Bədii mətndə dil və üslub

MUSTAFA ÇƏMƏNLİNİN NƏSRİ ƏSASINDA

Ədəbiyyat dedikdə ilk öncə ağlımıza sözdən yaranan bədii mətn gəlir. Bədii mətni bütünlükdə təhlil edərkən diqqətimizi mövzu, məzmun, ideya, janr xüsusiyyətləri cəlb etməklə bərabər, yazıçının dili və üslubu haqqında da fikirləşməli oluruq. Çünki bədii mətnin tutumu, ifadə və istifadə imkanları, üslubi məqamları yazıçının mətnyaratma bacarığını, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini dəyərləndirməyə imkan verir.

Deməli, hər bir yazıçının fəaliiyəti, yaradıcılığı dildən başlayır. Əsərlərdə təsvir və ifadə olunacaq mövzu, kompozisiya, problem, ideya məhz bu dildən qaynaqlanır. Yəni dili zəif olan yazıçının ifadə tərzi əsərin natamamlığının əsas mənbəyidir.

Əsasən bədii mətnin dili lakonik, yüklənməmiş olmalıdır. Lakin bu o demək deyildir ki, mətn emosional ekspressivlikdən uzaq olmalıdır.

Bu baxımdan M.Çəmənlinin dili maraq doğurur. Onun əsərlərinin dili təbii və səlis, səmimi və lakoniklik, emosional-ekspressivlik kimi xüsusiyyətlərə malik bir dildir. O, əsərlərində taftalogiyadan istifadə etməsə də, lazımi məqamlarda dilinə obrazlılıq, psixologizm, emosional ritoriklik verməklə toxunduğu mövzuları açmaq üçün istifadə etdiyi həyat hadisələri, obrazları incəliklə təsvir və ifadə etməyi bacarır. Bəzən detallar, bəzən də ümumiləşdirmə yolu ilə, bəzən nəql, bəzən də şərh edərək lirizmlə, poetikliklə zəngin bədii mətn yarada bilir.

Ümumiyyətlə, M.Çəmənli dili ədəbi və xalq dilinin bütün qanunauyğunluqlarını özündə təcəssüm etdirir. Yəni o, obrazların nitqində, hadisələrin şərhində dilin tarixi inkişaf yollarını yaşadan sözlərdən - dialekt və şivə sözlər, ləhcələrdən (çeştə, mətə, çəkil, tərni, sinsaf və s.) istifadə edir. Bu da onun Azərbaycan dilinə dərindən bələdliyinin göstəricisidir. Eyni zamanda, sözün bədii-estetik səviyyəsini yüksəldən frazeologizmlər, bədii təsvir və ifadə vasitələri Mustafa Çəmənli yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Bu, onun qələminin, üslubunun, sənətkarlıq xüsusiyyətinin göstəricisi olmaqla yanaşı, həm də yazıçının düşüncəsini, dünyagörüşünü təyin edən məziyyətdir. Bu halda haqlı olaraq demək olar ki, yazıçı özünəməxsus üslubu - canlı və cəlbedici təhkiyəsi vasitəsi ilə aktual mövzular kontekstində janr, ideya və məzmun müxtəlifliyinə nail ola bilən sənətkarlardandır.

Təhlil zamanı aydın olur ki, M.Çəmənlinin yaradıcılığı folklor örnəkləri (atalar sözü, məsəllər, tapmacalar, bayatılar, aşıq yaradıcılığı nümunələri) və motivləri ilə seçilir. Bu xüsusiyyət yazıçının dilinə özünəməxsusluq, kolorit, axıcılıq və səmimilik gətirir. Folklor poetikasından istifadə onun dilinə özünəməxsus lirik-psixoloji çalar və xəlqilik qatır.

Ədəbi dilin xalq dilindən təcrid şəkildə inkişafı mümkünsüzdür. Çünki xalq dilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri ədəbi dilin emosionallığını, fikir və düşüncələrin zənginliyini, poetikliyini təminetmə imkanını yaradır. Məhz bu qarşılıqlı uyğunlaşma prosesində bədii fikir, ideya daha tez aydınlaşılır.

