Tarixçə
Jurnalist Müsəllim Həsənovun
Azərbaycan tarixinin ən müxtəlif dövrləri ilə
bağlı son illər qələmə aldığı tədqiqat
və araşdırmaları, tarixi sənədlər əsasında
yazdığı ssenarilərə çəkilmiş filmlər,
televiziya verilişləri istər oxucuların, istərsə
də tamaşaçıların diqqətini çəkən
ən yaddaqalan layihələrdəndir.
Bu materiallar həm də
tariximiz, ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərlə
bağlı bir çox qaranlıq məqamlara işıq
salınması baxımından zəruri və
lazımlıdır. Müəllifin
son vaxtlar öz Feysbuk səhifəsində "Bilirdinizmi"
başlığı altında tarixin ən fərqli dönəmlərini
əks etdirən tarixçə tipli yığcam
paylaşmaları isə sosial şəbəkə istifadəçiləri
tərəfindən xüsusi maraqla izlənilir.
Bu diqqət və marağa
güvənərək həmin yazıları "525"in
oxucuları ilə də bölüşmək qərarına
gəldik. Niyyətimizi bildirəndə,
sağ olsun, jurnalist dostumuz istəyimizi geri çevirmədi və
razılaşdıq ki, bu yazılar vaxtaşırı qəzetimizdə
dərc olunsun.
Buyurun, oxuyun.
***
1902-ci il: Bakı
müsəlmanlarının xeyirxah ənənəsi...
Bilirdinizmi ki, 1902-ci ildə Bakı müsəlmanları
Qurban bayramında hansı xeyriyyəçilik aksiyası
keçiriblər?
Həmin il Qurban bayramı mart ayının 8-ə təsadüf
edir.
Adətən bu bayram günündə Bakı müsəlmanları
bir qayda olaraq yoxsul ailələri sevindirmək
üçün xeyriyyə tədbirləri keçirir,
kasıb-kusubu qurban sovqatları ilə sevindirirdilər.
1902-ci ilin Qurban bayramı isə bir qədər fərqli
olur.
Yanvarın 31-də Şamaxıda dağıdıcı
zəlzələ baş verir. Şəhər əhalisi
zəlzələdən zərər çəkənlərə
hərtərəfli yardım edir. Təxminən 35
gün sonra qeyd edilən Qurban bayramında da bu faciə
unudulmur...
"Kaspi" qəzetinin yazdığına görə,
bayram günü Bakıda kəsilən bütün
qoyunların dərisi xüsusi qəbz əsasında məhəllə
axundlarına təhvil verilir. Sonra toplanmış dəri
satılır və satışdan yığılan pul
bütünlüklə zəlzələdən zərər
çəkənlərə göndərilir.
Növbəti gün - martın 9-da isə Novruz
bayramı başlayır.
O vaxtlar
Novruz bayramı martın 9-10-da qeyd edilirdi. Çünki
hələ təqvim dəyişməmişdi.
Qərara alınır ki, bu bayramla əlaqədar
İctimai Məclisin binasında təşkil edilən ənənəvi
ziyafətdə yığılan ianənin də
hamısı zəlzələdən zərər çəkənlərə
verilsin.
Bakının müsəlmanlarının və qeyri-müsəlmanların
iştirak etdiyi ziyafətdə 1500 rubl ianə toplanır və
həmin vəsait də Şamaxıya göndərilir...
Bakıda
yaxşı ənənələr olub...
Mirzə Cəlil müvəkkil olub,
çəyirtkə ilə mübarizə üzrə müvəkkil...
Bilirdinizmi ki, 1922-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə
Xalq Torpaq Komissarlığının Qarabağ üzrə...
çəyirtkə ilə mübarizə müvəkkili təyin
edilib?
Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti
qurulanda Mirzə Cəlil İrana köçmüş, Təbrizdə
"Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrini bərpa
etmişdi.
