BİR DAHA "ƏDƏBİ DÜŞÜNCƏLƏR" HAQQINDA

Ədəbi düşüncələr

"Ədəbi düşüncələr"in Azərbaycan dilindəki ilk nəşrinə yazdığım kiçik ön sözdə həmin kitabın mənim üçün tamamilə gözlənilməz bir hadisə olduğunu demişdim.

Dediklərimi təkrar etmək istəmirəm və yalnız bir cəhəti bir daha vurğulamağı lazım bilirəm ki, kitaba toplanmış ədəbi qeydlərdə - esseciklərdə oxucu yazıçılarla, bədii əsərlərlə, ədəbi hadisələrlə bağlı bir-birindən fərqli fikirlərə, fərqli müqayisələrə, bir-biri ilə üst-üstə düşməyən yanaşmalara, münasibətlərə, hətta bir-biri ilə zidd mülahizələrə rast gələ bilər və bu təbiidir, çünki söhbət müxtəlif vaxtlarda (müxtəlif onilliklərdə!) yazılmış yazılardan gedir.

Bədii zövq də, dünyagörüşü və düşüncələr də, aydın məsələdir ki, zamana bağlıdır və hər hansı bir kitab haqqında, yazıçı haqqında 25 yaşında, 45 yaşında, 65 yaşında yazdıqların, bu əsərlərə və müəlliflərə münasibətin - dinamik bir şeydir, dəyişir, başqalaşır.

Ancaq güman edirəm ki, dəyişməyənlər daha çox olur.

Koronavirusla bağlı uzunmüddətli "Evdə qal" kampaniyasından istifadə edərək, mən yenə (neçənci dəfə?!) səliqəsiz, qatmaqarışıq arxivimi səliqə-səhmana salmaq istədim və bu zaman yenidən yadımdan çıxmış cürbəcür yazılar, o cümlədən də, ədəbiyyatla bağlı qeydlər ortaya çıxdı.

Oxuduğum kitablar, əsərlər haqqında qısaca qeydlər yazmaq ilk gənclik çağlarımdan etibarən mənim vərdişim idi (elə indi də davam edir) və bunlar mənim biləvasitə təəssüratlarımdır, özüm üçün qeyd etdiyim fikirlər, qənaətlərdir.

Mən bunların haçansa çap olunacağını düşünməzdim.

Əslində, bunlar yazıçının qeydləri yox, oxucunun qeydləridir.

Bu qeydlərin də bəziləri gənclik illərində, bəziləri aradan keçən onilliklərdə yazılıb və onların başlıqlarını isə mən sonradan - çapa hazırlayanda yazmışam.

Bunu da deyim ki, "Ədəbi düşüncələr" tam şəkildə, yəni bu yeni əlavələrlə birlikdə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində nəşrə hazırlanır.

Birinci nəşrdən isə artıq 18 il keçib və o zaman "Ədəbi düşüncələr" oxucuların, mətbuatın diqqətini cəlb etdi, bir çox məqalələr yazıldı, müzakirələr keçirildi.

Həmin birinci nəşrin tarixçəsi isə belə oldu ki, "Ədəbi düşüncələr"i mətbuatda oxumuş rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu (bizim məşhur teatr xadimimiz və rejissorumuz) mənimlə söhbət əsnasında: "- Mütləq kitab kimi hazırlamaq lazımdır" - dedi və kitab nəşr olunandan sonra o, özü də bu kitabı mükəmməl bir səriştə ilə rus dilinə tərcümə etdi - Vaqif çox mütaliəli, geniş dünyagörüşlü bir sənətkar idi.

Tərcümə etdiyini isə yalnız tərcümə qurtarandan sonra mənə dedi.

"Ədəbi düşüncələr" Vaqifin tərcüməsində Bakı, eləcə də Moskva mətbuatında (o cümlədən, "Literaturnaya qazeta"da) çap edildi, kitab kimi nəşr olundu və aradan keçən bu illər ərzində isə başqa dillərə də çevrildi.

