"İldırım"lı yolun yolçusu

- İsmixan Rəhimov

Tanınmış pedaqoq və böyük şəxsiyyətin anadan olmasının 95 illiyinə

Bu gün görkəmli pedaqoq, böyük insan və hələ 23 yaşında Azərbaycanı müstəqil görmək istədiyinə görə 25 il həbs cəzası alan İsmixan Rəhimovun doğum günüdür. Yaşasaydı 95 yaşı tamam olacaqdı...

"Yaşasaydı..." sözü yerinə düşmədi, deyəsən. Çünki İsmixan müəllim onu tanıyanların, əzizlərinin, xüsusən də çoxsaylı tələbələrinin qəlbində həmişə yaşayıb, bu gün də yaşayır...

Mən də onu tələbəlik illərində tanımışdm. İlk kurslarda hamının sadəcə "İsmixan müəllim" kimi müraciət etdiyi, kənardan göstərib "o İsmixan müəllimdir" dediyi böyük şəxsiyyəti auditoriyalarda görmüşdüm.

Nə idi bu şəxsiyyəti başqa müəllimlərdən fərqləndirən?

Təbii ki, onda biz də, bizdən əvvəl oxuyan tələbələr də onun Azərbaycanın müstəqillik tarixində xüsusi rolu olduğundan xəbərsiz idik. Onda müstəqillik barədə danışan yox idi. Çünki bu barədə danışanlar sovet rejiminin ən sərt tədbirləri ilə üzləşmişdilər. Və sonralar öyrəndik ki, belə cəsur insanlardan biri məhz İsmixan müəllim olmuşdu. Özü də artıq SSRİ-nin dağılması ərəfəsində yox, 1948-ci ildə...

Sən demə, 40-cı illərdə Bakıda dövlət idarələrində yazışma və danışıqların rus dilində getməsinə etiraz edən aspirant İsmixan Rəhimov bir qrup həmfikri ilə birlikdə "İldırım" adlı təşkilat yaradıb, sonradan bu təşkilatın bütün üzvləri həbs edilib. İsmixan Rəhimov 25 il həbs cəzası alaraq uzaq Sibirə göndərilib...

O, yalnız İ.Stalinin ölmündən sonra həbsdən azad edilərək Vətənə dönə bilib və bundan sonra elmi fəaliyyətlə məşğul olub.

Mən onu tanıyanda ömürünün bu enişli-yoxuşlu mərhələsi artıq arxada qalsa da, bu barədə danışmaq hələ də yasaq idi.

"İldırım"lı yolun bu fədakar yolçusunun o illərdəki fəaliyyəti barədə yalnız Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra danışılmağa başlandı...

Ona görə də bizim auditoriyalarda gördüyümüz İsmixan müəllimə sonsuz hörmət və ehtiram yalnız onun pedaqoji fəaliyyəti ilə, indiki terminlə desək, novator müəllimliyiylə bağlı idi. Onun azadlıq uğrunda apardığı mücadilə hələ qapalı qalırdı...

İsmixan müəllimin novatorluğu nədən ibarət idi?

İsmixan Rəhimov müəllim adının mənasını məzmunca zənginləşdirən, hələ müstəqillikdən çox qabaq tədris standartlarını çərçivədən çıxaran, tələbə-müəllim münasibətlərinə yeni forma verən, bir sözlə, sovet tədris sistemində inqilab edən bir şəxsiyyət idi.

Digər müəllimlərdən fərqli olaraq auditoriyada müəllim üçün qoyulmuş kürsüdən nadir hallarda istifadə edərdi. Ya tələbələrin önündə dayanar, ya da mühazirəni gəzişə-gəzişə təqdim edərdi. Hələ interaktiv təlim barədə heç yerdə danşılmadığı və bunun tədris prosesində tələb kimi qoyulmadığı vaxtlarda İsmixan müəllim "İngilis və Amerika ədəbiyyatı" fənnini bizə məhz fəal təlim metodu ilə tədris edirdi. Doxsan dəqiqəlik mühazirə boyu bütün tələbələr onun ingilis dilində şirin ləhcə ilə, jestlərlə, yumorla söylədiyi hər bir ədəbi nümunənin sehrinə düşürdülər. Mühazirələri dialoq şəklində qururdu. Bəzən danışa-danışa kiminsə diqqətinin dərsdən yayındığını hiss edəndə, duzlu-məzəli bir atmaca ilə bütün tələbələrin gülüşünə səbəb olur və bununla da yaranmış xırda gərginliyi aradan qaldırır, dərsi daha da canlandırırdı.

Bu baxımdan İsmixan müəllim əsl pedaqoq idi.

