Hər qarışı tariximizdən yadigar olan Səngərli Qala

"... Sərdara söz deməz, şaha baş əyməz,

Qüdrətdən səngərli-qalalı dağlar".

Aşıq Ələsgər

Hər dəfə dağlara aid kitablar oxuyanda əfsanəvi dağlarımız üçün yamanca qəribsəyirəm. Və ömrümün çox illərini keçirdiyim çiskinli, dumanlı dağları, o cümlədən, şahanə gözəlliyə malik olan Səngərli Qalanı xatırlayıram...

... Səngərli Qala yaylağı Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Şahbuz rayonu ərazisindədir, Biçənək aşırımından şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən təqribən 3050 metr yüksəklikdədir. Dərələyəz dağları ilə Zəngəzur sıra dağlarının bir-birlərinə qovuşduqları məkandadır. Buna görə də saf havası və diş göynədən bulaqları var.

Səngərli Qalaya Batabat meşəsindən əsas iki yol var. Biri Batabat meşəsinin üstündəki Qızıl Qaya obasından, o biri isə Biçənək aşırımındakı Yelli gədikdən. Bura Ərikli gədiyi də deyirlər.

Hər iki yol müəyyən qədər sərt olsa da, əfsanəvi gözəlliyə bürünübdür.

Qızıl Qayadan başlayan yol yalnız dağ cığırıdır. Dolaylar da kəmər kimi Quşqonmazın belinə dolanır... Bu kəmər cığırla üzüyuxarı qalxırıq. Daş saatın aşağısında qədim bir inam yerinə - "Damcı piri"nə gəlib çatırıq. Çox qəribədir. Ətrafında torpaq olmadığı halda, ilin bütün fəsillərində böyük bir daş "ağlayır". Buna "özü ağlayan daş" da deyirlər. Qaya parçasının altında mağara var. Orada içi kasa kimi oyulmuş daşa ağlayan daşın saf damlaları toplanır. Təbii yaranmış ən yaxşı tarixi abidələrimizdəndir. Bu inam yeri kosmik kəmərdə yerləşir. Hər yayı Bərdənin Ləmbəran kəndinin camaatı, əsasən çələbilər bura ziyarətə gələrdilər...

Yolumuza davam edirik. Tərəkəmə arxacına qədər Batabat meşəsinin lap yaxınlığı ilə gedirik və ora çatdıqda Sərt Dərə deyilən əraziyə çatırıq. Burada darvaza rolunu oynayan Ağ qayalıqları dırmanıb aşmaq adama həm ləzzət verir, həm də sağlamlığımızı sınayırıq.

Ağ qayanı aşandan sonra sanki Gülüstani-İrəmə düşürük. Hər yan gül-çiçək, qayalar sinəsində bitən çəhrayı, sarı, ağ rəngli yabanı qızılgüllər-itburnu kolları, bir az yuxarıda sirli, 99 dərdin dərmanı dazı otları bir andaca adamın aurasını qeyri-adi edir... Dərənin güneyində sayı bilinməyən dağ bulaqları sanki ruhumuzu təzələyir.

Nəfəsimizi bir az dərib, lap dərənin dibindəki cığırla Çayqovuşana tərəf gedirik. Quzeydəki cığır qol üstündə olduğundan o qədər də yorulmuruq. Qarşıda - güney tərəfdə növbənöv dərman bitkiləri, ulduz kimi parlayan çiçəklər, ağ rəngli çiçəkləri ilə ruhu oxşayan cacıq (biz buna manda deyirik) kolları dağ şehinə bürüyür bizi... Ətrafda o qədər dazıotu var ki! Sanki yamaclara sarı-qızılı xalı döşənib.

Selovlarda artıq qurumuş ələyəzə, gicitkana, turşəngə (quzuqulağına), yamaclarda dovşan almasına, dadına dad çatmayan südlü-şirəli dağ yemliyinə hər addımda rast gəlirik. Çayqovuşana çatanda dağ cığırı haçalanır: biri Səngərli Qalaya, o biri də Ağbulağa, oradan isə Ağdabana gedir.