... O ki qaldı mənim arxivimə, yenə də eləcə səliqəsiz qaldı.

8 iyul 2020

Bilgəh

BİR BƏNZƏTMƏ HAQQINDA

Aşıq poeziyasında tez-tez (hərdən də klassik poeziyada) rast gəlirəm ki, gözəlin cismani portretini çəkəndə, bədəninin, sifətinin, çox zaman da sinəsinin ağlığını qar ağlığına bənzədirlər.

İndi Sarı Aşığın da bayatılarında belə bir təşbehə rast gəldim:

Mən Aşıq qara baxdım,

Ağ baxtım, qara baxtım.

Sinən yadıma düşdü,

Dağlarda qara baxdım.

Səmimidir, axıcıdır, cinas uğurludur, ancaq bir məsələ var: sinəsi yada düşən o gözəl canlı məxluqdur və onun sinəsi, əlbəttə, istidir, hərarətlidir. Qar isə soyuqdur və bu təşbeh o sinənin istisini, hərarətini hiss etməyə qoymur, oxucunu "soyudur", onun, əgər belə demək mümkünsə, "poetik qızınmasına" mane olur.

Sinə (döş, məmə) - qar bənzətməsi, qəribədir ki, aşıq poeziyasında və ümumiyyətlə, folklorumuzda obrazlaşıb, qoşmadan qoşmaya, gəraylıdan gəraylıya, bayatıdan bayatıya keçir.

Belə bir bayatı da yadıma düşür:

Bağban bağdan bar istər,

Xəstə könül qar istər,

İgiddə arzuya bax,

Əl dəyməmiş nar istər.

Gözəl bayatıdır, ancaq bir misra - "xəstə könül qar istər", məncə, "igid arzusuna" soyuqluq gətirir. "Xəstə könül" - burada cismani mənada deyil, bu xəstəlik şifirlənmiş "nar" xəstəliyidir, söhbət həmin şifrlə bağlı isti yanğıdan gedir.

Bu gözəl bayatıda da dolayısı yolla həmin bənzətməylə rastlaşırıq:

Aşıq, dağdan qar göndər,

Cənnət bağdan bar göndər.

Açılmamış sinədən

Dərilməmiş nar göndər.

Bu bənzətmə hətta müasir şairlərimizin də yaradıcılığına yol tapıb, məs.:

Nə ad verim hüsnünə, dağlardakı qarmısan?

(M.Rahim).

Sarı Aşığın qar soyuğundan uzaq belə bir alliterasiyası isə çox xoşuma gəldi:

Mən Aşıq yara bağlar,

Yar meylin yara bağlar.

Yaramı yar bağlasın,

Yar yaxşı yara bağlar.

VULKAN PÜSKÜRMƏSİ

Vera Tulyakova - Nazim Hikmətin sonuncu xanımı - xatirələrində yazır ki, 1953-cü ilin martında Nazim infarkt keçirir və bir müddət SSRİ Nazirlər Sovetinin Moskva yaxınlığındakı "Barvixa" sanatoriyasında müalicə olunur.

Dostlar - rus yazıçıları Stalinin ölümünü ondan gizli saxlayırlar ki, sarsılar, ürəyi dözməz. Axırda fikirləşirlər ki, Nazim bunu bilməlidir və bu ağır xəbəri "Barvixa"da ona Konstantin Simonov çatdırır.

Nazim dəhşət içində donub qalır. Bir neçə dəqiqə heç nə deyə bilmir. Hər ikisi yaşarmış gözləriylə bir-birinə baxır.

Simonov: "- Bundan sonra biz necə yaşaya biləcəyik? Axı o, bizim əvəzimizə də düşünürdü!.." - deyir.

Nazim: "- Nə?" - soruşur.

Simonov təkrar edir: "- O, bizim əvəzimizə də düşünürdü!.."