1921-ci
ilin fevralında Ümumazərbaycan Şuralar qurultayında
Dadaş Bünyadzadə deyir: "Yəqin ki, sizlərin
çoxunun xatirindədir. Bir neçə il
bundan qabaq, hələ Nikolay vaxtında "Molla Nəsrəddin"
jurnalı nəşr edilirdi. O jurnalın redaktoru
İrandadır. Biz onun Bakıya qayıtması
üçün tədbirlər görürük".
Mayın
1-də Naxçıvan İnqilab Komitəsinin sədri Qədimov
İrana rus və fars dillərində
teleqram vurur: "Təbriz, Mirzə Cəlilə. Mən bu
gün Bakıdan aşağıdakı məzmunda təcili
teleqram almışam: "Xahiş edirəm Azərbaycan
İnqilab Komitəsinin adından Təbrizə, Cəlil Məmmədquluzadəyə
teleqram göndərəsiniz ki, o, Xalq Maarif
Komissarlığında məsul vəzifə tutmaq
üçün təcili Bakıya gəlsin. Xalq
Hərbiyyə komissarı Qarayev".
Mirzə Cəlil iyunun 4-də ailəsi ilə birlikdə
Bakıya çatır.
Hörmətlə qarşılanır, amma ona mənzil
verilməsi uzanır. Yalnız özü N.Nərimanovun qəbuluna
gedəndən sonra mənzil verilir.
Ona vəd
olunan "məsul iş" isə unudulur...
Mirzə Cəlil 1922-ci ilin əvvəllərində Xalq
Torpaq Komissarlığının bütün Qarabağ
üzrə müvəkkili təyin olunur. Çəyirtkə ilə
mübarizə üzrə müvəkkil...
Bakıda
"Molla Nəsrəddin"i bərpa etmək isə
yalnız 1922-ci il noyabrın 2-də
mümkün olur...
P.S. Azərbaycan
mətbuatının keçdiyi yol...
"Yeddi gəmi adası" barədə
əfsanələr və həqiqət
Bilirdinizmi ki, Neft daşları salınarkən həmin ərazidə
"Yeddi gəmi adası" deyilən süni ada
yaradılıb?
1949-cu ilin yayında Neft daşları rayonunda qazma
işlərinə başlanarkən ətrafdakı "Qara
daşlar" adlanan qayalıqdan özül kimi istifadə
edilir. Lakin qazma işləri artdıqca həmin
qayalıqlar kifayət etmir və istismardan
çıxarılmış "Cvanov" gəmisi bura gətirilərək
suya oturdulur.
Sonralar işlərin həcmi artır və daha bir
köhnə gəminin - "Lənkəranlı" gəmisinin
də bu rayonda suya oturdulmasına, daha doğrusu,
batırılmasına icazə verilir.
Lakin sonrakı illərdə bu da kifayət etmir.
SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyi Neft daşları mədən
rayonunda qazma işlərinin təşkili üçün
etbarlı özül yaratmaq, eləcə də qazma
avadanlığını və üzən qurğuları
küləkdən və dalğalardan qorumaq məqsədi ilə
bu rayonda suya oturdulmaqdan ötrü istismardan
çıxarılmış daha yeddi gəmi verilməsi barədə
Nazirlər Sovetinə müraciət edir.
SSRİ Dəniz
Donanması nazirinin müavini S.Bayev SSRİ Nazirlər Sovetinə
ünvanladığı 14 yanvar 1952-ci il tarixli məktubunda dənizdə
batırılmaq üçün yeddi yox, beş gəmi
ayrılmasını təklif edir və həmin gəmilərin
siyahısını göndərir: "26-ların xatirəsi",
"Lunacarski", "Səmərqənd",
"İskra" və "Sovet Gürcüstanı".
Beləliklə,
"Cvanov" və "Lənkəranlı" gəmilərindən
sonra daha beş gəmi də Neft
daşları rayonunda dəniz dibinə oturdulur və mədən
rayonunda işlərin təşkili məqsədilə
süni "Yeddi gəmi adası" yaradılır.
