Qars davası

1877-78-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsində türklərin tərəfində vuruşaraq həlak olmuş cavanların xatirəsinə həsr edilmiş qəmgin, mərsiyə ruhlu şeir belə adlanır.

XIX əsrdə Rusiya ilə Türkiyə arasında gedən müharibələrdə Azərbaycanın bəzi xan və bəyləri, onların övladları hərbi dəstələr təşkil edərək, çar qoşunlarının tərkibində türklərə qarşı vuruşurdular. Lakin əhalinin aşağı təbəqələrindən olan xeyli cavan isə gizlincə sərhədi keçərək türklərə köməyə gedirdi. Keçmiş İlisu sultanlığından da belələri olmuşdur. Tədqiqatçı alim, Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının fəxri professoru Rəsul Tahirzadə "Sarıbaş və sarıbaşlılar" kitabında (2013) yazır ki, həmin müharibədə Qars qalasının müdafiəsində Sarıbaşdan getmiş 12 gənc həlak olmuşdur.

Deyilənə görə, Qars qalasının hərbi komendantı, İslamı qəbul etmiş Muxtar Paşa adlı erməni türklərə xəyanət etmişdir. R.Tahirzadə "Qars davası" şeiri barədə yazır ki, xatirimdədir, nənəm danışırdı ki, bibisi Reyhanat cəhrədə ip əyirərkən gözlərindən yaş axa-axa dodaqaltı bir şeir oxuyarmış. Onun nişanlısı Qarsda həlak olmuşdu. Bu şeir Bakıda, Şirvanda, Şəkidə, Gəncədə, Naxçıvanda yas mərasimlərində mərsiyə kimi oxunarmış. XX əsrin əvvəllərində şair, maarif xadimi Hacı Kərim Sanılı (1878-1937) müəllifi naməlum olan şeirin bir hissəsini nəşr etdirdiyi topluda vermişdir, lakin həmin kitabı tapmaq mümkün olmamışdır. Şeirin bir hissəsi də Azərbaycan Dövlət Arxivindən tapılmışdır. R.Tahirzadə şeirin yaşlı adamların dilindən qələmə aldığı bəndlərini arxivdən tapdığı ilə birləşdirərək, yuxarıda adı çəkilən kitaba daxil etmişdir.

Qalanın başında toplar quruldu...

İki nizam bir-birilə vuruşdu!

Alagöz osmanlı tamam qırıldı!

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Atımı bağladım Qarsın daşına,

Güllə atılanda dəydi döşünə...

Nişanlımı qoyub getdim qoşuna,

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qarsa getmək üçün dağları aşdım,

Sıldırımlar keçdim, yollar dolaşdım.

Qafqazdanam, türkəm: qaynadım, daşdım.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində qovdum maralı,

Sarı Moskov gəlir, cibi paralı...

Alagöz osmanlı tamam yaralı...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində yıxılıb yatdım,

Yüzbaşı gələndə qan-tərə batdım...

Anamı, bacımı Vətənə satdım...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Yeridim, yüyürdüm, yıxıldım, qalxdım,

Aynalı tüfəngi Moskova atdım...

Atamı unutdum, anamı atdım.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Güllələr sinəmdə, gözüm qaralı...

Dostlarım qırılıb, özüm yaralı,

Anamın səsinə könlüm daralı!

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Əyil dağlar, əyil! Üstündən aşım,

Yaram çox sızlayır, necə alışım?!

Qismət deyil nazlı yarla danışım...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Özüm can üstündə, gözü yaşlıyam...

Al-qana boyanmış sarıbaşlıyam...

Xain fitnəsindən qəlbi daşlıyam!..

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın şəhidlər bölgəsindəyəm,

Bir Türk Bayrağının kölgəsindəyəm...

Fəxr edirəm, türkün ölkəsindəyəm...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində bir nar ağacı,

Dənəsi şirindir, yarpağı acı...

Bir dərdə düşmüşəm, yoxdur əlacı!

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Tüfəngim qazıxdan asılı qaldı...

Boxçam sandıqlarda basılı qaldı...

Nişanlım da məndən küsülü qaldı...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində bir bulaq axar...

Anam ağlar, bacım yollara baxar...

Nişanlım qəzəbdən dünyanı yıxar...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Anama deyin ki, atımı satsın,

Aynalı tüfəngi çəngəldən aşsın.

Nişanlım gözəldir, qardaşım alsın.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Nişanlım gözəldir, qardaşım alsın,

Qardaşım almasa, yoldaşım alsın.

Yoldaşım almasa, evimizdə qalsın...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Atam başı uca məscidə getsin...

Anamın naləsi fələyə yetsin!

Bacım dostlarımdan birinə getsin...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Vaqif MUSAYEV,

Əməkdar jurnalist

525-ci qəzet.- 2020.- 8 yanvar.- S.23.