Dərddən göyərən ümid

YAZIÇI KAMRAN NƏZİRLİNİN "QOCA UŞAQ" HEKAYƏSİ BARƏDƏ MÜLAHİZƏLƏR

Çağdaş nəsrimizdə və publisistikamızda bir Kamran Nəzirli fenomeni var. Azərbaycan və Belarus Yazıçılar birliklərinin üzvü, ədəbiyyat cameəsinin diqqətindən yayınmayan dəyərli hekayələrin, povestlərin, romanların və pyeslərin müəllifi, çeşidli ədəbi mükafatların, beynəlxalq ödüllərin sahibi K.Nəzirli həm də bədii tərcümə sənətinin kamil bilicilərindəndir. Onun Cek London, Corc Bayron, Edqar Allan Po, Anton Çexov, Ernest Heminquey, Oskar Uayld, Uilyam Folkner, Con Qolsuorsi və digər dünya şöhrətli qələm ustalarının əsərlərindən dilimizə çevirdiyi mükəmməl tərcümələri var.

Yaradıcılığa hekayə ilə gələn yazıçının "Qoca uşaq" əsəri hələ illər öncə təqdim olunanda ədəbi prosesi hərəkətə gətirən, necə deyərlər, silkələyən nəsr örnəklərindən idi. Əvvəla, "dahi savaş" mövzusunda olması, sonra isə qaldırdığı problematikası ilə. Hekayə sənətkarlıq məziyyətlərindən də xali deyil və bədii dəyəri, siqləti ilə də diqqəti çəkir.

Bu, bir həqiqətdir ki, kəskin dönüş anı cəmiyyətin ümumi ahəngini, insanların həyatının axarını, səmtini büsbütün dəyişir. Zatən bədii nümunələr zamanının övladı, öz dövrünün əks-sədasıdır. "Qoca uşaq" hekayəsi müharibənin alovlanması ilə həyatımızda baş verən köklü dəyişiklikləri real boyalarla əks etdirdiyinə, içində yaşadığımız tarixə, üzləşdiyimiz qanlı savaş dönəminə müəllifin münasibəti, yanaşması ilə fərqlidir. Yazıçı adı çəkilən nəsr əsərini Qarabağ həqiqətlərini söyləmək, var gücüylə çatdırmaq amacı, məqsədiylə ərsəyə gətirib.

Həmin əsər gerçək bir dövrün, ictimai-siyasi şəraitin inikası idi. Qələm adamına fikir söyləmək imkanı yaradan bir dövrün. Müəllif bu hekayəsi ilə amansız müharibənin qaçqına, köçkünə çevirdiyi, aciz duruma saldığı insanların düşüncələrinə, psixoloji durumuna, mənəviyyatına boylanmaq, baş vurmaq istəyirdi. Gün-güzəranımızı çulğalamış ağrı-acılı olayları saf-çürük etmək məqsədi də önəmliydi və yazıçının əsas hədəflərindən idi. Artıq yaxşı heç nə vəd etməyən Birinci Qarabağ savaşı günün reallığıydı.

Məğlubiyyətin acısını hər kəs öz taleyində yaşayırdı. Dağlıq Qarabağın və ona bitişik yurd yerlərimizin əhalisi dədə-baba torpaqlarından didərgin düşərək Aran ərazilərdə məskunlaşmışdı. O torpaqlarda isə çadırlara doluşub birtəhər yaşayan, əslində isə baş girləyən insanlar nəfəs təngidən istidən, bürküdən cana doymuşdular. Bir leysan yağışı da yağmırdı ki, bu didərginlər ürəksıxıcı istidən heç olmasa, bir neçə saatlığa qurtula bilsin. Çadır adamları təxminən otuz, otuz beş kilometr uzaqda görünən alçaqboylu dağlar qoynundakı kəndlərinə tərəf arabir baxaraq köks ötürür, daim havalı, külək tutan çinarlığı xatırlayırdı. Bu, "doxsan ikidən bəri ermənilərin soxulub zorla qamarladığı", indi yurddaşlarımızın tamarzı qaldıqları kənd idi. Müəllifin təbirincə desək, "bu, həmin kənd idi ki, orda kişilər doğulmuşdu; onların ataları, babaları, uludan da uluları doğulmuşdular, yaşamışdılar, qurmuşdular... axırda da bir-iki erməni dığası rusların köməyilə gəlib bu kişiləri qovmuşdu ordan; çox da uzağa yox, otuz-otuz beş kilometr bu tərəfə, düzəngaha".

