"Oğuz" adının mənşəyinə
bir baxış - Araşdırma
Müasir ədəbiyyatda, tarixdə,
folklorda, dilçilikdə
birmənalı olaraq
"Oğuzlar" məfhumunun
"ok, ox" sözündən yarandığı izah edilir. Bu yozum qədim dövr yazılı abidələrində
aparılan araşdırmalardan,
müasir məqalələrə
qədər bütün
tədqiqatlarda öz məna çalarlarını
qoruyub saxlayıb.
Həqiqətənmi "Oğuzlar" məfhumu
"ok, ox" sözündən yaranıb?
Qədim Qobustan qayaüstü rəsmlərindəki, Orxon-Yenisey
abidələrindəki ox rəsmləri
mövcud fikrin yaranmasında böyük
rol oynayıb. Tarixi mənbələrdə Böyük
İskəndərin İran hökmdarı I Dara ilə Qavqamela döyüşündə (e.ə.
01.10.331-ci il) Dara tərəfindən oğuz mənşəli oxatan (oxçular) döyüşçülərin iştirakı göstərilir.
İranlı döyüşçülərdən
fərqli olaraq, onların çox cəsur olduqları bildirilir. Böyük İskəndər I Daranı məğlub etdikdən sonra da həmin cəsur oxçuların öz ordusuna, Şərqə doğru yeni yürüşlərə cəlb
olunmasına çalışıb.
Belə çıxır ki, hələ e.ə. 330-cu illərdə oğuzların
döyüşkən bir
xalq olması bəlli imiş. Bu gün oğuzlar
dünyası kimi tanınan, Sibirdən müasir Türkiyəyə
kimi zəncirvari şəkildə birləşmiş
ölkələrin əksər
əhalisinin məhz oğuz mənşəli olması da elmi mülahizələr sırasında
xüsusi yer tutur.
Aparılan elmi araşdırmalardan məlum olur ki, "türklər"
məfhumunundan öncə
bütün qədim abidə və yazılı mənbələrdə
"oğuzlar" məfhumu
işləninb. Görkəmli türk alimi Faruk Sümər "Oğuzlar (Türkmənlər)"
əsərində (çevirən:
professor Ramiz Əskər) göstərir ki, XI əsrdən Oğuzlar Yaxın Şərqdəki qonşularından
onlar barədə
"türk" kəlməsini
duymağa başlayıblar.
Görünür, oğuzlara "türklər"
adının verilməsi
Yaxın Şərq xalqlarının onlara baxış bucağının
nəticəsidir. Alim
əsərində qeyd
edir ki, oğuzlara XI əsrdə
"türkmən" adı
verilib ki, bu da təqribən iki əsr sonra
hər yerdə "oğuz" adının yerini tutub. Ancaq "oğuz"
sözü dastanlarda xatirəsi yaşadılan
əcdadlarımızın adı kimi türkmənlər
arasında uzun müddət işlənib.
Faruk Sümər
öz əsərində
"Oğuz" sözünün
etimologiyasının açılışını
məşhur macar dilçisi Y.Nemetin fikirlərinə əsaslanaraq
izah edir. Y.Nemet "oğuz"
sözünü "ok-uz"
şəklində, yəni
"ok"u - qəbilə,
boy, "z" hərfini isə
cəm ədatı kimi izah etmişdi.
Bu cür təhlil
bir daha onu göstərir ki, "oğuz" kəlməsi "ox" sözündən
formalaşıb. "Oğuz" sözünün
tədqiqində ən
mühüm cəhət
onda iştirak edən fonemlərin iştirakının nəzərə
alınmasıdır. Ox
alətinin silah növü kimi oğuzlara mənsub olması yəqindir.
Məhz bu atribut oğuzların
ta qədimdən döyüş
qabiliyyətli, ilkin ibtidai strateji arsenala sahib olmalarını
sübut edir. Oğuzlar ox alətini cavan ağcaqayın kolundan düzəldirdilər. Bu, avropalılara da məlum idi. Latın dilində qara ağcaqayın kolu "Aser tataricum" adlanır. "Tatarlar" adı isə monqol-tatar yürüşündən sonra
avropalılar tərəfindən
oğuzlara verilən addır.
