Beynəlxalq aləm: ziddiyyətlər, münaqişələr, müharibələr

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Rusiya imperiyası sosialist inqilabı nəticəsində müharibənin sona çatmasından bir il əvvəl ləğv olundu, onun əsarətində olan Polşa və Finlandiya imperiyadan ayrılmaqla müstəqil dövlətlərə çevrildilər.

Osmanlı imperiyası da ağır zərbələrə məruz qaldı. Almaniya ilə ittifaq ona baha başa gəldi. Xeyli əvvəl azad olmuş Bolqarıstan, Serbiya, Yunanıstan, Çernoqoriya hələ 1912-ci ildə Türkiyəyə müharibə elan etmişdi, nəticədə məğlub olan Türkiyə kiçik istisna ilə Avropadakı bütün torpaqlarını itirmişdi. Lakin heç bir ay keçməmiş onların xeyli hissəsini geri ala bilmişdi. Dünya müharibəsindən sonra isə ərazi itkilərinə artıq Şimali Afrikadakı və Mesopotamiyadakı ərəb ölkələri əlavə olundu. Onun geniş ərazisi şaqren dərisi kimi daraldı və türk xalqı Avropanın təzyiqlərinə baxmayaraq, müasir Türkiyənin ərazisi ilə kifayətlənərək, imperiyadan bütünlüklə fərqlənən demokratik respublika qurdu.

Müharibədən daha çox qazanan, heç şübhəsiz, qalib gəlmiş müttəfiqlər, Britaniya və Fransanın timsalında Antanta dövlətləri oldu. Hər iki dövlət dağılan imperiyaların cəsədi üzərində ritual rəqsi oynayan ibtidai insanlara bənzəyirdi. Onlar Afrikada daha da möhkəmləndilər və Yaxın Şərqdə yeni icad edilən Mandat pərdəsi altında xeyli ərazilərə sahib oldular. Böyük Britaniya İraq və Fələstin üzərində, Fransa isə Suriya üzərində mandata yiyələndi, onlar Cənubi-Şərqi Asiyada da öz mövqelərini möhkəmləndirdilər.

Almaniya müharibəyə başlayanda "parçala və hökm sür" prinsipi ilə hərəkət etməyə cəhd göstərdi. Lakin Afrikada yeni müstəmləkələr qazanmaq əvəzinə, malik olduğunu da itirdi. Əvəzində İngiltərə və Fransa öz imperiyalarını genişləndirməklə, daha qüdrətli olmağa müvəffəq oldular.

Almaniya kayzeri II Vilhelm Bismarkdan sonra Avropaya ağalıq etmək iddiasına düşdü, avantürası baş tutmadığından öz ali vəzifəsi ilə də vidalaşmaq məcburiyyətində qalmaqla, 1941-ci ildəki ölümünə qədər Niderlandda sürgün həyatı yaşadı. Osmanlı imperatoru II Əbdülhəmid də bundan 9 il əvvəl, İstanbuldan 7 arvadı ilə birlikdə Makedoniyaya sürgünə yollanmışdı.

Avstriya-Macarıstan imperatoru Frants İosif prints Frants Ferdinandın Sarayevoda gənc serb millətçisi tərəfindən qətlə yetirilməsinə görə təkcə Serbiyanı cəzalandırmaq barədə deyil, həm də daha iri planlar haqqında düşünürdü. Lakin o, müharibənin acı sonluğunu görə bilmədi və 1916-cı ildə öldü. Öz varisinə isə imperiyanın tabutu yanında fəxri qarovulda dayanmaq kimi ağır bir mərasim irsi qoyub getdi.

Osmanlı imperiyası təkcə ləğv olunmadı. Mustafa Kamal Atatürkün başçılığı altında Türkiyəni etiraz dalğası bürüdü, orduda qiyam baş verdi. Avropa dövlətlərinin təcavüzünə baxmayaraq, türklər inadla müqavimət göstərdi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsası qoyuldu.