Mənim həyatımda isə o sözün həqiqi mənasında təkcə fənn müəllimi yox, həm də həyat müəllimi oldu. Mənə ilk dərs dediyi günlərdə onun institutda tərcümə dərnəyinə rəhbərlik etdiyini öyrəndim və özüm üçün cızma-qara hesab etdiyim bir-iki şeir tərcüməsini də götürüb dərnəyə getdim. Bu dərnəkdə onu bir az da yaxından tanıdım. Tərcümələrimi özünəməxsus ahənglə avazla oxudu, "qız, sən dəhşətsən!" dedi. Onun bunu ciddi, yoxsa zarafatla dediyini anlamadım və növbəti replikanın qarşısını almaq məqsədilə susdum.

Növbəti dərnəkdə çəkinə-çəkinə Bayrondan təzəcə tərcümə etdiyim "When we two parted" ("Biz ayrılanda") şeirinin Azərbaycan dilinə etdiyim tərcüməsini oxuyub qurtarandan sonra həyəcanla onun bu dəfə necə reaksiya verəcəyini gözləyirdim. Bu anda onun xüsusi vədedici bir tonda "qız, mən səni ucaldacağam!" deməsini bu gün də şirin xəyal kimi xatırlayıram.

Hələ uşaqlıqdan sözə, bədii ədəbiyyata olan marağım bax, elə o andaca bədii tərcüməyə yönəldi. Hər kəsin qürurla "İsmixan müəllim" deyə müraciət etdiyi şəxsiyyətin mənim kiçik, heç kəsə bəlli olmayan yaradıcılığıma verdiyi dəyərlə poeziya tərcüməsini karyerama mayak seçdim.

1997-ci ildə "Azərbaycan poeziyasının ingilis dilinə tərcüməsində milli koloritin saxlanması" mövzusunda elmi işimi onun peşəkar rəhbərliyi ilə uğurla müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi (indiki filologiya üzrə fəlsəfə doktoru) alimlik dərəcəsi aldım.

Hələ onun sağlığında Azərbaycan poeziyasının ingilis dilinə tərcüməsinin özəlliklərini araşdırmaq üçün altı ay Amerikada tədqiqat apardım. Amerika Birləşmiş Ştatları Dövlət Departamentinin ali məktəb müəllimləri üçün nəzərdə tutulan Fulbrayt Proqramının qalibi kimi Şərqi Karolina Universitetində amerikalı tərcümə mütəxəssisləri, şairləri ilə birlikdə poeziya tərcüməsinin problemlərini araşdırdım.

Elmi rəhbərim olduğu illərdə artıq peşəkar məsləhətlərindən, elmi mülahizələrindən kifayət qədər sərbəst yararlanmağa başladım. Dəfələrlə bu məsləhətləri öz doğma evində, zövqlə sevib-seçib evləndiyi gözəl-göyçək Zərifə xanımın süzdüyü ətirli çay süfrəsi arxasında dinlədim, onun müdrik və həyati söhbətlərinin şahidi oldum.

Artıq Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra ingilis dilini öyrənmək xüsusi bir zərurətə çevrildi. İndi təkcə tələbələr deyil, daha yuxarı yaş kateqoriyasına aid insanlar da ingilis dili öyrənməyə başladılar. Kimsə təhsilini xarici ölkələrdə davam etdirmək üçün, kimsə biznes qurmaq üçün...

Bax onda da daha çox müraciət edilən, qapısı döyülən müəllim məhz İsmixan müəllim oldu. Bu illər onun alim, ziyalı kimi böyüklüyünə daha bir rəng qatdı. İsmixan müəllimin dil öyrətmə metodu, yaşından asılı olmayaraq hər kəsə ingilis dilinin incəliklərini mənimsətmək bacarığı tezliklə bütün şəhərə yayıldı. Çünki o dili onu öyrənmək istəyənlərə böyük məhəbbətlə, əyləncə kimi təqdim edirdi, elə bil mahnı kimi oxuyurdu...

Belə gözəl günlərin birində həyat yoldaşımla onların evinə getmişdik. Söhbət əsnasında bildirdi ki, artıq təqaüdə çıxmaq istəyirəm. Və gözlənilmədən əlavə etdi ki, rektordan öz yerinə - ölkə ədəbiyyatı kafedrasındakı ştatına məni götürməyi xahiş etmək fikrindədir.

Təbii ki, bu, mənim üçün həm qeyri-adi təklif, həm də xeyirxah bir jest idi. Məmnuniyyətlə razılaşdım. Növbəti gün rektorun qəbul otağının qarşısında məni gözləyəcəyini dedi. Məqsədi məni rektora təqdim edib, ştata götürülməyimi xahiş etmək idi.