Şipşirin suyu olan Dərəçayı adlayıb güney tərəfə keçəndən sonra qaraqınıq, boymadərən, qantəpər, neçə növ kəklikotu kolları, dağ şomusu, dağ zirəsi, xaşxaş, ətirşah, unutma məni, bağayarpağı, şəbbu gülləri, nələr, daha nələr görürük. Müdriklərimiz həmişə bizə məsləhət görərdilər ki, güneydəki ot-ələfin gücü quzeydəkindən qat-qat çox olur. Elə baxanda bitkilərin boy-buxununda və gözəlliyində də bunu duyuruq.

Kələkli yurda çatırıq. Dişgöynədən yarpızlı-lilparlı Daş bulaqdan su içirik və təzədən quzeydəki cığırla yolumuza davam edirik. Nəhayət, daşlı, yoxuşla Səngərli Qalaya qalxırıq. Sağımızda-solumuzda qıpqırmızı lalələr çox gözəl, füsunkar görünür. Hər tərəfdə olan dağların uca zirvələri dumana bürünüb. Elə ilahi gözəllik var ki, qələm onu təsvir etməkdə acizdir... Səngərli Qala hər tərəfdən dağlarla əhatə olduğundan əzəmətli bir qalanı xatırladır. Təbii hərbi istehkamdır. Bu yerlərdə gül-çiçək sovuşmamış soyuqlar düşür. Laçın dağlarından gələn duman-çən həmişə buranın əziz qonağıdır. Çənsiz günlərdə buradan Dərələyəz İstisuyu və Kəlbəcər dağları, məşhur Ağmanqan (Göyçə gölü yaxınlığında) apaydın görünür.

Səngərli Qalanın ətrafında çoxlu səngər vardır. Yaşlılardan uşaq vaxtı eşidərdik: bu səngərlər 1918-20-ci illərin yadigarıdırlar.

Səngərli Qalada da bir inam yeri var: "Miz Daş". Bu, çox hündür, ustalıqla yonulmuş və bir başdaşı qoyulmuş ocaq-ziyarət yeridir. Müqəddəs yer olmaqla bərabər, bu uca dağların sinəsində əsrlərdən yadigar qalan tarixi abidəmizdir. Çox təəssüf ki, buranı uçurub dağıdıblar. Hündür daşbaşını da aşırıblar. 20 ildən çoxdur buraya gələ bilməmişəm. Sanki yurd yerlərimiz küsüb məndən. Nə qədər uşaqlıq xatirələri var burada. Bu yaşıl çəmənliyin üstündə Naxçıvanın Kolanı kəndindən olan Fatma nənənin çox ustalıqla toxuduğu gəbə açılardı. Azərbaycanın hər yerindən qonaqlar olardı. Atlar cidarlanar və bellərinə çul atardılar ki çərləməsinlər. Cocuq Mərcanlıdan olan Şahmar əmi yaraşıqlı atını At Daşına bağlardı. Onun özü bu daşı dərədən çox çətinliklə buraya gətirmişdi və atama onun babalarına məxsus olduğunu demişdi. İndi bunun də yerini dəyişiblər. Yəqin ki, sonralar elə biləcəklər məzar daşıdır. Mənə çox doğma olan insanlar hamınızı tez-tez xatırlayıram. İndi iyulun 2-də elə həsrətlə arzuladım ki hamınızı... Bir an mənə elə gəldi ki, hamınız sağsınız... Süvari nəsildən olan atamın Şahmar əmiyə dediyi də yadıma düşdü: "Ay Şahmar, bu uşaqlara yəhərsiz-yüyənsiz at minməyi öyrət". Atamın özü 4 il müharibədə olmuşdu. Olduqca zirək idi və cəsur xarakteri vardı. İstəyirdi ki, oğlan uşaqları yaxşı silah atmağı və at minməyi bacarsınlar. Tərəkəmə camaatı anamın ustalıqla qoyduğu təndirə həvəslə baxırdılar. Xalis buğda unundan yapılan lavaşı hamı pendirlə yeyirdi. Qarabağlı dostlarımız sacda lavaş bişirdiklərindən təndir onlara maraqlı görünürdü. Anamın minbir həvəslə bişirdiyi əyirdəyin ətri istər-istəməz adamda iştah yaradırdı. Təndir və sac kababının öz ustaları vardı. Nə qədər xatirələr yaşayır könlümdə... Naxçıvandan gələn karvan yolu buradan Bazarçaya, oradan isə qərbə - İrəvana və şərqə - Qırxqız dağlarına gedir.