Rusiya imperiyası 1917-ci ildə baş verən iki - burjua və sosialist inqilabları nəticəsində məhv oldu. Onun rusların, ukraynalıların yaşadığı əsas ərazilərdə olan xarabalıqları üzərində Sovet Respublikası yer aldı. Lakin bu dövlət hələ beşikdə olanda Vətəndaş müharibəsi onun taleyini həll etmək vəzifəsinə girişdi. Lakin gənc fəhlə-kəndli hökuməti ağlar adlanan royalist qüvvələr üzərində qələbə çalıb, sonra keçmiş imperiyanın ətrafda yerləşən qalıqlarını da yerli kommunistlərə kömək göstərmək adı altında özünə birləşdirməyə müvəffəq oldu, inqilabdan beş il sonra bu əsasda SSRİ adlanan və gələcəkdə fövqəlqüvvəyə çevriləcək dövlət yarandı.

İmperiyalar silah gücünə qan tökməklə, özgə xalqların torpaqlarını işğal etmək, geridə qalmış Afrikada müstəmləkələr yaratmaq yolu ilə meydana gəlmişdi.

Onların bəzilərinin tarixi orta əsrlərə gedib çıxırdı. Başlanğıc necə olmuşdusa, sonluq da eyni qaydada həyata keçməli idi. Birinci Dünya müharibəsi onlardan dördünün mövcudluğuna son qoydu. Lakin bu o demək deyildir ki, imperiyapərəst qüvvələr öz işğal siyasətlərindən bütünlüklə əl çəkdilər. Bəzi qüdrətli dövlətlər birbaşa işğal siyasətini həyata keçirməsələr də, guya hansısa xalqları, siyasətçiləri sakitləşdirmək, "intizama cəlb etmək" adı altında ayrı-ayrı ölkələrin ərazisini viran qoydular, çoxlu qan axıtdılar. Bu tədbirlər həm də onların davamı kimi dini, tayfa münasibətləri zəminində yerli xalqlar arasında silahlı toqquşmalarla, vətəndaş müharibəsi ilə müşayiət olundu.

Birinci Dünya müharibəsi təkcə səngər və tranşey müharibəsi deyildi, doğrudan da, Avropanın bədənini dərin qazılmış tranşeylər şəbəkəsi dəhşətli tunellər kimi çalın-çarpaz bölmüşdü. Səngərlər, tranşeylər guya vuruşan əsgərləri hədəfə almaqdan qorumaq məqsədini yerinə yetirsə də, antisanitariya ocağı kimi xəstəliklərin görünməmiş qaydada çoxalmasına və bədbəxt insanların bu mühafizə məkanında heç bir atəş yarası almadan ölməsinə səbəb olurdu.

Birinci Dünya müharibəsi bütün Avropaya yayıldı,Yaxın Şərqi və Asiyanı, hətta Afrikanı əhatə etdi. Kayzerləri, kralları, çarları və sultanları taxt-tacdan saldı, bütöv imperiyaları məhv etdi. I Dünya müharibəsi ərzində ilk dəfə olaraq kimyəvi silah, tanklar, hərbi aviasiya, pulemyotlar, alovatanlar, sualtı qayıqlar meydana gəldi, beləliklə, döyüş silahları görünməmiş bir şəkildə xeyli inkişaf etdi.