Birdən Nazim yavaş-yavaş, sonra isə bərkdən, az qala qəhqəhə ilə gülməyə başlayır və belə bir isterikadan sonra, nisbətən sakitləşərək: "- İndi biz özümüz düşünəcəyik! Özümüz! Özümüz!" - deyir.

Bu epizodu oxuyanda mənə elə gəldi ki, Nazimin isterikası onun daxili aləmindən - qəfəsdən qopan təhtəlşüur bir püskürmə idi.

Qəfil vulkan püskürməsi kimi.

ŞEKSPİR MİTÇELL DEYİL

Hər dəfə belə şeylər oxuyanda, özümü tənələyirəm ki, niyə vaxtımı itirib, bunu oxuyuram?

Yarımçıq da qoya bilmirəm.

Aleksandra Ripleyin "Skarlett" romanı guya ki, "Küləyin apardıqları"nın ("Küləyin sovurduqları" daha dəqiq olar) ardıdır, yəni Ripley bu romanın ardını yazıb.

Kütlə üçün yazılmış romandır, yəqin elə ona görə də tərcümə olunur, satılır.

Əslində, Mitçellin romanı da "mənim romanım" deyil, bestsellerdir, sadəcə müharibədən əvvəl çəkilmiş film və o filmdəki Vivyen Li və Klark Heybl bu romanı məşhurlaşdırdı.

Ripleyin yazdığı isə daha da artıq dərəcədə sentimentaldır və onun Skarlett Hamiltonu Mitçellin Skarlettindən daha artıq "şirəlidir".

Ümumiyyətlə, başqasının əsərinin davamı olaraq başqa bir əsər yazmağa ədəbiyyatın nə dərəcədə ehtiyacı var?

İndi kimsə oturub, "Romeo və Cülyetta"nın ardını yazsın ki, sevimli övladlarını itirdikdən sonra Kapulettilərlə Montekkilərin başlarına nələr gəldi?

Düzdü, Şekspir Mitçell deyil, amma hər halda...

YAZILMAMIŞ ROMAN HAQQINDA

Rəşid bəy Axundov 1874-cü ildə Brüsseldən atasına (Mirzə Fətəliyə) yazdığı məktubda böyük bir sevinc və ruh yüksəkliyi ilə xəbər verir ki, imtahandan əla qiymət alaraq, "Politexnik məktəbin tələbələri sırasına, birinci kursa qəbul olunmuşam" və gizlətmək istəmədiyi bir fəxarətlə yazır ki, professor Şmit onun əlindən tutub: "- Sizi təbrik edirəm, cənab, siz əla imtahan verdiniz." - deyir.

İllər keçdi və bu sevincin sonu intiharla qurtardı.

Həmin illərin təfərrüatına varıb, roman yazmaq olar.

Ancaq baxır, necə yazırsan?

Yüz dəfə yazılmış şablon bir süjetdir (məhv olmuş arzular, göz yaşları və s.), ancaq belə yanaşsaq, mahiyyətcə şablon olmayan bir süjet yoxdur.

Bəzən eyni süjet ayrılıqda hər biri orijinal olan bədii şedevrlər yarada bilir - "Anna Karenina" və "Xanım Bovari" kimi.

Anna kübardır və ən yüksək kübar cəmiyyətinin xanımıdır, nüfuzlu dövlət adamı Aleksey Kareninin arvadıdır, Emma isə fermer qızıdır, əyalətdə yaşayır, monastır yetirməsidir, ancaq sosial baxımdan, mühit baxımından tamamilə fərqli bu qadınları birləşdirən - süjetdir.

İstedad isə eyni süjetə malik tamamilə orijinal iki böyük əsər yaradıb.

Burasını da deyim ki, mənim üçün Flober - ilk növbədə "Salombo"dur.