Səngərli Qalaya el arasında Oyuqlu Qala və Rəhimin yurdu da deyirlər.

Əgər buradan til boyunca Batabat meşəsinə ensək, vaxtı ilə Qaçaq Nəbinin qaldığı tarixi kahanı görərik. Bu kaha elə yerdə qərar tutub ki, oraya getmək risk tələb edir. Ayıların çox olduğu yerdir. Buradan Təkəli dağın sinəsində olan Zorbulağa da getmək mümkündür... Batabatda iki Zorbulaq var. Biri Naxçıvan-Şuşa yolunun solunda qayalığın qurtardığı yerdə, digəri isə Batabat meşəsinin qərbində, Təkəli dağın sinəsində çağlayır. Biri güneydə, digəri isə quzeydədir. Aqillərin dediyinə görə, güneydə olan bulaqların suyu xeyirli və içməlidir. Quzeydə olan bulaq suyu ağır olar və mədəyə ziyanlıdır. Amma hamı yolu yaxın olan quzey Zorbulaqdan istifadə edir.

Əgər Səngərli Qaladan şərqə tərəf bir az yuxarıya, dağların zirvəsinə - Ağdabana qalxsaq, Əyriqarın, Qonaqgörməzin qonağı olarıq.

İndi burada bizim gözoxşayan hərbi sərhəd zastavamız var. İgid əsgərlərimiz ayıq-sayıq dayanıb, yağı düşmənlərdən Naxçıvanı qoruyurlar. Ağdabandan baxanda Naxçıvan şəhəri görünür. Elə illər olur ki, Əyriqardakı köhnə qarın üstünə təzədən qar yağır.

Ağdabandan qərb istiqamətində Səngərli Qalaya tərəf qayıdırıq. "Veysəllı" adlanan yurd yerində "Qara Daş" adlı bir ziyarət yeri diqqətimizi cəlb edir. Burada həmişə Şahtaxtı kəndində yaşayan seyidlərin çadırı qurulardı. Bir az aralıda dərdlərə dərman olan narzan suyu - Turşsu vardır. Suyun tərkibində olan maddələrin rəngi dağların sinəsinə də çöküb. Veysəllidən Səngərli Qalaya qayıdırıq. Orada bir az dincəlib Baldırğanlı bulaqdan su içməyə gedirik. Əslində, bu sərt qayalıqlar içindən fəvvarə ilə qaynayıb daşan bulağa tamaşa etməyə gedirik. Barmağımızı bir neçə saniyə bu bulağın suyunda saxlaya bilirik. Baldırğanlı bulaqdan Batabat meşəsi çox gözəl görünür. Meşə yaşıllıqdan tünd bir aləmə bənzəyir.

Batabat meşəsinin hər tərəfi dövrələmə təbii abidələrlə zəngindir. Vətən torpağının belə zənginliyi, gözəlliyi bizi çox sevindirir. Təkcə dincəlmək üçün bu dağlara gəlmirik. Onu öyrənməyə, dinləməyə və səsinə səs verməyə və qorumağa gəlirik.

Sinəsi qan laləli, güllü-çiçəkli dağlarımız, siz bizim güvəndiyimiz yerlərsiniz, yenidən görüşənədək.

Yazıdakı materiallar Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunub

Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)

AMEA Naxçıvan Bölməsi, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2020.- 9 sentyabr.- S.17.