P.S. Bu barədə
yazışmalar Rusiya Dövlət İqtisadiyyat Arxivində
saxlanılır...
Qəmbər Hüseynli
Üzeyir bəydən nələri xahiş etmişdi?
Bilirdinizmi ki, tanınmış bəstəkar Qəmbər
Hüseynli vaxtilə həbs olunub, amma "Cücələrim"
mahnısına görə yox?
"Ötən
əsrdə Azərbaycan ziyalılarının
başının üstünü alan
repressiya dumanı Qəmbər Hüseynlidən də yan
keçməyib. Bəstəkarı "Cücələrim"
mahnısına görə həbs edirlər.
Mühakimə zamanı ona irad tuturlar ki, "Cücələrim"
nədir?
Sən fəhlə sinifini qoyub cücələrə
mahnı yazırsan. Bu, bizim
ideologiyamıza ziddir".
Bu cümlələr böyük bəstəkar Qəmbər
Hüseynli haqqında saytlardan birində dərc edilmiş
yazıdandır.
"Cücələrim" mahnısı 1948-ci ildə
yazılıb.
Qəmbər Hüseynli isə 1941-ci ilin dekabrında həbs
edilib.
Deməli, bəstəkarın "Cücələrim"ə
görə həbs edilməsi uydurmadır.
Qəmbər
Hüseynlinin özünün böyük Üzeyir bəyə
1947-ci ilin aprelində göndərdiyi məktubda həbs
tarixçəsi barədə maraqlı etirafları var:
"Hörmətli Üzeyir əmi! Bu bir neçə
kəlməni yazıb, sizi narahat etməgimə və
vaqtınızı almağıma görə sizdən üzr
istəyirəm. Mənim sizdən başqa
güvəndiyim şəxs yoxdur. Mən Sizə -
xalqımızın Ali Sovet deputatına,
ittifaqımızın sədrinə müraciət edirəm. Mənim vəziyyətim çox pisdir. Özüm öz vəziyyətimi doğrultmağa
çalışdım, ancaq bacarmadım".
İstedadlı
bəstəkarın özünün yazdığına
görə 3 il 8 ay həbsdə qalıb.
Üzeyir bəyə məktubunda bildirir ki, "1945-ci
ilin iyul ayında SSRİ Ali Sovetinin ümumi əfv fərmanına
görə mən də başqa vətəndaşlar kimi
qazamatdan azad oldum".
Gənc bəstəkar
həbsdən çıxandan sonra bir il səkkiz
ay işsiz qaldığını xatırladaraq, dahi həmkarından
həyat və məişət şəraitini düzəltmək
üçün kömək istəyirdi. Görünür, həbsxana
həyatı yaşaması bir çox qapıları onun
üzünə bağlayıbmış... İncəsənət
işləri idarəsindən və radio komitəsindən ona
sifarişlər verilmir, əsərləri radioda səsləndiriləndə
müəllif kimi adı çəkilmirdi.
İfaçılar onun yazdığı əsərləri
oxumurdular, ona görə ki, bu əsərlərin qəbul
olunacağına əmin deyildilər və s. və i.a.
Ona
görə də Q.Hüseynli yazır: "Üzeyir əmi,
mən belə hiss edirəm ki, mənə hələ də
şübhəli adama baxılan bir nəzərlə
baxırlar. Mən şübhəli vətəndaş
deyiləm".
Daha sonra
isə yazır: "Mən istəyirəm dövlət,
partiya, öz ittifaqım qarşısında, şəxsən
sizin qarşınızda özümü doğruldum və
bizi dinləyən xalqın etimadını qazanım. Mən sənətimi sevirəm".
Bu cümlələr də Q.Hüseynlinin məktubundandır.
O, sonda
Üzeyir bəydən iki xahiş edir: "Birinci xahişim
odur ki, mənə də başqa yoldaşlarım kimi
mümkünat verilsin ki, yazdıqlarımdan mənfəətbərdar
olum.