Məcazlar sistemindən istifadə Mustafa Çəmənli üçün məqsədyönlü xarakter daşıyır. O, öz təxəyyülündən yola çıxaraq obraz, hadisə və ya əşyanı sözə, sözü də məcaza çevirə bilir. Bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə onun üslubunda əvəzolunmaz yaradıcı bir proses şəklindədir. Yazıçının əsərlərində kifayət qədər epitet, metafora, metonimiya, mübaliğə, təzad və s. görmək olar.

Məsələn, yazıçı epitetlərdən obrazların zahiri görünüşünü, psixoloji durumunu izah etmək üçün istifadə edir. Sınıq qəlb, soyuq bir gizilti, ala gözlüm, təmiz adam, şirin səs, göynəyə-göynəyə ağlayırdı, mamırlı sinə və s.

Bununla yanaşı o, oxucunun diqqətini hadisə, əşya və obrazın konkret bir detalına və ya ümumi mahiyyətinə yönəltmək üçün də epitetlərin üslubi imkanlarından bəhrələnir. Məsələn, oğrunca süzdü, quşburun çəkmə, quşbaşı qar, iynəli zarafatlar, işıqsız alma gözlərindən, günəşin ilıq şüaları, ağrıdan yoğrulmuş bir nəğmə, oynaşa-oynaşa işıldaşan ləpələrin fonunda və s.

Müəllifin istifadə etdiyi "həm ümumxalq dilini, həm də ədəbi dilin lüğət tərkibini zənginləşdirən dil vahidləri" metaforalar onun fərdi poetik üslubunun bir hissəsini təşkil edir. O, mətnə bənzətmə, müqayisə yolu ilə müsbət və ya mənfi ifadəlilik, psixologizm qataraq sözün poetik gücünü artırmağı bacarır. Məsələn, həyat eşqi aşıb daşırdı, düşmən pəncəsi, yana-yana oxumağa başladı, sözün bətnində, istedadın cilalanması, parlaması, yaddaşımız çiçəklədi, boynunu qarsdı, yaddaşının gözü, səsimi kamana köçürürdü, torpaq oyanmışdı, fikirləri üşüyə, düşüncələrini ayaz vurma, pul üfürmək, dağlar od tutub yanır, gecə hamilədir və s.

Yazıçının dilini tədqiq edərkən görürük ki, o, hər hansı bir obraz, hadisə və ya əşyanın bir xüsusiyyətini qabartmaq üçün təşbehlərdən çox istifadə edir. O, qarşılaşdırılaraq müqayisə, bənzətmə yaradan təşbehlər vasitəsilə xarakterik bir xüsusiyyəti qabartmağa müvəffəq olur. Məsələn: Köçəri quşlar təki uçub gəlmiş səs; atalar sözü şimşək təki çaxırdı; ağ günə çıxmaq; Elə bil tənha bir qoz ağacıydı Gülsüm; Dəli bir qəhqəhəylə gülməyə başladı və s.

Əvəzləmə funksiyasını daşıyan metonimiyalar (istedadlar beşiyi; fikrin dağda-bağda gəzir; Qafqazın bütün adlı-sanlı türk xanəndə və sazəndələrini bu şəhər yetirərdi; Möminə Xatun onun evinə istilik gətirmişdi; Bizi bu günə qoyanlar təkcə ermənilər yox, həm də bizə it otartdıranlar oldu; Sabah torpağımızın Azadlığı doğulacaqdır; Tanışlığa körpü salmağın məqamı; Yemişanlıq tərpəndi və s.) onun əsərlərində yığcamlığa, obrazlılığa xidmət edir.

Mübaliğələrlə (qan çilənmiş səmaya; Dəmirçi kürəsi kimi qızaran günəşin səcdəsinə dayanmışdı; Ona elə gəlirdi ki, günəşi əjdahalar, əcinnələr tutub aparırlar; Yazıq Gülsüm içini yeyən nəfsini öldürmək istədi, ancaq gördü yox, vallah, elə bil içində atlı çapır və s.) isə yazıçı qabartmaq istədiyi detala diqqəti cəmləşdirir. O, bu yolla sözün bədii emosional təsirini, ekspressivliyini qüvvətləndirir.