Romalıların Oğuz ellərinə hücumu zamanı məşhur coğrafiyaçı
Strabonun tərtib etdiyi xəritədə
"Arxsaq", "Saki", "Aceri" kimi coğrafi məntəqələrin
adları qeyd edilib. Təəssüflər olsun ki, əksər alimlər, bu toponimləri qədim oğuz dilində araşdırmağa
çalışmışlar. Bu isə konkret
nəticə verməyib.
Əslində, "Arxsaq" sözü
nə oğuz, nə də erməni dilindədir.
"Arxsaq" sözü
latın dilində olub, "arxe" - "qədim, əski", "saq" sözü isə "sagitta" sözündəndir
- "ox" deməkdir. "Arxsaq" sözü bütövlükdə "Qədim
Oğuzlar" mənasını
verir. "Aceri" sözünün
də indiyə qədər açılmamasının
səbəbi eynidir.
Bu söz latın
dilində olan
"archer" sözündən olub, mənası "oxatan" deməkdir. Bu araşdırmada əsas məntiq romalıların
yazı işlərini
latın dilində aparmalarının
nəzərə alınmasıdır.
"Saki" adlanan ərazilərdə oğuzların
yaşadıqları də
diqqətdən qaçmamalıdır.
Qeyd edək
ki, "oğuz" sözünün yaranması
bir başqa variantla da əlaqələndirilir. Görkəmli alim Qəzənfər Kazımov "Azərbaycan
dilinin tarixi" kitabında dünya dilçilərinin fikirləri
əsasında qədim-ulu
dilin sözlərinə
aid olan "ka" məfhumu haqqında geniş məlumat verir. Alim bir çox
dillərdə günümüzə
gəlib çıxmış
bu mənşədən
olan sözlərin geniş elmi izahını təqdim edir. Əslində, Azərbaycan türkcəsində
avropalılardan keçmə
"k" səsi yoxdur.
Bu səs qədim oğuzlarda "q", "ğ",
"g" və digər
keçidi mümkün
olan qohum samitlərlə sözlər
düzəldib. Beləliklə, ehtimal ki, burada
başlanğıc söz
"qa"dır. "Qa" sözünə
"z" cəm şəkilçisi
əlavə olunub.
Sözün ilkin forması
"qa+z" olmuşdur.
Əgər diqqət versək,
oğuz mənşəli
xalqların adlarında
və yer adlarında "qa+z" məfhumuna çox sayda rast gəlinir.
Məsələn, qazax, qaqauz,
Qazan (həm insan, həm də şəhər adı kimi) və sair. "Kitabi-Dədə Qorqud"da
işlənən şəxs
və yer adlarında da bu məfhuma rast gəlinir: Qazan xan, Qazılıq dağı. Çox güman, "oğuz"
sözü də məhz bu cür
səs-hərf dəyişmələri
nəticəsində "qa+z"
kəlməsinin bir törəməsi olaraq meydana gəlib.
"Oğuz"u totemlə bağlamaq, tarixin çox qədim dönəmində
öküzün - buğanın
güc, qüdrət rəmzi kimi müqəddəs sayılması
ilə əlaqələndirmək
istiqaməti də vardır. Qədim Misirdə Qəb-bəqərə
(inək), Avropa xalqlarında Qod-cow (inək), Qədim Sasanilərdə Gaviyan-gav
(inək), ruslarda Boq-bık (öküz) məhz bu təmayüldəndir.
Yer kürəsinin məhz öküz buynuzları üstündə dayanması
barədə qədim
inanc da elə həmin düşüncədən, öküzün
qüdrət mənbəyi
hesab edilməsindən
irəli gəlib. Əcdadlarımızdan bizə
miras qalmış xalçalardakı buynuz naxışları, Qobustandakı
qayaüstü abidələrdəki
öküz rəsmləri
də bunun təzahürü kimi göürülə bilər.
Həsən
Əliyev
525-ci qəzet.-
2020.- 11 sentyabr.- S.15.