...İkinci
xahişim odur ki, əgər bunları etmək imkan daxilindən
kənardırsa, o zaman mənim Kirovabad şəhər
Filarmoniyasına bədii rəhbər sifətilə işləməgə
göndərilməmə köməklik edəsiniz".
Bu məktub
1947-ci il aprelin 3-də yazılıb.
Bundan düz bir ay sonra, mayın 4-də Bəstəkarlar
İttifaqından İncəsənət İşləri
İdarəsinə bir məktub göndərilir. Məktubda İncəsənət
İşləri İdarəsinin xətti ilə rayon musiqi dərnək
və müəssisələrinə kömək
üçün göndərilən yaradıcı
briqadanın siyahısına Cahangir Cahangirov, Andrey Babayev və
daha dörd nəfər bəstəkarla yanaşı, Qəmbər
Hüseynlinin də adı daxil edilir.
Böyük
Üzeyir bəy çətinliyə düşmüş gənc
həmkarını hələlik belə xilas edə bilir...
106 nömrəli avtobusda
partlayış...
Qatil erməni niyə və
necə xilas edildi?
Bilirdinizmi ki, 1984-cü ildə Bakıda 106 nömrəli
avtobusu partladan erməni elə o vaxt azadlığa
buraxılıb?
106 nömrəli marşrut avtobusu sentyabrın 8-də Nərimanov
prospektində partladılır. Avtobusda olan 37
yaşlı qadın həlak olur, bir neçə sərnişin
ağır yanıq xəsarəti ilə xəstəxanaya
çatdırılır.
Cəmi 11 gün sonra - sentyabrın 19-da cinayətkar
yaxalanır.
Məlum olur ki, partlayış azərbaycanlılara nifrət
zəminində Bakının 25 yaşlı sakini Henrix Surenoviç
Vartanov tərəfindən törədilib.
Uzun
istintaq prosesi zamanı Vartanovun vəkilləri onun psixi xəstə
olduğunu "əsaslandırır" və müalicə
üçün Moskvaya göndərilməsinə nail olurlar.
O, 3 ay xəstəxanada qaldıqdan sonra Bakıya
"daşdan keçən tibbi rəy"lə
qayıdır: Henrix Surenoviç Vartanov şizofreniya
formalı xroniki psixi xəstəlikdən əziyyət
çəkir.
Vartanov
cinayəti anlaqsız vəziyyətdə törədib...
Vartanovun
sifarişi ilə Bakının zavodlarından birində
partlayıcı qurğunu hazırlayıb ona verən tokar
İqor Maxovski 15 il müddətinə
azadlıqdan məhrum edilir.
Həmin qurğunu 106 nömrəli avtobusa yerləşdirən Vartanov barəsində isə... Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsi yalnız xüsusi qərardad çıxarır: H.S.Vartanov cinayət məsuliyyətindən azad olunsun və barəsində tibbi xarakterli tədbir tətbiq edilsin. O, xüsusi tipli psixatriya xəstəxanasına məcburi müalicəyə göndərilsin.
Bundan sonra H.S.Vartanov Ukrayna SSR ərazisinə müalicəyə göndərilir...
P.S. Tarixdə artıq belə təcrübə var idi. Cümhuriyyət hökumətinin daxili işlər naziri olmuş Behbud xan Cavanşir 1921-ci ilin iyulunda İstanbulda Misak Torlakyan tərəfindən qətlə yetirilmişdi. İşə İstanbuldakı Britaniya hərbi tribunalında baxılmış, erməni əsilli həkim-nevroloqun qatilin bu cinayəti "affekt vəziyyətində", psixi gərginlik zəminində törətdiyini "əsaslandıran" arayışına əsasən cinayətkar müalicəyə göndərilmişdi. Özü də Yunanıstana...
O, 10 ay sonra "sağalaraq" Amerikaya köçmüşdü...
Tarix həm də ibrət götürmək üçün öyrənilən elmdir...
Müsəllim HƏSƏNOV
525-ci qəzet.- 2020.- 12 sentyabr.-
S.18.