Elm, cəmiyyət və sivilizasiya

Bəlli olduğu kimi, elm cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayır. Artıq əvvəlki dövrlərə baxanda dünya vahidləşir, unifikasiya olunur. Müasir sivilizasiyanın bu keyfiyyəti qloballaşma, yaxud informasiya cəmiyyəti adlanır. XX əsrin 2-ci yarısından sonra varlığın təsəvvür olunan 3 əsas sferasını - cansız təbiəti, üzvi aləmi və sosial həyatı birləşdirmək imkanı yarandı. Dünyanın elmi mənzərəsinin bütövlüyü ümumelmi statusa malik oldu. Müasir elm sürətlənən dinamika, texniki potensialın artması ilə dəyişikliklərə məruz qalır. Bugünkü alimin özünün həyat tərzi, fəaliyyəti və professiyası dəyişir.

Digər sosial sferalar kimi elm də qloballaşır. Bu, müxtəlif formalarda özünü büruzə verir: Burda əsas rolu müxtəlif elm sahələrinin qarşılıqlı əlaqələri oynayır. Müasir elm zəngin fənlərarası əlaqə ilə məhsuldardır. Burada istiqamətlər arasında əlaqələr güclənir: məsələn, riyaziyyatla linqivistika, fizika ilə kimya, riyaziyyatla iqtisadiyyat arasındakı əlaqələri misal çəkmək olar.

Fəlsəfi-metodoloji ədəbiyyatlarda ümumelmi anlayışların: sistem, struktur, entropiya, ehtimal, alqoritm, informasiyanın müzakirəsinə başlanıldı. İnteqrativ tendensiyanın ən parlaq ifadəsi özünü inteqrativ elmlərin yaranmasında göstərdi. Bu elmlərə misal olaraq kibernetika, sistemlərin ümumi nəzəriyyəsini, semiotika, informasiya nəzəriyəsini və sinergetikanı misal göstərmək olar.

XX əsrin ikinci yarısından sonra elmin daxilində dar sahələr meydana gəlməyə başladı. Məsələn, götürək fizikanı: bərk cisimlər fizikası, plazma fizikası, kvant fizikası yarandı. Elmin daxilində ixtisaslaşma getdikcə artdı. Yəni ənənəvi formalaşmış istiqamət dar sahələrə parçalanır, məsələn, indi təkcə geologiya 80 istiqamətə ayrılıb. Bu, həm də elmi axtarışların effektivliyini artırır. Ancaq bunun mənfi tərəfləri də vardır: elmi irəliləyişlərdə strateji görmə imkanlarının itirilməsi, alimlərin bir-birilərini qarşılıqlı anlamalarında çətinliklərin yaranması, informasiya itkisinin artması buna sübut ola bilər. Hal-hazırda bir çox alimlərin işlərindən görürük ki, artıq elmi sahələrdə differensasiya inteqrasiyanı üstələyir.

Buna misal olaraq tibb elmini göstərmək olar. Bu gün adı çəkilən sahədə konseptual anlayışlar sistemi çatışmır.

Müasir elmin əsas tendensiyalarından biri də riyaziləşmədir. Riyaziləşmə - riyazi yanaşma və metodların digər elm sahələrinə siyarət edilməsidir. Təbiət elmləri riyaziyyatla birbaşa bağlıdır. Riyaziləşmə artıq humanitar elmlərə - sosiologiyaya, tarixə və linqvistikaya nüfuz etməyə başlayıb. Təsadüfi deyildir ki, iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülənlərin əksəriyyəti riyaziyyatçılardır.

Elmlə texnikanın əlaqələrinin genişlənməsi bu sahələrin bir-birinə nüfuz etmələrinə gətirdi. Eksperiment və müşahidələrin aparılması üçün ixtisaslaşmış dəzgahlar və ixtisaslaşmış heyət lazımdır. Bu tendensiyanın yalnız müsbət tərəfi hiss olunmur. Yaxşı maliyyələşmə hesabına humanitar sahələrdə irimiqyaslı elmi tədqiqat layihələrin təşkil olunmasına cəhd etmək olar. Bir çox hallarda təşkilati təcrübə məxsusi idrak üzərində dominantlıq yarada bilər. Buna görə də geniş miqyaslı, texniki təminatlı və bahalı proqramlar paradoksal şəkildə darıxdırıcı nəticələrə gətirib çıxarır.

