Səyyad Aranın hekayələrində reallığın təcəssümü

İstedadlı yazıçı, publisist, alim kimi tanıdığımız Səyyad Aran bədii yaradıcılığa hekayə janrı ilə başlayıb. İlk yaradıcılığı keçən əsrin 70-ci illərə - Sovet dövrünə təsadüf etdiyindən dövrün sosial-əxlaqi, ictimai-siyasi prosesləri, insanların yaşam tərzi, özbaşınalıq, haqsızlıq, yoxsulluq müəllifin yaradıcılığında öz əksini tapırdı. Buna baxmayaraq, müstəqillik dövrü kontekstindən yanaşanda da o dövrün insanlarının sosial durumu, həyat tərzi indiki dövrün insanlarının həyat tərzindən o qədər də fərqlənmirdi.

Müəllifin mənən zəngin, təmiz, zəhmətkeş qəhrəmanları ehtiyacın, yoxsulluğun, haqsızlığın məngənəsində sıxılırlar. Onlar düşdükləri situasiyalarda xudbin, zalım insanlar tərəfindən əzilsələr də, fiziki təzyiqlərə məruz qalsalar da, ("Gül iyi" Şahilə, "Sandıqda qalan muştuluq" (Dünyamalı), "Təmizlik kağızı" (Eldar) öz mənəvi təmizliklərini saxlamağı bacarırlar. Bəzən isə Kamil kimi vicdanlı müəllimlər ("Soyuq günəş") böhtancıl, əxlaqsız, rüşvətxor naqislərin qurbanına çevrilirlər.

Müəllifin hekayələri həyatın dəyişkən reallıqlarını göstərmək baxımından da diqqəti cəlb edir. S.Aran müraciət etdiyi hər bir hadisəni dolğun, əhatəli verməyə çalışır. Ona görə də hekayə bir süjet xətt üzrə yazılsa da, bəzən bu süjetin əhatə dairəsindən çıxır.

"Balıq günü" əsərini oxuyarkən bu hekayədə gün-güzəranlarını, dolanışıqlarını balıq tutub satmaqla təmin edən bir kəndin sakinləri ilə tanış oluruq. Əsərdə tamahın, əliəyriliyinin insanı necə mənəvi əzaba saldığının şahidi oluruq.

Müəllifin yaradıcılığında kənd həyatı, dediyimiz kimi, əsas yer tutur. Əsərlərinin obrazları da kənddə gördüyü, tanıdığı insanlardır. "Əfəl", "Qarpız", "Sandıqda qalan muştuluq", "Körpü", "Gül iyi", "Külçə" və s. Müəllif kənd həyatından yazarkən kəndin, kənd sakinlərinin ağrılı problemlərini öz içindən keçirərək yazır. Ona görə də onun hər bir qəhrəmanı bizə doğma görünür.

Müəllifin kənd həyatına həsr etdiyi hekayələrindən biri də "Sandıqda qalan muştuluq"dur. Bu hekayədə Dünyamalının simasında həbsxana həyatını yaşamış insanların obrazını, onların iç dünyasını ustalıqla təsvir edir.

Xalq yazıçısı Anar Səyyad Aranın hekayələri haqda öz təəssüratını belə ifadə edir: "Səyyad Aran ədəbiyyata 20-ci əsrin sonunda gəlib. İlk hekayələrindən həyata bələdliyi insan talelərinə dərindən nüfuz etməsi, dilinin və təhkiyyəsinin şirinliyi ilə diqqəti cəlb edib. Səyyad Aran yaşıdları içərisində özünəməxsus istedadı ilə seçilən qələm sahiblərindəndir".