FARİSEYLİK

Uzun müddət sosialist Albaniyasının rəhbəri olmuş Ənvər Xoca xatirələrindən və siyasi mülahizələrindən ibarət "Xruşşov Stalini iki dəfə öldürüb" kitabında Sovet İttifaqının Stalindən sonrakı rəhbərliyi barədə təəssüratlarını yazır və Mixail Suslovu ("qaloşlu adam"ı!) beçə, xoruzcuq (rusca "petuşok") adlandırır, "erməni alverçisi Mikoyan" ("armyanskiy torqovets Mikoyan")* adlandırdığı Anastat Mikoyanın isə Xuruşşovun yanında "padşahın təlxəyi" ( "şut korolya") rolunu oynadığını, Xuruşşovun onu daima ələ saldığını deyir və s.

Ancaq indiki halda məsələ bunlarda deyil.

Kitabdakı bir epizod mənim üçün maraqlı (və əlamətdar!) göründü.

Dini etibarilə müsəlman olan Ənvər Xoca yazır:

"Söhbətimiz əsnasında yoldaş Stalin məndən soruşdu:

- Yoldaş Ənvər, siz donuz əti yeyirsiz?

Mən:

- Bəli. - dedim.

Yoldaş Stalin:

- İslam dini donuz ətini qadağan edib..."

Və bundan sonra Stalin Ənvər Xocaya xalqın əqidəsinə hörmət etməyi, bu məsələdə ehtiyatlı olmağı tövsiyə edir.

Və bu sözləri, bu məsləhəti müsəlman məscidlərini (Azərbaycanda olduğu kimi) ayaqqabı sexlərinə, anbarlara çevirən, onları xarabaya qoyan bir diktator deyir.

Şekspir qələminə layiq bir fariseylik!

__________________________

* Enver Xodja. Xurushev ubil Stalina dvajdı, Moskva, "Alqoritm", 2010, str. 44.

BAŞQA BİR SİVİLİZASİYA?

Klassik yapon hokkularını tərcümə edirəm* və tərcümə etdikcə də mənə elə gəlir ki, bu hokkular, xüsusən Basyonun hokkuları nə vaxtsa, başqa bir sivilizasiyanın özünüifadəsidir.

Başqa bir xalqın yox, məhz başqa bir sivilizasiyanın.

Şərq və Qərb poeziyası bir-birindən fərqlidir, ancaq indiki halda söhbət fərqdən yox, tamam başqa poetik özünüifadədən gedir.

Burada təbiətlə hisslər arasında elə bir aktiv harmoniya var ki, o. nə klassik Qərb, nə də klassik Şərq poeziyasında var.

Bu poeziyada yağlı boyalar yoxdur, yalnız zərif qrafik cizgilərdir. Bədii təfəkkür tərzi başqadır və klassik yapon nəsri də elə həmin başqa təfəkkür tərzinin ifadəsidir.

S.Entyonun "Pion fənəri" povestinə yaponşünas V.Markova ön söz yazıb və deyir ki, bu povest "Şəhrizad"ın kiçik qardaşıdır.

Doğrusu, mən XVIII əsrdə yazılmış bu povestdə "1001 gecə" ilə nə birbaşa, nə də dolayısı ilə bir yaxınlıq gördüm - məsələ onda deyil ki, "1001 gecə" koloriti istiqanlı, "Pion fənəri"in koloriti isə soyuqqanlıdır. Yəqin ona görə ki, yapon xalqının psixolojisi, arzu və istəyi, sevinc və kədəri bizi (hər halda, məni) belə bir "başqa planetli" bədii özünüifadəyə sövq edir.

Eyni cəhəti qədim yapon dramaturgiyasında da görürük.

Antik dramaturgiyanı ("Şah Edip", "Antiqona", "Medeya", "Elektra"), qədim yapon dramaturgiyası ("No" teatrı dramaturgiyası, yaxud "Kabuki" teatrı dramaturgiyası) ilə müqayisə etmək mümkün deyil, ona görə yox ki, biri yaxşıdır, o biri pisdir, ya da ki, aralarında yüzilliklər var.