Yazıçı yaradıcılığında antonim sözlərdən, bir-birinə zidd olan fikirlər vasitəsilə bədii təzadlar yaratmışdı. O, istifadə etdiyi bədii təzadlarla (Bu sükutdan nə isə oxudu; süd kimi gecə; Tutar qatıq, tutmaz ayran; Murad bilmədi gün hardan doğdu, harda batdı; Murad bəy ay işığında bir cüt işıqsız gözlərin ona zilləndiyini görüb köks ötürdü; Anlayanın qabağına anlamaz çıxıb; Bu sükutdan nə isə oxudu; süd kimi gecə; Fikirləşdi ki, nə bilmək olar, insandı, söz sözü çəkər, dost yox, düşmən çıxar, çörək kəsməz və s.) fikrin dərinliyinə, təsirliliyinə nail olur.

Yuxarıda göstərilən nümunələr yazıçının fərdi üslubunun özünəməxsusluğunu, koloritini, xəlqiliyini, emosionallığını, ekspressivliyini təsdiq edir.

Mustafa Çəmənli zamanla həm sabitləşmiş, həm də özünəməxsus frazeologizmlərdən (Göz vermədim, işıq vermədim; qurd ürəyi yeyiblər; bir ürək çırpınırdı; fürsəti əldən verdi; dünyanı ona bağışlayırdılar; ağzından bal tökülür; kimin qabında nə vardı bilmirdi; üzünə ağ olub ruzi dalınca gedib; qəlbinə toxunmuşdu; xəbər tutmaq; Torpaq bir ucdan şəhid olmuş cavanları udurdu və s.) istifadə edərək yaratdığı bədii mətnlərin poetiklik, təsiretmə gücünü artırır. O, üslubunda obrazlı düşüncə tərzini formalaşdırmaqla mətnin bədiiliyini qüvvətləndirir. Bu halda da yaradıcılıq prosesi bir sənət hadisəsinə çevrilir. Eyni zamanda, frazeologizmlər mətndə həyatiliyi, təbiiliyi qabardaraq "məişət-ünsiyyət estetikası"nın göstəricisinə də çevrilir.

Frazeoloji söz birləşmələrinin üslubi xüsusiyyətlərindən biri də ekstensiv obraz yaratmasıdır. Obrazların çoxluğu həm də poetik ekspressivliyi, dramatikliyi intensivləşdirir.

Deməli, yazıçı frazeoloji birləşmələrin köməkliyi ilə yığcamlığı və obrazlılığı təmin etməklə bərabər, həm də təhkiyədə geniş emosional, psixoloji təhlilə zəmin yaradır.

Mustafa Çəmənlinin bədii nəsrində, publisistikasında işlənmiş frazeologizmlər həm hadisənin psixoloji tərəflərinə, həm də dilin linqvistik cəhətlərinə aydınlıq gətirir. Ümumiyyətlə, bədii dil folklor nümunələri, məcazlar, frazeologizmlərdən təcrid olunarsa, sənətliliyini, estetikliyini, bütövlüyünü itirər.

Mustafa Çəmənlinin mətnyaratma prosesində özünəməxsus kompozisiya yaradır. Bu kompozisiya formasında, əsasən, irihəcmli girişlər, standart süjet sonluqları yoxdur. Müəllif müxtəlif ideyaların ziddiyətini yaratmır. O, öz qəhrəmanını sosial mühitdə, məişət hadisələri zəminində sınaqdan keçirir. Adi görsənən məişət hadisəsi fonunda qəhrəmanın xarakterini, əhval-ruhiyyəsini görsətməklə o, həyatın zahirən ekstraordinar olmadığını göstərir. Lakin bu adi və bəsit görsənən problemlərin daxili aləminə enərək bütün ziddiyyətlərin məhz burdan qaynaqlandığını xüsusilə vurğulayır.

Bütün bunlar bir yerdə yüksək emosional təsir gücünə malik zəngin bir dil formalaşdırır.

Yazıçı öz təbii və canlı dili ilə detalları real təsvir edir. Amma bu reallıq onun dilinin təsir gücünü, ekspressivliyini daraltmır. Çünki Mustafa Çəmənlinin dili hadisə, obraz və hissləri konkretləşdirsə də, dəqiqliyini və dərinliyini itirmir.

Aynurə NİZAMİQIZI

525-ci qəzet.- 2020.- 18 yanvar.- S.19.