Müəllifin "Küdrüdə tennis oyunu" hekayəsində nümunəvi, mehriban bir ailədə - Samirlə Sədəfin ailəsində baş verən xoşagəlməz əhvalatdan - ərin həyat yoldaşına xəyanətindən danışılır. Evdəki psixoloji gərginlik Samirin həyat yoldaşına xəyanət etməsi və qadının da bundan xəbər tutmasıdır. Samirlə Sədəf bir-birilərini sevib evlənsələr də, Samirin Sədəfə qarşı sevgi hissi çoxdan tükənib. Sədəf yaşlaşıb, hətta artıq çəki də yığıb. Bir gün Sədəf ərinin və uşaqlarının təkidilə Küdrüyə - gəzintiyə çıxırlar. Burda Sədəf oğlanlarla tennis oynayan ərinin məşuqəsi Çilayəni görür. Sədəf yaşına uyğun olmasa da, tennisin topunu əlinə alır və Çilayəni yarışa çağırır. Özünün hər cəhətdən Çilayədən üstünlüyünü hiss edən, intiqam hissi ilə yaşayan Sədəf ərinin məşuqəsinə qələbə çalır. Sədəf bütün çətinliklərə qatlaşaraq ailə müqəddəsliyinin, özünün üstün cəhətlərini, möhkəmliyini "Mil ceyranı"na sübut edir. Küdrüyə istirahətə gələnlər Sədəfin "Mil ceyrana" qalib gəlməsini alqışlayırlar. Bu uğurlu tapıntıda ailə səadətinə, övlad xoşbəxtliyinə mane olanlar isə qınanılır. Hətta hekayənin sonunda "Mil ceyran"ı yuyunub sərinlənməsi üçün Sədəf xanımın əlinə su tökür.

Hekayədə ciddi mətləbdən söhbət getsə də, buna baxmayaraq, incə yumor da diqqəti cəlb edir.

S.Aranın hekayələrindən yazarkən Tehran Əlişanoğlu bu iki qadına münasibətini belə səciyyələndirir. "Sədəf xanım əri Samirin uyduğu, univermağın təzə müdiri "Mil ceyranı" - Çilayəni ağlı və hünəriylə məğlub edib, əlinə su tökməyə vadar edir. Və oxucu incə omonimdən məmnun qalır, ailənin xoşbəxtliyini oğurlamağa girişmiş bu xanım, həqiqətən də "ələ su tökməyə" layiqdir".

Səyyad Aranın əsərlərinin mövzusu öz aktuallığı ilə bərabər, həm də dövrün gerçəkliklərini əks etdirməyilə seçilir. Hekayələrindəki süjet xətti əvvəlcə müəllifin şirin təhkiyəsiylə nəql edilir, ya da əsərin qəhrəmanının öz-özünə söylədiyi monoloqu və kiməsə müraciəti ilə başlayır.

"Sazaq" hekayəsi müəllifin maraqla oxunulan hekayələrindən biridir. Ağarzanın Cəfər kişi haqqında söylədiyi məlumatdan sonra ölümdən xoflanan qocaların psixoloji durumu təsvir olunur. Həmyaşıdları Cəfər kişi canüstədir. Onun ölümü sanki bu ixtiyar qocaların da ölümü deməkdir. Gözlər Cəfər kişinin həmişə gəldiyi yola dikilib. Qulaqları səsdədir. Bəlkə Cəfər kişi sağalıb, kişinin ardınca gedən Ağarza, bəlkə, Cəfər kişini ayağa durğuza bildi, axı onların həmişə oturduğu yerə gəlirdi. "Cəfər getsə, deməli, bizim də sıramıza dən düşəcək". Bu zaman qocalara məlum olur ki, Cəfər kişi keçinib. "Kövrəlmişdilər. Belə əməlli başlı! Azan səsindən elə sındılar ki, belə olmayan kimi. Oturacaqda sıxlaşdılar. Körpə uşaqlar kimi bir-birilərinin əlindən tutdular". Müəllif hər an, hər dəqiqə ölümlərini gözlərinin önünə gətirən qocaların hiss və həyəcanlarını, üzlərindəki qorxu xofunu o qədər təsirli, inandırıcı təsvir etmişdir ki, istər-istəməz qocaların halına acımaya bilmirsən. Bu hekayədə də insan mənəviyyatının təsviri olduqca realdır. Hamımızın bildiyi, gördüyü, rastlaşdığı qocaların ölüm xofunu, daxili sarsıntılarını həssas yazıçı kimi Səyyad Aran kövrək bir hisslə qələmə almışdır.

Akademik Yaşar Qarayev Səyyad Aranın əsərlərini belə səciyyələndirir: "Səyyad Aran bədii nəsrin əsas cövhərini təşkil edən çox təbii və canlı dili, ütülənməmiş cod deyim tərzi, canlı həyat qoxusu verən lakonik təsvirləri, bədiiliyi maraqlı həyat hadisəsi hesabına deyil, adi həyat hadisəsini bədiiliyin, istedadın hesabına həm maraqlı, həm də ibrətamiz etmək bacarığı ilə diqqəti cəlb edir".