İnformasiyalaşma (informatika) - informasiya proseslərini öyrənən və təkmilləşdirməklə məşğul olan, onları texniki sistemlərlə təmin edən fənlər qrupudur. İnformasiyalaşma - insanın bütün fəaliyyət sahələrinə daim təkmilləşən informasiya texnologiyalarının tətbiqidir. Bu fəaliyyət sahəsinə daxildir: elm, idarəetmə, təhsil, istehsalat və s. Biz yaxşı bilirik ki, informasiyalaşmanın əsas hadisəsi 20-ci əsrin 70-ci illərində "mikroprosessor inqilabından" başlandı. Elmin informasiyalaşması ümumi sənayeləşmənin xüsusi halı kimi qəbul olundu. Bu gün kompüter bütün elm sahələrinin zəruri aləti sayılır. O işlərin bütün mərhələlərini əhatə edir: Mövzu üzrə baza informasiyaları axtarır. Eksperimentlərin planlaşdırılması, nəzəri analiz, nəticələrin təqdimatı, elmi kommunikasiya işlərini görür. İnformasiyalaşma insanın imkanlarını xeyli genişləndirir.

Müasir alim təkcə hansısa dar sahədə biliklərə malik olan sadəcə mütəxəssis deyil. Bu günün alimi müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməyi bacarmalıdır. Alimin peşəsi ona biliyin tətbiqi sahəsi sayılan biblioqrafiyanın əsaslarını bilməyi tövsiyə edir. Bura publikasiyalar haqqında məlumatları toplamaq bacarığı, biblioqrafiya materiallardan istifadə etmək daxildir.

Qloballaşan dünyada alimin əsas fəaliyyətlərindən biri mətn işi, öz məxsusi elmi mətnini yaratmaqdır. Müasir elmi fəaliyyətin özəyini publikasiyalar təşkil edir. Müasir elmi biliklərə, xüsusilə reallıqla bağlı olan biliklərə çox vaxt hipermətnlər də deyirlər. Belə bir şəraitdə alimdən xüsusi "yazmaq bacarığı" tələb olunur. Elmdə qəbul olunmuş stil standartlarının kompleksi "elmi qrammatika" adlanır. Bir çox xarici elm və tədris müəssisələrində yeni elmlə məşğul olanlar üçün “scientifis writing” ("elmi məktub") kursları keçilir.

Elm və elmi biliklərin inkişaf etmiş ölkələrdə rolu o qədər böyükdür ki, bu barədə danışdıqda "postsənaye cəmiyyəti anlayışı" işlədilir. Bu anlayışı ilk dəfə Amerika sosioloqu Deniel Bell işlətmişdir. Postindustrial cəmiyyət konsepsiyasına görə əvvəlki sənaye cəmiyyəti müasir cəmiyyətin həyatında öz rolunu bitirib. İnformasiyalaşmış qloballaşma bəşər tarixində mühüm keyfiyyət sıçrayışıdır. İnternet-yeni reallıq, yeni informasiya məkanıdır. Bill Geytsin təbirincə desək "internet məişəti, təhsili, səhiyyəni, idarəetməni, biznesi və başqa sahələri radikal şəkildə dəyişir, onlarda "fikir sürəti" imkanlarını gücləndirir".

Digər Amerika alimi Piter Druker “knowledge-based economics” (“biliyə söykənən iqtisadiyyat”) anlayışını elmi dövriyyəyə gətirdi. Bu nəzəriyyə görə elmin özü artıq fundamental istehsala çevrilir. Başqa sözlə, mühərrik yanacaqla işlədiyi kimi, biznes "biliklə çalışır".

Elmin legitimləşdirilməsi problemi ciddi problemlərdən biridir. Bundan danışmaqdan öncə J.F.Liotarın "Modernin vəziyyəti" əsərində əks olunmuş ümumi vəziyyəti təsvir etmək lazımdır. XX əsrin ikinci yarısından etibarən legitimləşmənin böhranı məsələsi geniş yayılmağa başladı. Bu termin altında elmə ictimaiyyətin etibarının azalması başa düşülür. Bu müasir mədəniyyət və sosial həyat üçün ciddi problemdir. Cəmiyyət artıq insanlığın ümumi emansipasiyası haqqında "gözəl nağıllara" inanmır.