Ona görə ki, tamamilə müxtəlif bədii təfəkkür ifadələridir.

Hətta Yaponiya nisbətən "avropalaşdıqdan" sonra Akutaqava kimi nəhəng bir yazıçının, ondan sonrakı dövrün Kavabata, K.Oe, Kobo Abe** kimi böyük yazıçılarının yaradıcılığında da həmin xüsusilik açıq-aydın hiss olunur.

Mən "istiqanlı-soyuqqanlı" deyəndə, bu, "pis-yaxşı" söhbəti deyil, dediyim həmin bədii təfəkkür tərzinin xarakteridir.

K.Abenin "Qumluqda qadın" və "Başqa sifət" ("Özgə sifəti", "Yad sifət") kimi XX əsr nəsrinin, yaxud "İstehkam"*** kimi XX əsr dramaturgiyasının sanballı nümunələrində, bircə istiqanlı təsvirə belə rast gəlmək mümkün deyil.

___________________

* Bu tərcümələr 1979-cu ildə mənim ön sözüm, məlumat və şərhlərimlə nəşr olundu (Nərgizin bircə ləçəyi... Bakı, "Gənclik" nəşriyyatı); təkmilləşdirilmiş ikinci nəşr: Bizim həyatımız - bir şeh damlası, Bakı, Tərcümə Mərkəzi, 2016.

** Mən bu qeydləri yazanda hələ Murakamini oxumamışdım, indi onu da bu sıraya daxil edirəm, xüsusən "Sineqavalı meymun" povestini

*** Sonralar bu pyesi rus dilindən tərcümə etdim (Skapenin kələkləri, Bakı, Tərcümə Mərkəzi, 2017, səh. 441-523).

HƏSƏD KOMPLEKSİNİN İFADƏSİ

Deputatları sərhəddə yoxlamırlar.* Mən də Amerikada rus dilində nəşr olunmuş bir sıra kitab, o cümlədən də. bukinist mağazasında tamam gözlənilmədən tapdığım və Bibliya Tərcümə İnstitutunun 1982-ci ildə təmiz Azərbaycan dilində nəşr etdiyi "Rəb İsa Məsihin Xoş Xəbəri, yaxud Əhdi-Cədid (İncil)"i alıb, gətirdim.

Bu kitab haqqında ayrıca yazacağam.**

Lev Trotskinin üç il bundan əvvəl, 1985-ci ildə Nyu-Yorkda nəşr olunmuş "Stalin" ikicildliyini də o kitablarla birlikdə gətirmişəm.

Həmişəki kimi Moskvadan qatarla gəlirdim və yolda bu ikicildliyi başlayıb, Bakıda bitirdim.

Həsəd! Həsəd! Həsəd!

Bu kitabı Trotskiyə açıq-aşkar "nə üçün mən yox, Stalin?" - həsədi yazdırıb.

Mənə görə, Stalin son dərəcə ağıllı, bacarıqlı və son dərəcə də zalım, qəddar bir dahi idi.

Belə olmasaydı, səhər-axşam sərxoş bir pinəçinin oğlu, ucqar bir əyalətdə doğulub böyümüş Soso Cuqaşvili (İvanov yox, Sidorov, Petrov yox, hətta Bronşteyn-Trotski, yaxud da Rozenfeld-Kamenyev də yox, Cuqaşvili!) nəhəng Sovet İttifaqının hakimi-mütləqi və dünya tarixinin ən məşhur diktatorlarından, hökmdarlarından biri, bəlkə də birincisi ola bilməzdi.

(II Yekaterinanı bəxt ulduzu birdən-birə Almaniyadan Rusiyanın imperator sarayına gətirmişdi və saray əsabələrinin köməyi ilə elə həmin "bəxt ulduzu" onu imperator - Rusiya tarixinin II Yekaterinası etmişdi. Cuqaşvili isə əvvəldən axıradək öz bacarığı, dərrakəsi, hiyləgərliyi, qətiyyəti ilə rəqiblərini bir-bir məhv edərək, pillə-pillə Kremlə qalxmışdı və II Yekaterina dövründən də xeyli dərəcə nəhəng rus-Sovet tarixinin (imperiyasının) "yoldaş Stalin"i olmuşdu.)