Dediyi vaxtda rektorun qəbul otağında oldum, gözlədim və... İsmixan müəllim gəlmədi...

Çox təəccübləndim.

Belə ola bilməzdi. Mənim tanıdığım İsmixan müəllim sözünə dəqiq adamdır.

Növbəti gün evlərinə getdim və... onun iflic olduğunu və yataqda uzandığını gördüm. Sanki dünya başıma fırlandı, sanki həyat mənim üçün bitdi. Kövrəldim, ağladım...

Əli ilə Zərifə xanıma işarə edib məni sakitləşdirməyi tapşırdı. Zərifə xanım məni ovundurmağa çalışsa da, sakitləşə bilmirdim. O böyük şəxsiyyəti, böyük müəllimi xəstəliyə məğlub görmək xəyal dünyamı yıxmışdı. Başını qalxızıb zorla aram-aram dedi: "Ona de ki, rektorun yanına getsin!"

Bu sözləri eşidib daha ucadan, özü də hönkür-hönkür ağladım və dedim: "İsmixan müəllim, bu, mənə lazım deyil!"

Yenə də özünü toplayıb əlini sinəsinə qoyaraq "mənə lazımdır!"- dedi. Sözsüz ki, mən rektorun qəbuluna gedib "İsmixan müəllim xəstədir və məni öz yerinə tövsiyə edir" demədim.

Demək rektorla həmin görüş və mənim həmin ştata götürülmək qismətim yox imiş...

Bir müddət müalicədən sonra İsmixan müəllim sağaldı, ancaq xəstəliyin ona "hədiyyə etdiyi" təkərli kreslosundan xilas ola bilmədi. Zəhmətdən yoğrulub polad kimi bərkimiş kiçik cüssəli bu böyük şəxsiyyət yenə də zəhmətlə dostluğuna sadiq qaldı. Evində tələbələrə özəl ingilis dili kursları təşkil etdi. Yenə də onun dərslərinə yazılmaq üçün növbələr yarandı...

Sədaqətli ömür-gün yoldaşı Zərifə xanım İsmixan müəllim xəstələnən vaxtdan təqaüdə çıxaraq onun qulluğunda dayandı. İsmixan müəllim isə qalan ömrünü də sevdiyi, bağlandığı işə, tələbələrə - öyrətməyə, dərs verməyə həsr etdi.

Və Zərifə xanımın bu zəhmətini daim yüksək qiymətləndirdi. Onu xəstəlikdən "göydə Allahın, yerdə Zərifənin" xilas etdiyini deməkdən yorulmadı...

Amma həyat da əbədi deyil.

Günlərin birində bu böyük insanın böyük ürəyi susdu. Onun cismi bu dünyanı tərk etdi, ruhu göylərə ucaldı. Onu tanıyanlara işıqlı bir xatirə, tanımayanlara əlçatmaz bir zirvə qoyub getdi. Bildiklərinin, gördüklərinin, eşitdiklərinin hamısını yazmadı, İsmixan müəllim, auditoriyalarda, dostlar arasında bölüşdü.

Cild-cild kitablar yaza bilərdi, yazmadı. Əslində o elə cild-cild dərs vəsaitlərinin, monoqrafiyaların müəllifidir. Çünki minlərlə yetirmələrinin müəllifi olduğu dərs vəsaitləri, monoqrafiyalar onun bədii tərcümə haqqında şifahi şəkildə söylədiyi fikirlərdən qaynaqlanıb, ərsəyə gəlib.

Heç bir titul, fəxri ad almaq arzusu ilə yaşamadı. Çünki onun tanınan və sevilən təmiz adı, imzası vardı - sadəcə İsmixan Rəhimov...

Şöhrət arxasınca qaçmadı, amma şöhrət onu daim təqib etdi. Və günlərin birində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə verilən "Şöhrət" ordeni ilə rəsmiləşdirildi...

Bu gün ali məktəb müəllimi kimi auditoriyada bədii tərcümə dərsini tədris edərkən onun nəzərlərini daim başımın üstündə hiss edirəm, o böyük şəxsiyyətin tələbəsi olmaq məsuliyyətini bir an belə unutmuram. Onu tanımayan, haqqında eşitməyən tələbələrimə haqqında qürurla, böyük həvəslə danışıram.

Və əminəm ki, hələ uzun illər onun haqqında ən azı universitet auditoriyalarında danışılacaq. Danışılacaq ki, bu ali məktəbdə bir böyük pedaqoq olub - İsmixan Rəhimov...

Şəhla NAĞIYEVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2020.- 18 sentyabr.- S.8.