Müəllifin hekayələri mövzu rəngarəngliyi ilə seçilir. Haqqında danışmaq istədiyimiz "Qeybullanın qazancı" hekayəsindəki hadisə şəhər mühitində baş verir. Hekayədəki Qeybulla - Şaxta baba maraqlı obraz kimi yadımızda qalır. O da ehtiyacın, pulsuzluğun məngənəsində çabalayır. Soyuq, şaxtalı gündə Allahdan qarın yağmasını arzulayır ki, bəlkə onunla şəkil çəkdirmək istəyən uşaqlar tapıla. Qar yağır və o, sevinə-sevinə uşaqlarla şəkil çəkdirir. Qeybulla parkın içində aclıqdan, ora-bura qaçmaqdan heysizləşir, oturacağın birində oturarkən yuxu onu aparır və qar uçqununun altında donur. Hekayədə Qeybullanın bir günlük həyatını izlədikcə cəmiyyətdə yaşanan sosial bərabərsizliyin törətdiyi acı həyat səhnəsini, hər cür mərhumiyyətlərə dözən bir ailə başçısının faciəsini görürük.

"Əfəl" hekayəsindəki İbişin isə ətrafındakı insanlardan fərqli olaraq öz dünyası var. İbiş ağacdan yıxıldığı üçün beyni zədə alır və o, yıxıldığı vaxtdan kənddə sərsəm kimi gəzir. Görənlər onu məsxərəyə qoyurlar və yeganə şəhərdən dayısı evinə qonaq gələn balaca qızcığaz - Ülkər onunla ünsiyyət qurur. Evdə qızcığazı İbişlə görüşməyi qadağan edirlər. Günahsız, xəstə İbişin daxili aləmi ilə, pak qəlbi ilə ətrafındakı insanlar arasında bir ziddiyyət var. Müəllif bu hekayədə də müşahidə etdiyi ən incə detalı belə gözündən qaçırmır. Mövlud Süleymanlı çox doğru olaraq qeyd edir ki, "Səyyad Aran bütün olanlara-olacaqlara - yəni bizi əhatə edən hadisələrə yaxın olan yazıçıdır. Heç nəyi - ən xırda detalları belə uzaqdan-uzağa yazmır. Özündən keçirməsə, yaxınlığı yaratmasa, qələmə almır. Yaratdıqlarının da belə canlı, sağlam olması ona görədir". Ümumiyyətlə deyə bilərik ki, müəllifin yaradıcılığında təzadlı hadisələr çoxdur. Onun gözündən qaçırtmadığı bir əhvalat isə "Oyanma və ya Səltənətin bir gündə üç dəfə bayılması" əsərində təsvir olunur. Bu hekayədə köhnəliklə yenilik üz-üzə qoyulur, Əsərin süjet xətti şəhərdən xalası Səltənətin evinə qonaq gələn gənc qız Aysellə kəndin mağaza müdiri Nazimin oğlunun arasındakı açıq-saçıqlıq və Səltənətin bunu görüb sarsılması, Ayselin anası Səmayənin isə belə şeylərə əhəmiyyət verməməsi üzərində qurulub. Müəllif milli adət-ənənələrimizə zidd olan və böyüklərin yanında iki gəncin bir-birilərinə nəvaziş göstərmələrinə görə üç dəfə bayılan Səltənətinmi, yoxsa özünü müasirliyin tərəfdarı kimi göstərən Səmayəninmi haqlı və ya haqsız olduğunu oxucuların ixtiyarına buraxır.

S.Aranın "Təmizlik kağızı" hekayəsində 37-ci ilin repressiyasının qurbanlarından, onların, ata üzü görməyən övladlarından bəhs edilir.

37-ci ilin repressiyası Azərbaycanda çox insanların həyatını faciəyə döndərdi. Həmin illərdə günahsız ziyalılarımız, zəhmətkeş, təmiz insanlar ya xalq düşməni, vətən xaini adı ilə mühakiməsiz sürgünə göndərilir, ya da yerindəcə güllələnirdilər. Bu hekayənin qəhrəmanı Eldarın atası da günahsız yerə həbs olunanlardandır. Eldarı "xalq düşməni"nin oğlu olduğuna görə də kənddə Kənd Sovetinin oğlu və onun kimi harınlanmışlar gözümçıxdıya salırlar, təhqir edirlər. Eldar tez-tez döyülür, təhqir olunur və növbəti oyunların birində Eldar haqsızlığın qurbanına çevrilir.