Trotskinin isə həsədi Stalini "heç kim" - başına şahlıq quşu qonmuş təsadüfi bir adam (Yusif Sərrac) kimi göstərməyə çalışır.

Səhifələri petitlə yığılmış bu böyük ikicildliyin məğzi ondan ibarətdir ki, baxın, bu - mən (yeri düşdü-düşmədi tarixdən "intellektual" paralellər gətirir, Sovet İttifaqının yaranmasında və vətəndaş müharibəsində Stalindən fərqli olaraq, bolşeviklərin qələbəsində müstəsna xidmətlərini xatırladır və s.), bu da - Stalin (savadsız, dərrakəsiz, kəmfürsət, ortabab və s.).

Hətta Stalin haqqında başqa müəlliflərin yazdıqlarından gətirdiyi sitatlarda da özü, yəni Trotski ilə (!) Stalin müqayisə olunur. Bax, bu tipli sitatlar: "17-ci ildə Stalin Peterburqa gələndə onu qarşılayan olmamışdı, çünki o, tanınmırdı. Ancaq Amerikadan Rusiyaya can ataraq, Peterburqa gələn Trotskini qarşılayan kütlə onu çiyinlərinə almışdı". Bu, Stalinin X.Vindeks imzalı hansısa "alman bioqrafından" gətirilən sitatdır.

Bir sözlə, bu ikicildliyin müəllifi Lev Trotski yox, həsəd və həmin həsədin yaratdığı dəruni, ancaq köməksiz bir kin, qərəz və nifrətdir.

Orasını da deyək ki, həmin "savadsız, dərrakəsiz, kəmfürsət, ortabab" Stalin Trotskini uzaq Meksikada da tapıb, qətlə yetirdi.

_______________

* O zaman mən Ali Sovetin deputatı idim.

** Bir müddət sonra bu barədə yazmışam: "Tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızın yaradıcılıq məsələləri", "Ədəbiyyat və incəsənət", 7 iyul 1989.

MƏNƏVİ TƏNHALIĞIN RƏSMİ

Poeziyanın (və ümumiyyətlə, sənətin) gücü danışmaqda, nəql etməkdə yox, göstərmək bacarığındadır və bu məqamda hər şey istedaddan (bəlkə daha dəqiqi bu olar ki, istedad dərəcəsindən) asılıdır.

Zahid Sarıtorpaq şeirlərindən birini bu cür başlayır:

gecəqondunun tavanındakı hörümçək torunda

bir böcək cəsədi yellənirdi ölümündən razı kimi

amma düşənə oxşamırdı ağzı açılı qalmış gecəyə

gecədəki yuxusuzluğun içinə

qonşudakı ağlağan körpənin səsindən

"Ağzı açıq gecə" obrazı çox effektlidir.

Bu misraları oxuyanda əvvəlcə, Dali obrazları yada düşür, elə bil ki, gecə yırtıcı kimi ağzını açıb böcəyin düşməyini gözləyir.

Ancaq bu sərt sürrealist mənzərədəki o "ağzı açıq gecə" - yuxusuzdur, qonşuda ağlayan körpənin səsi onu yatmağa qoymayıb.

Və o körpənin səsi bu yuxusuz gecə qaranlığına, bu qorxunc məkana, elə bil, çağa qədərində zərif bir həzinlik saçır və bu zaman həmin təzad o dəhşəti insani bir kədərə çevirir, buna görə də emosional təsiri daha da artırır, fantastik dəhşət - həyati (real!) iztirabla, mənəvi əzabla əvəz olunur.

