Rənglər dirijorunun "Muğam"ı

Bir rəsmin dedikləri

Rubrikamızın budəfəki qonağı Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasının direktoru Qalib Qasımovdur. Qalib müəllimlə Toğrul Nərimanbəyovun "Muğam" əsəri haqqında danışdıq.

- "Muğam"dakı Toğrul Nərimanbəyov. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

- Toğrul Nərimanbəyov Azərbaycanın ən tanınmış, milli ruhlu rəssamlarından biri idi. Toğrul Nərimanbəyovu şəxsən tanımaq mənə müyəssər olub. O, bütün varlığı ilə vətənə bağlı bir insan idi. Dünyanın bir çox ölkələrində olmasına baxmayaraq, milli köklərimizə daim bağlı olub, milli təsəvvür, milli fikir yaradıcılığında mühüm yer tutub. Ümumiyyətlə, onun təfəkkür tərzi Azərbaycan adət-ənənələri üzərində qurulmuşdu. Toğrul Nərimanbəyov bütün kubarlığı, şəxsiyyəti, yaradıcılığı, bir sözlə, bütün varlığı ilə vətənə bağlı adam idi. Bu bağlılıq təkcə vətən yox, həm də bəşəri dəyərlərə bağlılıq idi. "Muğam" əsərində də bu bağlılığın təsirini görürük. Əsər məişət janrındadır. 170 smx200 sm ölçüsündədir. Hazırda Milli İncəsənət Muzeyində saxlanılır. 1965-1966-cı illərdə çəkilib.

- Ötən əsrin altmışıncı illərdə muğam indiki kimi təbliğ olunmurdu. Düşünürəm ki, o dövrdə muğamın təsviri də cəsarət tələb edirdi.

- Elədir. Sözsüz ki, altmışıncı illərdə əslini milli köklərdən götürən motivlərin təsvir müstəvisinə daşınması o dövrün rəssamları üçün həyati məsələ idi. Toğrul Nərimanbəyovu zamanında millilikdən uzaq, sosialist realizminin qaydalarına tabe olmayan, ümumi bir mənası olmayan əsərlər yaradan rəssam kimi haqsız tənqidlər olunurdu. Ancaq o, deyilənlərin əksinə olaraq, milli ruhu öz yaradıcılığında daim hiss elətdirirdi. Əlbəttə, bu da çox böyük cəsarət tələb edirdi. Hətta deyərdim ki, belə əsərlər yaratmaqla o, karyerasını sual altında qoyacaq risklərə gedirdi.

- Rəsmə baxdığımız zaman diqqətimizi çəkən məqamlardan biri də rəsmin sol küncündə əlində nar tutan qız uşağıdır. Nərimanbəyov deyəndə ağlıma ilk olaraq nar gəlir. Odur ki, rəsmdə narın olmasını qəribsəmirəm. Ancaq muğam üçlüyünün yanında qız təsviri tamaşaçıda sual yaradır.

- Biz rəsmə baxan zaman muğam üçlüyü, onların ayağının altındakı xalçalar və küncdə dayanan qızı görürük. Əsərin marşrutu təxmini belədir. İlk növbədə onu qeyd edim ki, Nərimanbəyovun əsərlərində hər detalın öz mənası var. Baxın, muğam üçlüyünün simasında emosional təsir var. Qızcığaz isə sanki nəsə düşünür. Təmkinli və düşüncəli təsir bağışlayır. Bir sözlə, muğam üçlüyü ilə qızın üzündəki ifadə təzad təşkil edir. Bu da rəssamlıqda istifadə olunan bir tərzdir. Rəssam əsərin ideyasını çatdırmaq üçün ədəbiyyatda olduğu kimi, bədii təsvir vasitələrindən istifadə edir. Təzad da onlardan biridir. Ancaq bu təzad təkcə ifadə vasitəsi olmaqla məhdudlaşmayıb, həm də fəlsəfi mənadan xəbər verir. Sanki muğamın insanda yaratdığı təsir qızcığazın simasında təzahür edir. Digər maraqlı bir məqam isə qızcığazın geyimindəki milli ornamentlərdir. Ümumiyyətlə, rəsmdəki geyimlər çox mətləblərdən xəbər verir. Bu rəsmin çəkildiyi dövrdə muğam gerilik, köhnəlik kimi təbliğ olunurdusa, rəssam üçlüyü kostyumda təsvir etməklə muğamın müasirliklə olan vəhdətini də göstərirdi.

- Sizcə, təsvir olunan muğam üçlüyü konkret kimlərinsə təsviri, yaxud imitasiyası ola bilərmi?

- Əlimizdə bunu təsdiqləyəcək hər hansı bir məlumat yoxdur. Əsər haqqında kifayət qədər yazan, araşdıranlar var. Zamanında Drujinina, Aleksandr Komenski, Möhbəddin Səməd rəsm barədə yazıblar. Onların qeydlərində də hər hansı konkret şəxslərin təsvir olunması ilə bağlı məqama rast gəlmirik. Düşünürəm ki, təsvir olunan üçlük rəssamın düşüncəsinin məhsuludur. Nəzərə alsaq ki, Nərimanbəyov muğamı çox sevirdi, o zaman belə bir təsvirin təfəkkürdən yaranması da təəccüb doğurmur.

- Əsərin rəng koloriti barədə nə deyə bilərik?

- "Muğam"ın rəng həlli onun kompozisiya quruluşundan irəli gəlir. Biz bu rəsmdə Nərimanbəyov yaradıcılığında mühüm yer tutan al-əlvan rəngləri, həmçinin, bu rənglərlə təzad təşkil edən tünd rəngləri görürük. Burada mövzunun diktəsi də böyük rol oynayır. Əgər geyimlərdə al-əlvan rənglərin təsviri varsa, arxa fonda qasırğaya bənzər rənglər muğamın aliliyindən xəbər verir. Muğam sufilərin musiqisi olub, həm də bəşəri xarakter daşıyır. Toğrul Nərimanbəyov muğamın sehrindən və gücündən xəbərdar adam idi. Odur ki, tünd rənglər fonunda biz bu məqamı duya bilirik. Ümumiyyətlə, o, rəsmdə rənglərin seçiminə və vəhdətinə çox böyük önəm verirdi, rəsm çəkərkən sanki dirijor kimi rəngləri idarə edirdi. Mən onun tələbələrindən biri olan Fikrət İbrahimlinin xatirələrində Nərimanbəyovun tələblərinə rənglərlə necə işləmələri barədə verdiyi məsləhətləri oxumuşam. Rəssam qeyd edir ki, Nərimanbəyov rənglərlə işləyən zaman ixtiyari iki rəngin yanaşı verilməsinə qarşı çıxmırdı. Ancaq bu iki rəng seçilərkən elə seçilməli idi ki, əsərin ümumi forma və məzmununa, ideyasına xələl gətirməsin. Yəni rəng seçimi təsadüfi bir şey olmamalıdır. Biz onun dediklərinin bu rəsmdə öz əksini tapdığının şahidi oluruq. Bu əsərdə rəng qamması, palitrası ilə muğamın mahiyyəti, fəlsəfəsi vəhdət təşkil edir.

- "Muğam" bizə nə deyir?

- Əgər fikrimi bir cümlə ilə ifadə etməli olsam, rəssam burada muğam sənətinin əbədiyaşarlığını və onun ilahi müstəvidə bir musiqi olduğunu göstərməyə çalışıb.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2020.- 30 sentyabr.- S.21.