Səyyad Aran vaxtının çox hissəsini ictimai fəalliyətinə, publisist yazılarına ayırsa da, 90-cı illərdə baş verən prosesləri bədii qələminin süzgəcindən keçirməyi də özünə borc bilirdi. Ona görə onun yaradıcılığı 90-cı ildə Bakıda törədilən 20 yanvar faciəsindən yan keçə bilməzdi. O, 1991-ci ildə "Qətl" hekayəsini çap elətdirir. Hekayəni isə Xalq yazıçısı mərhum Sabir Əhmədova həsr edir. Əsərdə Sovet ordusunun işğalçı, faşist erməni separatçılarının təhriki ilə Bakıya qoşun yeridilməsindən və dinc, günahsız insanların, körpə uşaqların qətlə yetirilməsindən danışılır. Atılan silah səsləri, tankların gurultusu iki yeniyetmə qardaşların - Atababa ilə Ağababaya ekranlarda gördükləri filmləri xatırladır. Onlar üstlərinə yeriyən tanklara əyləncə kimi baxırlar. Ancaq ağıllarına gəlmir ki, hər ikisi qəddar düşmənlərin gülləsinə tuş gələcəklər.

"Girov" hekayəsində isə hadisələr on doqquzuncu əsrin axırlarında baş verir. Biz əsərdə Qaradonlunun bəyi Hacı Rüstəmlə xeyriyyəçi mesenat Tağıyevin obrazı ilə rastlaşırıq. Əsərin süjet xətti maraqlı bir əhvalat üzərində qurulub.

Müəllif çox ustalıqla o dövrün ab-havasına girir. Obrazların həyat tərzini, danışıqlarını, yaylağa köç edən bəylərin ailələrinin necə bir təmtaraqla yola hazırlıqları təsvir edir.

Məlum olur ki, Hacı Rüstəmin yaylağa köç etməməsinin, yubanmağının səbəbi onun pulsuzluğudur. Hekayəni oxuduqca bizə Hacı Rüstəmin iztirablarını, külfətini yayın istisində yaylağa apara bilməməyinin səbəbi aydın olur. Hacı Rüstəm çıxış yolunu Bakıda xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə görüşüb ondan borc istəməyində görür. Müəllif hekayənin adını əbəs yerə "Girov" qoymayıb. Hekayədə qoyulan məsələ o dəsmaldakı Hacı Rüstəmin saqqalının bir dənə tüküdür. Biz o balaca bir əşyanın - sənədi əvəz edən tükün nə qədər önəm daşıdığının şahidi oluruq. Bir neçə ay keçir, Hacı Rüstəm dediyi vaxtda xeyriyyəçidən aldığı məbləği gətirib qaytarır və girovu Tağıyevdən alır.

Milyonçu mesenat H.Z.Tağıyevdən çox yazılıb, onun adı çox əsərlərdə yaxşı bir insan kimi hallanıb. Bu hekayədə də müəllif Z.Tağıyevi ona pənah gətirən insanlara əl tutmağından, səxavətindən, müdrikliyindən söz açılır. Z.Tağıyev Hacı Rüstəmə girovu qaytararkən çox təmkinlə deyir: "Bu da sənin əmanətin. Həyatda belə-belə şeylər çox olur. Nə vaxt bir də belə məqam düşsə, utanmadan gəl. Pul əl çirkidir. Bu dünyadan beş arşın ağdan başqa heç kim, heç nə aparmayıb hələ".

Realist yazıçı kimi Səyyad Aran oxucu qəlbinə çoxdan yol tapıb. Onun əsərlərini ümumilikdə səciyyələndirməli olsaq, deyə bilərik ki, müəllifin əsərləri koloritliyi, hadisəçilikdən yox, qəhrəmanların psixoloji durumuna, personajlarının daxili aləminə sirayət etməyi ilə seçilir. O, eyni zamanda, obrazlarını təbii danışdırmağa önəm verən, müasir təfəkkürlü bir yazıçıdır, alimdir, publisistdir.

Mənzər NİYARLI

525-ci qəzet.- 2021.- 8 dekabr.- S.16;17.