Dilçiliyimizin Tağıyevi

Aprelin 28-də görkəmli dilçi-alim, Əməkdar elm xadimi, professor Məmməd Tağı oğlu Tağıyevin anadan olmasının 100 illiyi tamam olur.

Hər dəfə professor Məmməd Tağıyevin adı çəkiləndə tələbələr bir anlığa elə bilirlər söhbət Zeynalabdin Tağıyevdən gedir. Əslində, o da dilçiliyimizin Tağıyevidir. O da öz varidatını - bilik və bacarığını xalqın yolunda səxavətlə, fanatcasına sərf edib, elmi əsərlər, dərsliklər, lüğətlər qoyub gedib.

Professor Tağıyevin bir alim kimi tədqiqat dairəsi çox genişdir. Dilçiliyin, demək olar ki, bütün sahələri - fonetika, morfologiya, sintaksis, leksikologiya, frazeologiya, üslubiyyat, leksikoqrafiya, ədəbi dil tarixi, dialektologiya və s. onun maraq dairəsində olub. Bunların içərisində əsas yeri, heç şübhəsiz, frazeologiya tutur. Ona şöhrət qazandıran da məhz bu sahə olub. Professor M.Tağıyevin 1966-cı ildə nəşr etdirdiyi monoqrafiyasında nəzəri əsaslarını işləyib hazırladığı "əhatə metodu" frazeologiya sahəsində yeni bir səhifə açıb. Bu metod frazeoloji vahidlərin müəyyənləşməsində mövcud olan fikir ayrılığına son qoyub. İsveçrəli alim Y.Hoyzerman monoqrafiyasında bu haqda belə yazır: "Alman frazeologiyasının bir çox mübahisəli məsələlərini mən professor M.Tağıyevin işləyib hazırladığı nəzəriyyənin əsasında həll etməyə müvəffəq oldum".

Frazeologiya sahəsində öz sözünü dedikdən sonra M.Tağıyevin elmi fəaliyyətində aparıcı mövqeni leksikoqrafiya tutub. 70-ci illərdə o, lüğətçiliyin, xüsusən də ikidilli lüğətçiliyin nəzəri məsələlərini araşdırmaqla məşğul olurdu. Bu axtarışlar fundamental bir işlə - dördcildlik "Azərbaycanca-rusca lüğət"in tərtibi ilə nəticələndi. Bu lüğət həm leksikoqrafiyada, həm də xalqın ictimai-mədəni həyatında bir hadisə kimi qiymətləndirildi. Professor M.Tağıyev bu lüğətin tərtibinə də novatorcasına yanaşdı; o, hər iki dildə olan sözlərin mənalarını tutuşdurmaqla, məna tutumunda özünü göstərən simmetriya və assimetriyanı müəyyən etməklə bu müqayisənin nəticəsini əks etdirən model tapdı. O, bu vaxta qədər Azərbaycan lüğətçiliyində işlənən "lüğət maddəsi" terminini "lüğət məqaləsi" ilə əvəz etdi. Bu, sadəcə, söz əvəzlənməsi deyildi. M.Tağıyev hər bir lüğət məqaləsinə müqayisəli-tipoloji araşdırmanın nəticəsi kimi baxırdı. Bu zəmində də M.Tağıyevin "leksikoqrafik metod" adlandırdığı yeni bir metod yarandı. İlk dəfə aspirantı S.Teymurovanın dissertasiyasında (1983) elmə bəyan edilən bu metod sonralar onun digər yetirmələri tərəfindən inkişaf etdirildi.

Rus dilini rusların qibtə edəcəyi bir səviyyədə bilən və tədqiq edən M.Tağıyev öz doğma dilini sevən və sevdirən bir şəxs idi. M.Tağıyevin rusist obrazı arxasında əsl vətənpərvər bir azərbaycanlı, maarifpərvər ziyalı ürəyi döyünürdü. Təsadüfi deyil ki, respublikamızda Azərbaycan dilinin ən zəngin kartotekası onun rəhbərliyi altında yaradıldı. Burada Azərbaycan dilinin normativ və qeyri-normativ leksikası bütün mənaları və məna çalarları ilə əhatə olunmuşdu. Bu kartoteka keçmiş İttifaq miqyasında ən böyük kartotekalardan biri sayılırdı və respublikamıza gələn dilçi qonaqların ziyarət yerinə çevrilmişdi. Professor A.Tixonov yazırdı: "Məmməd Tağı oğlunun xidməti Lüğətin unikal kartotekasını yaratmaqda və güclü, yekdil, daim peşəkarlığını artıran tərtibçi kollektivinin seçilməsi, hazırlanması və inkişaf etdirməsindədir. Kartoteka ictimai əhəmiyyətinə görə kiçik kollektivin gündəlik əziyyəti sayəsində milli dilə qiymətli daşlardan - sözlərdən ucaldılan möhtəşəm abidədir. Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı naminə onun davamlı və daimi qayğıya ehtiyacı var".

Sağlığında M.Tağıyev öz yetirmələrini yalnız elmin işığına deyil, süfrə başına da toplamağı sevərdi. "Söhbət şahanə, yemək bəhanə" ruhunda keçən belə məclislər ona mehriban, insani münasibətlərin hökm sürdüyü bir kollektiv yaratmağa imkan verirdi. Vaxtilə onunla çörək kəsmək şərəfinə nail olmuş hər bir kəs bu çörəyi itirməməyə, onun adına layiq bir iz qoymağa çalışır.

Gözəl alim, gözəl insan Məmməd Tağı oğlu Tağıyevin xatirəsi illərdən illərə, nəsillərdən nəsillərə keçərək əbədi yaşayacaq.

Şəhla ƏHMƏDOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2021.- 28 aprel.- S. 15.