Hekayə oxucunu cəlb edən, həyəcanlandıran və gərginlikdə saxlayan dramatik süjet xətti üzərində qurulub. Düzəngahın çöllü-biyabanına alışmış, qaçqınlığın hər üzünü görmüş bu zavallılar yurd həsrətinə də artıq öyrəşmişdilər. Sısqa bulağa bənzəyən arxın yanındakı həsirin üstündə dirsəklənib söhbət edən üzü tüklü bir neçə yaşlı kişi çox mühüm bir xəbər gözləyirmiş kimi, böyürdəki çadıra diqqət kəsilmişdi. Aralarında qoca görünən cavan Məmməd də vardı, görkəminə baxan ona əlli-altmış yaş verərdi. Sinnindən böyük görünən otuz yaşlı Məmməd bir azdan ata olacaq, ilk körpəsini qucağına götürəcəkdi. Saç-saqqalı vaxtından əvvəl ağarmış, qəlyanını tüstülədən iki ahıl kişi isə az sonra baba olacağı anı səbirsizliklə gözləyirdi.

Çadırda isə gərgin anlar yaşanırdı. Qadınların səs-küyü, ana olacaq gəlinin - Mənzərin çığırtısından işığı zəif çadırda aləm bir-birinə dəymişdi. İlk aylar gah tövlədə, gah vaqonda, gah da bir məktəbin uçuq-sökük binasında, sonra isə çadırda yaşayan, nəmişlikdən tez-tez xəstələnən, əzaları ağrıyan Mənzərin yeddi il idi ki, uşağı olmurdu. Hekayədə oxuyuruq: "Mənzər yatsaydı, yuxusuna da girməzdi ki, bir gün o, çadırda bax beləcə, həkimsiz-filansız uşaq doğacaq. Və bu uşağı yeddi il gözləsə də, yeddi ilin bütün ağrı-acısı, soyuğu-sazağı, xiffəti-intizarı canına-sümüyünə işləsə də, düşünürdü ki, axır ki nəsə olmalıdı, belə qalmaz. Ona görə də dözürdü; lap bəzən yeməyə bir şey tapmırdılar, yenə də deyirdi ki, ruzu Allahındı, o bilən məsləhətdi. Allahın bildiyi məsləhəti isə bu çadırdan gizlətmişdilər; bu çadıra onun qətiyyən dəxli yoxuydu".

Yazıçı xeyli vaxtdan sonra dünyaya uşaq gətirən ananın həyəcanını, sevinclə kədərin arasındakı ani zaman kəsiyini məharətlə qələmə alıb. İntizarla yolunu gözlədikləri uşağın saçları ağarmış, alnında qocalara məxsus qırışlarla doğulması hamını şoka salır. Müəllif bununla belə bir mətləbi çatdırmaq istəyir ki, Qarabağımız azad olunana qədər yaşadığımız ağrı-acılar, çəkdiyimiz müsibətlər dünyaya gələn körpələrimizin də simasında, zahiri görünüşündə əksini tapır. Yəni kədərə bələnib dünyaya göz açan uşaqlar dərdli qocalartək doğulurlar.

