
çox uzatmır: Dram teatrını müasir teatr etmək
istəyir. Berqman təklifə müsbət
cavab verir. Sadəcə
deyir ki, buna çoxlu pul lazımdır. Nazir söz
verir: bütün xərcləri qarşılayacaq, təki
Berqman Dram teatrının rəhbəri olsun.
İlk gündən teatr işçilərinin ona
münasibəti pis olmur, amma işləmək istəyən
yox idi, rejissorlar yaxasını qırağa çəkirdi. Məcbur
qalıb pyesləri özü oxuyur, repertuar hazırlayır,
müqavilələr imzalayır, bütün işləri
şəxsən planlaşdırır. Çatışmazlıq
çox idi. Məsələn, teatrın
katibəsi həm də mətbuatla əlaqələr qurur,
restorana şübhəli müştərilər gəlib-gedirdi.
Bütün bunlara dözmək, öhdəsindən
gəlmək olardı. Daha ciddi problem Ulof
Mulander idi. Heç kim onun dahiliyinə
şübhə eləmirdi, amma getdikcə daha çox adam
onunla işləmək istəmirdi. Ona demək
lazım idi ki, artıq teatrdan getmək vaxtıdır.
Amma... Amma Ulof Mulander teatrın əslində, nə
olduğunu Berqmana göstərən sənətkar idi.
İndi ustada deməli idi ki, sən teatra lazım deyilsən,
get!
Kabinetdə görüşürlər. Özünü
toparlayıb hər şeyi birbaşa deyir. Ki, doktor Mulander, gələn mövsümdə bu
teatrda sizin quruluşunuzda tamaşa hazırlanmayacaq. Sonra dediyinə peşman olur.
- Səhv
edirdim. Bu adam teatrda qalmalı idi. Teatr direktoru keçən kimi ən böyük səhvimi
etdim.
Berqmanın ustada uzanan əli havada
qalır...
Aktyorların
maaşı az idi. Orta əmək
haqqını qırx faiz qaldırır. Bununla
da teatrda mövqeyini bir daha möhkəmləndirir. Hakimiyyət xoşuna gəlirdi. O, ləzzətli
idi, stimul verirdi. Şəxsi həyatı isə
faciəyə dönmüşdü. Səhər
saat səkkizdən axşam on birə qədər teatrda olurdu
və şəxsi həyat barədə fikirləşmək
də istəmirdi. Rəhbər olduğu
qırx iki ayda yeddi tamaşa səhnələşdirir, iki
film çəkir, dörd ssenari yazır. Amma
narahat idi. Çünki bu, Berqman
üçün aşağı yaradıcılıq göstəricisi
idi. İnkişaf edə bilmir, fikirləşməyə
vaxtı olmur, öyrəşdiyi yollara baş vururdu. Hazırladığı yeddi tamaşadan isə
yalnız İbsenin "Gedda Qabler" əsəri ürəyincə
alınmışdı. Bunu da yalnız ona
görə hazırlamışdı ki, teatrın gözəl
aktrisası Qetruda Fri payızda böyük rola düşməmişdi.
"Deyirdilər ki, bunların
hamısı qanunidir..."
İnqridlə təzə evlənmişdilər. Sakit həyat
keçirir, dostlarla görüşür, konsertlərə və
tamaşalara gedir, filmlərə baxır, həzlə işləyirdilər.
Dram teatrının ən üst mərtəbəsindəki
rahat zalda "Ölüm rəqsi"nin məşqlərini
aparırdı. Qapı açılır, katibə
gəlir ki, polis aşağıda sizi gözləyir. Məlum olur, vergi yayınması var və
sorğu-suala getməlidir. Teatrın həyətinə
düşəndə də, küçəyə
çıxanda da görür, növbətçi polislər
qoyulub ki, qaça bilməsin. Polis
komissarı oxumaq üçün ona müxtəlif sənədlər
verir və deyir, vergi bəyannamələrində yalan məlumatlar
yazmısan. Berqmanın qorxudan
dili-ağzı qurumuşdu, əlləri əsirdi. Su istəyir. Sonra özünə
gəlib deyir ki, vergi bəyannamələri ilə vəkili məşğul
olduğuna görə heç vaxt rəsmi sənədləri
oxumayıb, üstəlik, gəlirlərini dövlətdən
gizlətmək niyyəti də olmayıb. Onun pasportunu əlindən alırlar, artıq şəhəri
tərk edə bilməzdi. Sonra komissar vəziyyəti
yüngülləşdirir və onu arxayın edir ki, istintaq
müddətində rahat işləyə bilər.
Onun
ölkədən kənarda yaşamağına səbəb
olan və nəhayət, vəkillərə külli miqdarda
pul qazandıran bu xoşagəlməz hadisədə Berqman
özünü yalnız bir məsələdə günahkar
bilirdi: oxumadığım kağızları imzalamaqda.
-
Başım çıxmayan əməliyyatlar edirdilər və
deyirdilər ki, bunların hamısı qanunidir.
Cavid ZEYNALLI
525-ci
qəzet.- 2020.- 26 sentyabr.- S.21.