Müharibədən sonrakı dövr

Müharibənin siyasi qəlpələri təkcə Paris müqavilələrinin meydana gəlməsinə səbəb olmadı, həm də dünyada qüvvələr nisbətini xeyli dəyişdi, uzunmüddətli təsiri isə iqtisadi və sosial böhranların yaranmasına səbəb oldu. Müharibə dövründəki və ondan sonrakı bədbəxtliklər seriyasına baxmayaraq, yeni dünya müharibəsinin meydana gəlməyəcəyinə, əsası olmayan qəribə bir əminlik yaranmışdı. Bu, əslində, illüziya xarakteri daşıyırdı. Avropada və dünyada dövlətlər arasında düşmənçilik yoxa çıxmamışdı, əksinə, yeni formalar almaqla, qarşılıqlı münasibətlərdə qalmaqda davam edirdi. Müharibə məğlub olanları çox zəiflətdiyi kimi, buna Paris konfransının nəticələri də öz təsirini göstərmişdi, qaliblər daha da güclənmiş və onların iştahası da artmışdı. Versal müqaviləsi Almaniyaya, əslində, ödənilməsi mümkün olmayan ağır təzminat qoymuşdu, almanlar yoxsul, səfil həyat sürmək kimi onlara yad olan həyat tərzi ilə üzləşmişdi. Ölkədə sosial vəziyyət çox ağırlaşmışdı, milli valyuta olan alman markası öz dəyərini elə itirmişdi ki az qala qiymətsiz kağız parçasına çevrilmişdi. Çörək almaq üçün ağıla sığmayan məbləğdə pul vermək lazım gəlirdi. Böyük işsizlər ordusu meydana gəlmişdi. Əhali ümidsizlik dənizində boğulurdu. Veymar respublikası vəziyyəti düzəltməkdə gücsüz idi. Bu vaxt adamlar arasında revanşizm meylləri böyüməyə başladı, bu dalğada qatı millətçilər meydana gəldi. Almanlar müharibənin başlanmasında öz kayzerlərinin mühüm rol oynadığını unudub, ağır vəziyyətlərinə görə qalib gəlmiş dövlətləri lənətləyirdilər.

Sarsıntıların bürüdüyü ölkədə Hitlerin və natsional-sosial partiyasının timsalında ifrat revanşist qüvvənin rüşeymi kimi meydana gəlməsi heç də təəccüblü deyildi. Hitler 1923-cü ildəki uğursuz Münhen putsundan sonra bir müddət həbsxanada qalmış, vaxtından əvvəl azad olunduqda daha böyük enerji ilə öz bədnam ideyalarının təntənəsinə yol açacaq mübarizəyə girişmişdi. Bu ideyalar isə onun həbsxanada yazdığı "Mayn Kampf" - "Mənim mübarizəm" kitabında fikir qarışıqlığı şəklində də olsa, öz əksini tapmışdı. Bu ideyalar irqçilik, şovinizm toxumu səpmək kimi eybəcər təbliğata yol açırdı.

O, cürbəcür ideoloji vasitələrdən, simvolikadan ustalıqla istifadə edir, populist bəyanatlardan, bol-bol vədlər verməkdən yorulmurdu. O, Veymar Respublikasını məhv etmək, özünün hakimiyyətə gəlməsi üçün bütün maneələri aradan qaldırmağa hazır idi. Bu məqsədlə gənclərdən ibarət silahlı hücumçular dəstəsi yaratmışdı, onlar adamları təqib, terrorizə etmək vasitəsinə çevrilmişdilər. O, məqsədinə çatmaqda ona mane olan və rəqibə çevrilən silahdaşlarını da fiziki cəhətdən aradan götürməyə müvəffəq olurdu.

Ümidini bütünlüklə itirmiş, ağır həyat şəraitinin sındırdığı adamlar Hitlerə bir xilas kəməri, az qala messiya kimi baxırdılar. Təbliğat, xüsusən hücumçu dəstələr tərəddüd edənləri və inanmayanları qorxudur, təqib edir və tabe olmağa sövq edirdilər. Natsist partiyasının ölkədəki geniş yayılmış şəbəkəsi Hitler kultunun təşəkkül tapması və böyüdülməsi üçün geniş təşkilatçılıq işi aparırdı.

Belə bir atmosferdə natsional-sosialist partiyası 1932-ci il parlament seçkilərində qalib gəldi və ahıl yaşlı prezident, general-feldmarşal Hindenburq 1933-cü ilin yanvarında Hitlerə kansler vəzifəsini təklif etdi. Bir il sonra Hindenburq öləndə o, dövlətin rəhbərliyini bütünlüklə ələ keçirdi, özünü isə nə prezident, nə kansler deyil, almanca "rəhbər" mənasını verən "fürer" adlandırdı. Hitlerə sitayiş günü-gündən artmağa başladı və ölkədə salam jesti kimi sağ əli yuxarı qaldırıb "Xayl Hitler!" sözləri ucadan deyilirdi. Dövlətin özü də artıq fürerdə təmsil olunurdu.