Görkəmli ədəbiyyatşünas alim, mərhum Arif Əmrahoğlu K.Nəzirlinin əsərlərinin dərdin təzahüründən yarandığını vurğulayaraq yazmışdı: "Qarabağ problemini Kamran qədər sözə çevirən yazar yoxdur. Onun "Şeytan işığı", "Qoca uşaq" hekayələri ağrıyla, Qarabağla bağlı olan ən təsirli əsərlərdəndir. Kamran Nəzirlinin nəsri dərdli də olsa, işıqsız deyil, onun əsərlərində dərdlə bərabər, işıq da var". Bu deyilənlərə onu da əlavə edim ki, yazıçının bədii nəsrində, doğrudan da, dərdlə ümid qoşadır. Əgər dərddən göyərən ümid olmasaydı, hekayənin qəhrəmanı Mənzərin kədər dolu ürəyində bir inam qığılcımı yaranmazdı. İntizarla gözlədiyi çağasını sinəsinin üstünə qoyan gənc ana ona söylənən "uşağın dərmanı ana südüdür" fikriylə qanadlanmazdı. Məhz ana südünün möcüzəsiylə körpəsinin alnındakı qırışların da yoxa çıxacağına ümid bəsləməzdi. Bu sətiraltı mənalar həm də müəllifin xoş günlərin gələcəyinə ümid və inamının nişanəsidir.

Müasir Azərbaycan ədəbi tənqidinin ünlü isimlərindən olan, "hekayə nəsrin "boyca balaca", amma "ağılca" ən yüyrək bir janrıdır" deyən professor Vaqif Yusiflinin də K.Nəzirlinin yaradıcılığı ilə bağlı dəyərli mülahizələri var. Onun fikrincə, "yazıçının hekayələri içərisində oxunmalı, yaddaşa həkk olunmalı nümunələr az deyil. Əsas odur ki, bu hekayələr janrın tələbləri ilə səsləşir, gerçəkliyin hadisə və olaylarını doğru-düzgün əks etdirir, onun qəhrəmanları həyatidir, bədii təxəyyül burada həlledici rol oynasa da, o qəhrəmanlar həyatdan gəlir... Nasirin "hadisə, vəziyyət" hekayə tipinə aid olan "Qoca uşaq" hekayəsini oxuyursan və doğrudan da, təsirlənir, həyəcanlanırsan. Yurddaşlarımızı çadırlarda yaşamağa, səfil-sərgərdan həyat keçirməyə məcbur edən hadisələr, vəziyyətlər insanı düşündürür".

İstedadlı şair-publisist Vaqif Bəhmənliyə görə isə, "O, sözə dəyər verməyi bacarır. Bir kəlmə ilə minlərlə fikri ifadə edə bilən nasirdir. Kamran "söz kimindir? - götürənin prinsipi ilə yazıb-yaradır".

Müəllifin öz personajlarının ruhi-psixoloji durumunu dolğun əks etdirmək üçün yerinə düşən, uğurlu tapıntıları sayılan təsvir vasitələri ilə zəngin, həm də çox rəvan hekayə dili, səlis təhkiyəsi var. Bu hekayə tariximizin konkret bir dövrü haqqında yazıçı baxışının tərcümanı olan dəyərli nəsr nümunəsidir.

Yazıçı müsahibələrinin birində qeyd edib ki, "mən xoşbəxtəm ki, həmişə Allahın adamlarının arasında olmuşam. İnsanın taleyi onun qarşısına çıxanlardan asılıdır. Bu mənada mən bəxti gətirən insanam ki, nurlu insanlara rast gəlmişəm və bu nurlu insanların işığı mənim kimi çoxlarının taleyini həll edib. Yazıb-yaratmaya bilməzdim, çünki qarşıma çıxanlar yaxşı insanlar olub... Mənə görə, həyatın prinsipi çox sadədir - doğulmaq, yaşamaq və ölmək. Mənim qəhrəmanlarım üçün doğulmaq və ölməyin əhəmiyyəti yoxdur. Onlar üçün əsas mahiyyət necə yaşamaqdır".

Yazıçı Qarabağ hekayələrində üzləşdiyimiz qanlı savaşın taleyimizə gətirdiyi hadisələri təsvir edəndə də, soydaşlarımızın iztirabını, yurd həsrətini qələmə alanda da əsarətdə olan torpaqlarımızın nə vaxtsa düşməndən azad olunacağına gün kimi inanır, böyük Zəfərimizi ümidlə, intizarla gözləyirdi. Nə yaxşı ki, bu möhtəşəm Qələbənin doğurduğu sevinc duyğusunu, fəxr-fəxarət hissini yaşamaq ona da nəsib oldu

Zemfira MƏHƏRRƏMLİ

Yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2021.- 4 dekabr.- S.