Elmin legitimləşməsinə gəldikdə isə elmi müəssisələrin buna bəraət vermələrinin müxtəlif arqumentləri var. Bunlar zamanın gedişatında sürətlə dəyişirlər. Amerika filosofu Danielsə görə, Amerikada elm cəmiyyətə əsas Amerika dəyərləri, demokratik, dini, utilitarizm ilə "satılıb". Məsələn, ötən əsrin 20-30-cu illərində ABŞ-da nüfuzlu elmi lobbilər Amerika hökumətini inandırmağa çalışdılar ki, "Amerika demokratiyası elmi metodun siyasi variantıdır".

Bu gün cəmiyyətin elmə münasibəti legitimləşmə böhranının tərəfində deyil. Elmin müzakirəsinin ümumiləşdirici diskussiyalarında elmi-texniki modernləşmənin gətirdiyi problemlərlə bağlı narazılıqlar həttə uğurları da kölgə altına salır. Buna görə də elm həmişə yararlı işlərlə məşğul olduğunu sübuta yetirməyi sübut etmək dilemması qarşısında qalır. Artıq ucuz elmi göstəricilərin toplanması dövrü arxada qalıb. Alimlər hər hansı layihənin təsdiqindən öncə bunun cəmiyyətə faydasını nəzərə almalıdırlar. Bütün hallarda güclü maliyyə tələb edən hər hansı uğurun əldə olunmasında azca da olsa şübhə yaradan layihələr çətin ki, legitimliyini tanıda bilsin. Bununla yanaşı, elmin öz daxili məsələləri də var. Cəmiyyətin gözləntiləri ilə elmin daxili məntiqi arasında aradan qaldırılması çətin olan problemlər mövcuddur. Bu kontekstdə onu söyləmək olar ki, elmi idrak "özünülegitimləşdirmə" xüsusiyyətinə malikdir.

Elmi fəaliyyətin legitimləşməsinin əsas prinsiplərindən biri utilitar prinsipdir. Elmin intensiv inkişafı insan həyatının bütün sahələrində radikal dəyişikliklər yaratdı. Elm artıq qlobal böhranların aradan qaldırılmasında mühüm rol oynamağa başladı. Alimlərin yaratdıqları böyük elmi icmalar bəşəriyyətin qarşılaşdığı problemləri təhlil etməyə və onların həlli yollarını axtarmağa başladı. Bunların içərisində öz nümunəviliyi ilə seçilənlərdən biri də Roma klubudur. Roma klubu Beynəlxalq təşkilat olub, özündə alimləri, siyasi və ictimai xadimləri birləşdirir. Bu klub qlobal problemlərin həlli üçün alimlərin səylərini birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Qısa bir zaman kəsiyində Roma klubu ictimaiyyəti qlobal problemlərin həlli məsələsində aktivləşdirdi. Klubun təşəbbüsü ilə bir sıra tədqiqat layihələri, məsələn, "İnsanlar üçün məqsədlər", "Öyrənmənin sərhədi yoxdur", "Mikroelektronika və cəmiyyət", "Faktor 4, resursların yarısından 2 dəfə çoxdur" və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, Roma klubu və digər ictimai təşkilatların gördüyü işlər qlobal böhran vəziyyətin miqyasından çıxmaq üçün kifayət deyil. Qlobal problemlərin həlli üçün ümumi məqsədlər ətrafına alimlər, intellektuallar, siyasətçilər və ictimai xadimlər toplaşmalıdır.

Buna misal olaraq alimlərin "Paquoş hərəkatı"nı misal çəkmək olar: "Biz yeni şəkildə düşünməyi öyrənməliyik. Biz düşünməməliyik ki, mənsub olduğumuz düşərgə hansı addımları atmalıdır ki, qələbə çalsın. Belə addımlar artıq yoxdur. Biz özümüzə belə bir sual verməliyik: nəticəsi bütün iştirakçıları üçün fəlakətli olacaq silahlı mübarizənin qabağını almaq üçün hansı addımları atmaq lazımdır".

Rassel-Eynşteyn manifestinin emosional üslubu böyük alimlərin ürək ağrısından xəbər verir. Yer üzündə sülhün qorunmasına, bəşəriyyətin fəlakətə yuvarlanması təhlükəsini aradan qaldırmağa xidmət edən "Paquoş hərəkatı" 1995-ci ildə Sülh üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü.

Etibar ƏLİYEV

Millət vəkili, fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2021.- 7 avqust.- S.11.