Bu kədər "gecəqondu tavanındakı hörümçək toru" ilə və o tora düşüb yellənən böcək cəsədi ilə birlikdə, elə bil, sözlə danışmır, rənglərlə əhvalın, ovqatın - indiki halda mənəvi tənhalığın rəsmini çəkir.

Mənim şeir əzbərləməklə aram yoxdur, ancaq haçansa Axmatovadan oxuduğum və o vaxtdan da hafizəmə hopmuş iki misra yadıma düşdü.:

Mən sağ əlimə

Sol əlimin əlcəyini geymişəm.

(Bu, sətri tərcümədir, orijinalda isə belədir:

Ya na pravuyu ruku nadela

Perçatku s levoy ruki.)

Axmatova "yalanlar içindəyəm, hər şey mənasızlaşıb, hər tərəf tərs-məssəblikdir, dəyərlər qiymətdən düşüb və s. və i.a və bütün bunlara görə də mən biganəyəm, heç nəyin mənim üçün fərqi yoxdur" demir, həmin biganəliyin, mənəvi fərqsizliyin şəkilini çəkir.

LOPE DE VEQA VƏ "BAŞQALARI"

Nikolay Tomaşevski - ispan və italyan ədəbiyyatı üzrə mütəxəssis və tərcüməçi (onunla tanışlığımız da var - vaxtıyla bizi MƏE-də* Jenya Sidorov** tanış etmişdi) tərtib etdiyi və şərhlərini hazırladığı "XVI əsr ispan teatrı" kitabının ön sözündə obrazlı şəkildə belə bir müqayisə apararaq, yazır ki, "X.R. de Alarkonun vətəni Meksikada "Min zirvə" deyilən gözəl bir yer var. Uzaqdan baxanda oradakı zirvələr bütöv bir silsiləyə oxşayır. Ancaq ora gedəndə görürsən ki, bu zirvələr necə də bir-birlərinə oxşamırlar. Hərəsinin öz forması, rəngi, yaşıllığı var".

Daha sonra yazır ki, "belə bir hadisə Qızıl əsr ispan komediyasında da baş verir. Üç yüzillik bir uzaqlıqda məxsusi çalarlar itir, konturlar əriyib gedir. Buna görə deyilmi ki, Lope de Veqa, Tirso de Molina, Xuan Ruis de Alarkon, Pedro Kalderon və Aqustin Moreto öz portretlərində bir-birlərinə oxşayırlar və elə bil, onlar ümumi şərti bir portretdə birləşib."

N.Tomaşevskinin bu maraqlı müqayisəsindən belə çıxır ki, adını çəkdiyi müəlliflərə "yaxından baxanda", onların da fərdiliyi görünəcək və kitaba da bu dramaturqların pyeslərini toplayıb.

Doğrusu, mən bu pyeslərdə həmin fərdiliyi görmədim və bu müəlliflərin əvəzinə mündəricatda ancaq Löpe de Veqanın adı yazılsaydı, məndə şübhə yaranmazdı ki, əslində, söhbət ayrı-ayrı dramaturqlardan gedir, yəni stil etibarilə, eləcə də mövzu etibarilə onlar bir-birindən ayrılmır.

İki səbəbdən biridir.

Rafaelin, yaxud da Vinçinin tələbələri onların təsiri ilə çəkdikləri kimi, o dramaturqlar da de Veqanın təsiri ilə yazıblar, onun dəst-xəttindən kənara çıxa bilməyib, onu təqlid ediblər, yamsılayıblar.

Ya da bu eynilik - həmin dövr ispan dramaturgiyasında ümumi bədii-estetik bir hadisədir, elə bil ki, eyni böyük və gözəl bir xalçanı bir yox, bir neçə nəfər toxuyub və daha artıq zəhmətkeşliyi (yüzlərlə pyesi), eləcə də "ədəbi bəxti" (!) de Veqanı önə çəkib.

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2020.- 26 sentyabr.- S.14-15.