Hitler ölkənin iqtisadi problemlərini və sosial çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün müxtəlif layihələrə əl atdı, ictimai işlərin həcmini genişləndirmək, avtobanlar tikmək yolu ilə işsizliyi əsasən aradan qaldırmağa müvəffəq oldu. Ölkə sənayesi, xüsusən maşınqayırma inkişaf etdi və bu, hərbi-sənaye kompleksinin bərpasına şərait yaratdı. Hitler diktaturası iqtisadi böhranı aradan qaldırmağa nail oldu. Ölkədə həm də sürətlə militarizmin bərpası gedirdi, hərbi texnika, təyyarə istehsalı genişlənirdi. Hitler hər ailəyə ucuz qiymətə "Volkswagen" - "Xalq maşını" satılacağını vəd etdi, lakin bu vəd "halva-halva" deməkdən başqa bir şey olmadı.

1929-cu ildə başlanan Depressiya ABŞ iqtisadiyyatına da böyük zərbə vurmuşdu, nəhəng işsizlər ordusu meydana gəlmiş, əhalinin maddi vəziyyəti olduqca çətinləşmişdi. Respublikaçı prezident Herbert Huver - o, Amerika tarixində ən uğursuz prezident hesab olunur, - ölkədəki ağır vəziyyətə laqeydlik göstərir, onun təsirinin hətta zəifləməsi üçün belə əsaslı bir tədbir həyata keçirmirdi. Əhalinin sosial çətinliklərini aradan qaldırmağa çalışmaq əvəzinə, inhisarlara köməklik edir, Almaniyanın hərbi-sənaye kompleksinin bərpasına hər cür yardım göstərirdi. 1932-ci il prezident seçkilərində demokrat Franklin Delano Ruzvelt qalib gəlib, 1933-cü ilin əvvəlində bu vəzifədə fəaliyyətə başladı. O, "Yeni Kurs" adlanan və böhrandan çıxmaq yollarını müəyyən edən nəhəng layihə hazırlayıb, onu ardıcıllıqla həyata keçirdi. Əvvəllər dəbdə olan "laissez faire" - "müdaxilə etməmək" prinsipinin əksinə, Keyns nəzəriyyəsindən istifadə edərək iqtisadiyyata birbaşa müdaxilə tədbirlərinə, dövlət kapitalizmi metodlarına əl atdı. Ölkədə iqtisadi və sosial həyat canlanmağa başladı, işsizlik xeyli azaldı, iqtisadi inkişaf sürətləndi və 1940-cı ildə ölkə artıq depressiyanın ağır buxovundan xilas ola bilmişdi.

Almaniyada böhrana son qoyulması ABŞ-a nisbətən daha tez baş vermişdi. Əlbəttə, diktatura hakimiyyətinin iqtisadiyyatı dəmir əllə, sərt metodlarla idarə etməsi bütün eybəcərlikləri ilə yanaşı, buna şərait yaratdı. Digər tərəfdən Hitlerin bəxti onda gətirmişdi ki, bu əsaslı dəyişikliklərə nail olmaq üçün onun idarəçiliyi altında müqayisə olunmayan iti bir silah - işgüzar və intizamlı, hakimiyyətə baş əyən və itaətə məruz qalmış alman xalqı var idi. Hitler Birinci Dünya müharibəsindən sonra baş verən görünməmiş böhranı aradan qaldırsa da, əslində, onun özü bu böhranın bəhrəsi idi. Əgər depressiya, iqtisadi tənəzzül baş verməsəydi, Hitler başqalarından o qədər də fərqlənməyən orta səviyyəli bir siyasətçi olardı. Lakin böhran dalğası onu siyasi Olimpə yüksəltdi və burada onun əl atdığı tədbirlər mürəkkəb zamana uyğun gəldiyindən, müəyyən uğur qazandı. Böhran Hitleri yaratmışdı, Hitler də üzdə qalmaq, özünü təsdiq etmək və nəticədə dünyanı ağır sınaqlarla üzləşdirmək üçün böhranı yatıra bildi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2020.- 18 yanvar.- S.22.